XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасыр басындағы қазақ ақындарының ішіндегі аса ірі тұлға – Шәкәрім қажы Құдайбердіұлы. Ол ақындығымен қатар үлкен философ, тарихшы, жазушы, белгілі аудармашы және домбыра, қобыз, скрипка секілді музыкалық аспаптарды меңгерген, тіпті, фортепиано аспабына дейін үйреніп, ойнаған үлкен музыкант әрі бірнеше музыкалық шығармалар (ән, күй) жазған композитор. Шәкәрімнің артында отыздың маңайында әндері қалды. Осы әндердің жиырма шақтысы Қ.Керімқұлов, А.Шәкәрімұлы, Н.Алдажаровтар арқылы кейінгі ұрпаққа жетсе, одан кейінгі кезеңдегі Шәкәрімнің ән мұраларының ХХІ ғасырға жетіп, ел санасына сіңіп, жадында жатталып, жүрегінде қатталуына ерекше үлес қосқан бірден-бір әнші – Келденбай Өлмесеков. Егер тірі болғанда, биыл 65 жасқа толар еді.

---

Бала күнімізде ертегі, қисса-дастан жырларды оқығанымызбен, сол жырлардың біразын үлкендер­ден естіп өскеніміз рас. Елге кең тараған «Алпамыс», «Қобыланды батыр», «Қамбар батыр», «Ер Тар­ғын» сияқты эпостық жырлардың табылуы оңай болғанмен, «Боз­жі­гіт», «Сейфілмәлік-Жамал», «Жү­сіп-Зылиха», «Мұңлық-Зарлық» секілді кейбір дастандарды сол үлкендердің білгенінше өлеңімен, ұмытқан жерін қара сөзбен маз­мұндап айтып бергенінен санаға сіңіріп өскен едік. Соның ішінде ерекше есте қалғаны – «Қалқаман-Мамыр» дастаны мен «Түсіпхан» қиссасы.
Кейіннен мектепті бітіріп, оқуға түскенімізде бұрын таныс емес, мектепте оқымаған қазақтың ақын-жазушыларының атына қа­ны­ға бастадық. Солардың ішінде Шәкәрім Құдайбердіұлы да бар еді. Біз Шәкәрім атын бұрын-соң­ды естімесек те, оның ақталғаннан кейін жарық көрген шығармалар жи­нағы 1990 жылдардың басында қо­лымызға тиді. Алғаш аударып-төң­керіп бір қарап өткенімізде-ақ кө­зімізге оттай басылғаны да осы «Қалқаман-Мамыр» дастаны еді және Шәкәрім шығармаларын оқу­ға құлшындырған да бала күн­нен құлаққа сіңісті болған осы дас­тан болатын.
Қысқы демалысқа шығып, ел­ге барғанымызда сол кітапты боқ­ша­мыздың бір бұрышына сала кет­кен едік. Ондағы ойымыз – ше­­­шемізге осы дастанды тағы бір айт­қызу. Қызық болғанда, осы дас­танның төрт шумағын ғана ұмы­тып қалған шешеміздің зер­де­сіне қайран қалдық. Қалған жол­дар­дан жаңылмады. Иә, осылай Шәкәрім атына қанық болмасақ та, оның шығармаларын аналары­мыз арқылы құлаққа құйып өсіп­піз.

Алғаш көргенде ұната қойған жоқпын

Жоғары оқу орынның табал­ды­рығын аттаған кезден бастап өнер­ге көңіліміз ауып, ынты-шын­­тымызбен беріле кірістік. Се­мейдегі әртүрлі танымдық сауық кештер, концерттер арқылы сон­дағы өнердегі ағалармен та­ны­сып, іні-шәкірт болып араласа бас­тадық. Сол ағалардың ішінде Кел­денбай Өлмесеков те бар еді.
Мен Келдекеңді алғаш сырт­тай көргенім болмаса, қалай та­ныс­қаным есімде қалмапты, та­ныс­қанның өзінде бірден ара­­­­ласып кеткем жоқ. Бірде Семейдің Абай атындағы драма театрында үлкен мәдени іс-шара өтіп, театр фоэ­сінде шай ішіп тұрған Тұрсынғазы ағамыздың маңайына жиналған біраз адамдардың қасына қатар­ла­са тұрып қалдым. Солардың ішін­де Тұрсынғазы ағамыздан бас­қа­ла­ры маған бейтаныс еді. Қа­тар­ласа шай ішкен болып, әңгімелеріне құлақ түргенде әлгі бейтаныстардың бар­­­лығының өнер адамдары еке­нін түсіндім. Сөйтіп тұрғанда ара­ларына кеудесі шалқақ, қабағы түйіңкі, басының қасқалығы бар мұрт­ты қара келіп, бірден әңгімеге қосылды. Байқаймын, өркөкірек­теу ме, кісі менсінбей ме, жоқ өзі сондай адам ба, ішімнен «мынасы кім?» дедім де қойдым. Арада уа­қыт өте келе Семейдің М.Ешекеев, Б.Сыбанов, Б.Үдербаева, М.Сы­ды­қов, А.Жікенов, Ж.Қамба-
ров, Г.Еруова, Ә.Жаңбырбаев, Б.Имаханов, Ж.Құнанбаев секілді әнші, актерларын сырттай біліп, оның ішінде Т.Рахимов, Т.Сем­баев­тай ағаларымызбен аралас бо­ла бастаған едік. Осындай іс-ша­ралар мен кештердің бірінде Кел­декеңмен де танысқан шығар­мын деп ойлаймын.
Әртүрлі жинаған үнтаспалар ар­қылы өз бетімізше әндер үй­ре­ніп, бірлі-жарым концерттерге шы­ғып, ән айтып жүрген кездің бі­рі еді, Келдекең кездесіп:
– Бауырым, сенің дауысың жақсы екен. Әнді кімнен үйреніп жүрсің, – деді шалқайыңқырап. Бірақ үні өктемдеу естілді.
– Ешкімнен емес, әртүрлі за­пи­­сьтерден алып жүрмін, – дедім.
– Записьтен ән үйрену саған ерте, алдымен сен ұстаз алдын көруің керек. Мен пед.училищеде сабақ беремін, аптаның осындай күндері, осынша уақытта сонда бо­лам, кел. Әндеріңнің бәрі қате, жөн­деу керек, – деді де, бұрылып жү­­ре берді. Ішімнен жақтырма­дым. Театрда көргенімде де ұната қой­ған жоқ ем.
Тағы бір кездескенде маған Шә­кәрім Құдайбердіұлы жөнінде айтып, оның мынандай әндері бар деп, тағы да өзіне шақырды. Шы­нын айтқанда, Шәкәрімнің әні бар дегенге аса илана қойғам жоқ. Осылай әр кездескен сайын ән жөнінде, әншілер жөнінде айтып қойып жүрді. Уақыт зырғып өтіп жатты. Арада Толғамбай Сембаев ағамызды жағалап, әндер үйреніп, білгенімді көрсете бастадым.
Әдетте, өнерге алғаш бет бұра бас­таған кез келген жас өнерпаз ал­дындағы аға буынға қарап, бой тү­зеп, еліктеп өсетіні белгілі. Біз­дің өнерге аяқ басқан уақытымыз Қай­рат Байбосыновтың аға буын, Бекболат Тілеуханның жаңа буын кезімен тұспа-тұс болды. Олардың әр айтқан әні – жаңалық, тың дү­ние, тосын құбылыс болды. Әсі­ре­се, сол тұстардағы өнерге бет бұр­­­ған кез келген жас өнерпаз Бек­болатқа бір соқпай кеткен жоқ. Ол айтқан «Әсет пен Кем­пір­бай­дың қоштасуы», Ғазиздің «Шал­қымасы», «Ақтамбердінің тол­ғауы», А.Сейдімбектің «Дәу­рен-айы» мен «Сарыарқасы» сияқ­ты әндері талайымыздың таңымызды айырды, былайша айтқанда, біз де Бекболатша ән айтып, соған еліктеп-солықтадық.
Семейдегі «Жастар» сарайында өт­кен бір концертте сол Ғазиздің «Шалқымасын» орындап шық­тым. Концерт аяқталып, қайт­пақ­қа бет алып есік алдына шықсам, те­мекісін бұрқыратып Келдекең тұр.
– Бала, сені күтіп тұрмын…
– Ассалаумағалейкүм!
– …(Қолымды ғана алды)
– Сен өзің сөз ұқпайтын бала екенсің…
– ???
– Мен бүгін Бекболатты ғана тың­дадым. Сені тыңдағам жоқ… Мен осымен бірнеше рет айттым ғой. Неге келмейсің? Әлде мен­сін­бейсің бе? Айналайын-ау, мен се­нен ән үйреткенім үшін ақша алайын деп тұрғаным жоқ. Мен Жү­секеңнің көзін көрдім, әнін тың­дадым, өзінен сабақ алдым. Мен кәсіби әншімін. Ал, сен енді бас­тап келесің, сені дұрыс жолға түс­сін деп отырмын. Сен Бекболат бо­ла алмайсың, сенің табиғатың бас­қа. Еліктеумен жүріп уақы­тың­ды өткізіп аласың. Тіпті, келгің кел­месе үйдің телефон нөмірін жа­зып алшы. Саған телефон ар­қылы-ақ үйретейін. Неғылған адам­сың өзің, отқа айдаса, боққа қа­шатын, – деп зекіп-зекіп ұрсып тастады.
– Сөйлепсің, – дедім ішімнен, – телефонмен ән үйреткені несі?
Ақыры бармадым. Осыдан бас­­­тап Келдекеңді көрсем айнала қа­шатын болдым. Оның әр сөй­ле­ген сөзі, тұрған тұрысы, жүрген жү­­рісі, бәрі-бәрі маған паң, тә­кап­пар адамның бейнесіндей кө­рі­не­тін.

«Өз білемімен ғана жүреді…»

Осылайша Келдекеңнен қа­шып жүріп үш-төрт жылды өткіз­дік. Семейдің Ә.Қашаубаев атын­дағы филармониясының сол кез­­­дегі директоры А.Бейсенбеков аға­мыз мені бір реттік (разовый) ке­лісім-шарт бойынша жұмысқа ал­ды. Бұған дейін де уақытымның көп бөлігін филармонияда Тұр­сынғазы ағамыздың жанында өт­кізетінмін. Жұмысқа тұрғасын тіп­ті шықпайтын болдым.
Тағы бірде филармонияда кон­церт болатын боп, репетицияда мен М.Ержановтың орындауында тас­падан үйренген халық әні «Смет­ті» орындадым. Келдекең оты­рып алып «әнде қателік бар» деп тағы да сөкті. Бірақ, артынан «осыған ұрса бермейінші» деді ме екен, «осы бетіңнен тайма» деп ар­қамнан қағып, жанында келе жат­қандарға қарап: «Өз білемімен ға­на жүреді…», «Прямой» деді ме, «упря­мый» деді ме, орысша бір­деңе деп жатты. Мен тағы да жақ­тырыңқырамай, «осы-ақ әнімізден ілік табады да жүреді екен» деп, ке­тіп қалдым.
Бір жолы филармонияға
М.Еше­кеев, Б.Сыбанов Т.Ра­хи­мов, К.Өлмесеков, Б.Үдербаева, М.Сыдықов, А.Жікенов, Ж.Қам­ба­ров, Г.Еруова сынды Семейдің өнер­дегі корифейлері Түкеңнің ка­бинетінде аяқ астынан жинала қап, әңгіменің тиегін ағытты-ай дерсің. Араларында жалғыз бала – мен. Әзіл-қалжың, бастарынан өт­кен қызықты әңгімелер ай­ты­лып, бір керемет отырыс болды. Әншейінде фотоаппаратын тас­тамай алып жүретін Гүлшат апам да бұл жолы бос кепті. Осы бір бас қосуды рәсімге алғанда, бүгінде үлкен тарихи фотоға айналар еді-ау. Әттең дейсің…
Мен Келдекеңмен осы бір оты­рыстан кейін ақырындап сөй­ле­се бастадым. Оның орындауын­дағы Шәкәрім әндерін тыңдадым. Бірақ қабылдай алмадым. «Бір тыңдағаннан қабылдай қоюың қиын» деп оны өзі де айтты. Шәкір Әбеновтің «Алтай аруы», «Гек­кі­дік-ай» әндерін, Мағжанның «Сен сұлу» әнін Келдекеңнен алғаш сол жо­лы тыңдап едім.
Семейдегі оқудың да аяқталар уа­қыты таяп, елге барып, жұмысқа ор­наласып, мұғалім болу деген мін­дет алдыда тұрғанмен, өнердің жолына түсу деген ойдың да ма­за­лай бергені жасырын емес еді. Әр кез Алматыға қарап ноқтамызды керіп тұратынбыз. Осылай екі жақ­ты оймен дүдәмал күйде жүр­ге­німізде Келдекең кезіге кетіп, аман-саулықтан соң:
– Қалай, бітірдің бе оқуыңды? – деді.
– Бұйыртса…
– Не істемексің?
– Елге қайтам, шешем бар…
– Жақсы делік. Онда не істей­сің?
– Не істегені қалай? Мектепке барам, мұғалім болам…
– Ей, бала, сен шешеңді мұ­ға­лім боп асырайсың ба, әнші боп асы­райсың ба, оны бір Алла біледі. Са­ған Құдай үлкен өнер берді. Мұ­ны тастап басқа жаққа бұрылып кет­сең, ертең мұның да Құдай ал­дын­да сұрауы болады. Сен ештеңе­ге қарамай Алматыға тарт. Ендігі өнердегі буын сендер болуларың ке­рек. Құдай өлтірмейді. Консер­ва­торияны бітіріп алсаң, үлкен же­тістік болар еді. Ертең өкінесің, ой­лан бала! – деді де, шешім шы­ғару­ды өзіме тастап, айналып жүре берді. Мен орнымда қаттым да қалдым. Бір жағынан Келдекеңнің сөзі қамшы болғанмен, үйді ойлап ойым онға, санам санға бөлінді. Ақыры «Өзің біл, бірақ оқығаның дұрыс еді» деген Тұрсынғазы, Толу ағаларымның сөзіне Келдекеңнің сөзі қосылып, тәуекелдің атына мініп, Алматыға бір-ақ тарттық. Осылайша Келдекеңнің бір ауыз сөзі жігерімізді жанып, намы­сы­мызды қайрап өнер өлкесіне өте шығуымызға себеп болып еді.
Алматы – қашан да өнердің оша­ғы. Сол ошақ үстіндегі қайнап жатқан өнердің қара қазанына өзімізді тастап жібердік. Толғанбай Сембаев ағам «Ән деген асау аттың жалы сияқты, жармасып ұстасаң кеттің, ұстай алмасаң қалдың» де­генді көп айтушы еді, сол ән-асау­дың жалына жармасуға тырыстық. Ж.Елебеков атындағы республи­ка­лық эстрада-цирк колледжіне Қ.Байбосынов ағамыздың кла­сына оқуға түстік.
Арада бір жыл өтпей Келдеш аға­мыз Алматыға келіп, өзі оқыған қара шаңыраққа бас сұқты. Ра­ма­зан Стамғазиев ағамыздың сабағы еді, біраз әңгіме айтып, сол жолы Міржақыптың «Мұң» деген әні мен Шәкәрімнің бірнеше әнін ай­тып беріп кетті. Тоқтаған қонақ үйі­не ілесіп барып, әңгімелесіп, Шә­кәрімнің «Бұл ән бұрынғы ән­нен өзгерегі» мен «Ән туралысын», Мағжанның «Сен сұлуын», Мір­жақыптың «Мұңын», Шәкірдің екі-үш әнін қайта тыңдадық. Үй­рендік. Арасында «саған ақыл кі­рейін депті» деп қарап қояды. Бізде үн жоқ, тек ішімізден: «Құр дүріл­дегенің болмаса, өзің де тәуір жігіт көрінесің» деп, жымиып қоямыз. Осылайша Келдекеңмен жаймашуақ көңіл-күйде қайта шұр­қырасып, білісіп кеттік.

Ол – Шәкәрім толық ақталған күн болатын

Өнерде өмірін жалдап, өле-өлгенше ат өксітіп, жанкеш­тілік­пен жоқ іздеп өтетін жампоздар бар. Солардың бірі – Келдекең, Кел­­­денбай Өлмесеков еді. Алты жа­сынан ат жалына жармасып, ата­ның ақылы мен аталы сөзіне қа­нып өсіп, өнердегі алғашқы ады­мын ауылдағы білімнің ақ ор­да­сынан бастап, сол ат төбеліндей ауыл­дан алысқа аттанғанда арқа­лаған аманатының ауыр боларын сезді ме екен?!
Арман қуып Алматыға табаны тиіп, ұлы ұстаздың ұлағатын бойы­на сіңіріп, енді өнер өлкесіне аттанар шақта, сол өнердің сан тарау жолдары таңдауды өзіне қалдырыпты. Бір ойы Алтай, бір ойы Арқа боп тұрған әншіні алыс­тан арбаған Абай елі екен, ақыры тағ­дыр ендігі татар дәмі мен арқа­лар жүгін Абай елінен бұйыртыпты.
М.Ешекеев, Б.Сыбанов, Р.Но­ғайбаевтардан бастап, өзі қатарлы Т.Рахимов, Ж.Қамбаров, А.Жі­ке­нов, Б.Үдербаева, Б.Сағымбаева, С.Әбеуов, Г.Еруова, өзінен кейінгі Т.Сембаев, А.Нәдірбеков, Е.Ал­пыс­баев, Б.Нұрғазин секілді ән мен күйдің тізгінін ұстаған өнер­паз­дар ортасына түсті. Бейнебір ән­нің жәрмеңкесіндей. Мұндағы ән де бөлек, әңгіме де бөлек бол­ды.
Ертеден Семей топырағына түс­кен ұлылардың ізі, Абай мен Алаш рухы, Әміре мен Жәнібекке дейінгі ән әлі күнге сол шаһардан үзілмеген, туы жығылмаған еді сол кездің өзінде. Сол үн, сол рух жас ән­­­шіні ұлылар ізімен жетелеп әкетті. Семейдегі Мәдениет бас­таған әншілерге ере ел аралады. Жүсекеңнен алған әннің бірсы­пы­расын солармен қатар жүріп орын­дады. Талай ән айтылды. Бі­рақ алдында көлденеңдеп «мұзтау» тұр­ды, содан аса алмады. Ол – Мә­дениет еді. (Өз сөзі)
Көзі жеткені – ол жердегі өнер­дің туын ұстаған кез-келген өнер­паздың «бұрынғылардан өз­герек» болуы. Ол соны бірден сез­­­ді. Себебі, алдында «мұзтау». Оны асып өту мүмкін емес, ай­на­лып өту үшін қар бұзып жол са­лып, қара үзіп шаршауың керек. Ол – ешкімге ұқсамау, ол – өнерде өз өрісің мен жолыңды табу, қалы­бың­ды жасау. Оның өнерпаз үшін ең күрделі де жауапкершілікті іс еке­нін де білді. Ол үшін талап пен та­бандылық, еңбек пен білімді өмір бойы серік етуге тура келді. Ол сол жолды таңдады.
Тарихтың таңбасы мен табы қал­ған Семейдегі қасиетті орын­дар­дың бірі – Абай мұражайы. Бұл жер тек Абай төңірегіне қатысты тарихи жәдігер мен деректерге толы орын ғана емес, бұл руха­ният­тың, өнердің ордасы. Ол – сол жердегі қолына қарт қобызы мен қара домбырасын ұстаған қа­зақ өнерпазының басы қо­сы­латын, сондағы шежіре шалдардың «шақшасын қыдыртып қойып», арыдан әңгіме аңқытып, беріден шер толқытатын қастерлі орын­дардың бірі. Осы бір үрдіске үнемі мұрындық болып жүретін қара шаңырақтың шырақшысы болған қара шал – Төкен Ибрагимов. Кө­кірегінде көзі бар көп жас сол ара­дан табылып, қара шалдың шапанына оралып жүретін. Кел­денбай да сол шалдың жанынан көп табылды. Оның Абай әлемімен танысып, Абай айналасын білуіне көп ықпал етті. Өзі де соған ын­талы болды. Сол қара шаңы­рақ­тан көп үйренді, көп оқыды, көп то­қыды, Абай рухын бойына сіңір­ді. Ақыры оның өнердегі өрісін өзге жерден іздеп табуына жол көр­сет­ті. Жол көрсетуші де – Төкен аға еді.
Ә дегендегі ойында Абай ән­дері тұрғанмен, Абай мұрасына деген жауапкершілік, ән тарихын тартымды етер тәтті тіл, ұшқыр ой, әлі де терең білімнің керегі оны тайсақтата берді.
Ел аралап жүріп Семейдің ше­жірелі қарттарының бірі – Шәкір ақсақалмен танысып, сол кездесу­де алғаш Шәкәрімнің атын естіп, әнін тыңдады, үйренді. Кейіннен Ахат ақсақалмен кездесіп, дас­тарханынан дәм татты. Әкесінің әнін тыңдатты, мәнін түсіндірмек болды. Бірақ әлі өз-өзіне сенімсіз, қабылдай алмады, дұрысы – түсін­беді. Себебі, бізге таңсық, таңсық емес-ау, бөлек әлем еді. Кейін ай­на­лып бір соғармын деген ой жең­ді. Бірақ, бұл кездесу бірінші және соңғы болатын. Кейін оған өзі өкінді де.
Осылай уақыт тізбегімен өмір өтіп жатты. Кенет, «желтоқсанның желі тұрып», ел ішінде үрей аралас ты­ныштық пайда болды. Кеңесер­ге кісі таппай, «тілдесерге» тісі бат­­пай, түсініксіз күйде Төкен аға­­сын жағалады. Осы кеңесу оның өнердегі де, өмірдегі де бүкіл ырғағын өзгертті. Ол – шалдардың үні, сол үннен шыққан Шәкәрім әндері еді. Алғашқы тосырқап үйренген төрт ән – кейін «төбедегі түгеліне» айналды.
Осыдан кейін Келдекең жоғын тапқандай тыным көрмеді. Сексен сегізінші жылдың он бесінші сәуі­рі Баянғали достың сүйіншісіне «бай­ғазысы» да дайын еді. Ол – Шә­кәрім толық ақталған күн бо­ла­тын. Сол күнгі кешкі концертте тұң­ғыш рет Шәкәрімнің «Бұл ән бұ­рынғы әннен өзгерегі» орын­дал­ды. Сол жылы ақынның 130 жыл­ды­ғында да Шәкәрім әндерін шал­қыта орындады. Бұдан кейінгі мақ­сат-мұрат – Шәкәрімнің му­зы­калық мұраларын іздеу, табу, ел­ге таныстыру болды. Бірақ, қа­лай таныстыру керек? Оған нендей дайындық қажет? Осы тұста Шә­кәрімнің 130 жылдығынан кейін аз ғана уақыт Ж.Кәрменовтің жа­­нында жүріп, Жәкеңнен алған, үй­ренген өнеге – ол ән тарихын тар­қата айтып, тамыза сөйлеп, та­м­ылжыта ән салу болатын. Осы өнеге оған жол болатынын түсінді. Осы оймен Төкен ағасына барып қолқа салғанда, қуана қоштап, алғашқы Шәкәрім әндері туралы лекция нұсқасы жазылған еді. Осы лекция Келденбайдың алғашқы лекция-концертінің басы болды. Кейіннен Қабыш, Ахат, Ниязбек ақсақалдардың орындауындағы Абай, Шәкәрім және олардың айналасындағы әнші-компо­зи­тор­лардың мұраларымен өз ре­пер­туарын толықтыра берді.
Осы мақсатпен қазақтың Ал­тай­дан Атырауға дейінгі аралығын жиыр­ма жылдан аса уақытта кемі екі реттен аралап шықты. Жаяу жү­ріп өтті. Елді аралау – ол үшін әң­гіме айтып, ән салып қайту емес, ел ішіндегі есті дүниені жи­нау болды. Осы жылдар аралы­ғын­да ол Шәкәрім әндерінің, Абай айналасындағы сал-серілер шығармашылығының білгіріне айналды. Шәкәрім әндері десе кез-келген көзі ашық қазақтың есіне алдымен Келденбайдың аты түсетін болды. Ол тек Шәкәрім ән­дерін орындап қана қойған жоқ, сонымен қатар Шәкәрімнің ел ішінде ұмыт қалған әндерін («Жа­ның сүйген жарың болса»), Шә­кәрім­нің ұлы Ғафурдың өліміне ар­налған «Көксемей кетіп бара­сың», Шәкәрімнің ұлы Қабыштың өлеңі табылғанмен әні табылмаған «Шығыстау», «Әкем туралы» ән­де­рін, Ағашаяқтың «Кертайлақ», Мұхаметжанның «Көлқайнар», Халық әні «Абайкөк», Міржақып­тың «Мұң», Шәкір Әбеновтен үй­ренген Мағжанның «Сен сұлу» (I түрі, мажорлық) секілді т.б ән­дер­ді елге кең таратып, осы әндер­мен қазақтың ән қоржынын тол­тыр­ды, үстеді. Және ол – бұл ән­дер­дің бергідегі алғаш орындап, бүгінгіге жеткізушісі. Одан бөлек Шәкір Әбеновтің «Алтай аруы», «Геккідік-ай», «Дәмежан», «Дү­ние», «Құрбым-ай», «Сағыныш», «Дә­риға, түпсіз ойға баттым терең» сияқ­ты т.б әндерін ел арасында на­сихатталуына мол жұмыс жаса­ды. Бірақ осылардың ішінде айта алмай кеткені, айтса да жетпей қал­ғаны қаншама. Қысқа ғұмыр оған жеткізбепті.

Біз жете алмаған екенбіз

«Бүгін бар да, ертең жоқтың» ара­сындағы жиырма жылда ғана тыңнан түрен салған мыңнан біреу – Келдекең, Ұлының ұлы мұрасын же­ке жүріп жоқтап, жеке жүріп сақ­тауда қар бұзды деп жүрсек, қа­ра үзіп кеткен екен ғой. Біз жете ал­маған екенбіз. Өзі бас-көз бол­ған Шәкәрім мұрасының енді ұш­­паққа шығады-ау деген тұсын­да, бір хабарға бар ғұмырын сый­дырыпты да жүре беріпті. «Сұраған жанға сәлем айт» сондағы соңғы уәзіні екенін ешкім білген жоқ.
Өмірде елеусіз ғұмыр кешіп, өнер­де ескерусіз қалған әнші Жү­секеңнен жұққан адалдығы мен Мә­кеңнен алған тазалығын Шә­кәрімге арнады. Екеуін тау тұтты, Шәкәрімді шың тұтты. «Таулы жердің қыраны көп» деуші еді, өзі де сол тау мен шыңның қыранына айналыпты. Қазір сол қыранның шаңқылы ғана еміс-еміс әр жерден естіліп қалады. Себебі, Келдекең кет­кен жеті жылда Шәкәрім әнде­рін дәл өзіндей жетесіне жеткізген біреуіміз болсақшы. Біз тек қырда жүріп аспанға қолымызды құр созыппыз. Атылған соң отыз жыл құдықта, аршылған соң отыз жыл құлыпта жатқан Шәкәрім әнінің жарыққа шыққандағы ғұмыры отыз жылға да жетпегені ме деп на­лисың. Қайран Келдеке, өзің­нен соң «бір шеге суырылып, бір шеге қағылмаған» екен-ау!
Төкен аға «Әлем – шексіз, тір­шілік – толассыз, өмір – мәңгі, ғұ­­мыр – қысқа. Бірақ өмір өзегі­мен мәңгі жасар ғұмырлар бар. Ол – өнер ғұмыры, өнер иесі өнерпаз ғұ­мыры», – деп еді. Келдекеңнің де «мәң­гі ғұмыры» басталғанына бір­шама уақыт өтіпті. «Артында сөз, әні қалған» ән иесінің де, әншінің де, әннің де мәңгі ғұмы­ры­ның мән­­ді болмағы – «өмір жайын ән­мен суреттеуімізде» ғана қалған сияқ­­ты. Ендеше, «Жор­ғалат, сор­ғалат, мұңдандырып, тамылжытып сал..!».

Еркін ШҮКІМӘН,
дәстүрлі әнші,
ҚР Еңбек сіңірген қайраткері

---

P.S.:
Осы таяу күндері Келдекеңнің өмірі мен бүкіл шығармашылығына арналған «Сұраған жанға сәлем айт…» атты алғашқы кітап жарық көрмек. Егер осы бір аз ғана еңбек қазақ өнерінің, оның ішінде Шәкәрім әндерінің насихатталуы жолында бір кәдеге жарап жатса, Келдекеңнің де арманы, біздің де мақсаттың орындалғаны деп білеміз.