Қасым аға туралы жазылған күнделігімді парақтап, бұрындары жарияланған жазбаларыма кірмей қалғандарын қайталап оқығанда өткен күндер суреттері көз алдыма оралады. Дүниеден озғанына он бір жылдан асқан асыл адамның жарқын бейнесі жадымда жатталып қалғанымен, мынау айы-күні қойылған деректі жолдардан батырдың өзгеше болмысы, қуаныш-реніші, қарапайым адам ретіндегі тыныс-тіршілігі сезіледі. Кезінде марқұм досым, көрнекті жазу­шы, журналист Дидахмет Әшім­хан­ұлы Қасым аға туралы «…Бұл тұлғаны барлық жағынан: жақ­сы­лы­ғы мен кемшілігін, плюсы мен ми­ну­сын көрсете отырып, оқуға қы­зық­ты болатындай етіп жаз. Сонда оқы­лады», – деген-ді. Ілгеріде айт­қа­ным­дай, күнделік бетіне түскен нақ­ты сөздерін, көңіл-күйін, ара­лас­қан адамдарға деген көзқарастарын сол қалпында жеткізгім келді.
Ұлы Отан соғысының даңқты ба­­­тырының жасы ұлғайған шағын­да­­ғы өмірінің үзік суреттерін осы жы­лы туғанына 100 жыл толуы ата­лып өтейін деп отырғанда еске алып, оқырманға ұсынуды жөн санадым.

---

Еркін НҰРАЗХАН

---

***

Қараша, 2000 ж.

Сәбит Мұқановтың туғанына 100 жылдығына орай Солтүстік Қа­зақ­стан облысында өткен мерекелік шараларға Жазушылар одағы атынан барған топ құрамында Қасым аға да қатысып қайтты.
Өзінің айтуында:
– Мәриям жеңгемнің қасында Сә­беңнің көзін көрген, дәмдес-тұз­дас болған інілері жүрсін деген соң, ауырып отырғаныма қарамастан, әруақтан ұят қой деп жолға шықтым. Сәбеңнің жақсылығын көрген, ал­ғашқы кітабын оқытып басылуына жәр­дем алған, Алматыға келгенде бі­раз уақыт үйінде жатып паналаған, бү­гінде қазақ әдебиетінің көрнекті өкі­лі, көзі тірі классигі деп жүрген бір жазушы бұл тойда төбе көрсетпе­ді. Мен екі кісілік вагонда, өзі май­дан­гер жазушы Қ.Исабаевпен бірге бар­дым. Бірақ, қайтар жолда досым­ды біреу­лер көбірек сыйлап жіберсе керек, жағдайы болмай мазасызда­нып келді. Мен өзім де қорылдайтын­дар сана­тын­дамын, талай қорыл­дай­тын­дарды білетін едім. Бірақ, мына Қал­мұқандай дыбыс шығарып ұйық­таған жанды көрмеппін… А-а-а деп ақыра ма, у-у-у деп қышқыра ма, бір жа­ғымсыз үнмен дауыс шығарып ұйық­тағанда менің ұйқым қашып, тек соған қарап отырдым. Үзіліп, өліп кете ме деп қорықтым. Әйтеуір Ал­матыға аман-есен жеттік. Қатты шар­шадым. Тойда көрген құрмет-қы­зықтарым қайтар жолда осылай шайы­лып кетті. Есін жиған соң: «Әй, мұның не? Кісіні осылай маза­лауға бола ма?», – десем, «Білмеймін, есім­де ештеңе жоқ», – дейді.
Жалпы, Қалмұқан аға мен Қа­сым ағаның сыйластығы, бір-біріне де­ген көңілдері риясыз еді. Әзілдері де жарасатын. Қасым аға туралы Қал­мұқан ағаның: «Соғыста қазақ өзін батыр халық екенін дәлелдеді. Мә­селен, мен, Исабаев қорқақтық жа­сасам, менің фамилиям кімнің есін­де қалады? «Бір қазақ қорқақ бол­ды» деп айтады. Сол сияқты жа­са­­ған ерлігің қазақтың атын шы­ғара­ды. Қасым да сондай, халқының аты­на кір келтірмей, батырлықтың үлгісін көрсеткен қазақ», – дегені есім­де.

* * *

29.03.2001 ж.

Көз дәрігері Мәдина Құраловаға айт­қаны: «Әжептәуір ақылым бар адам­мын. Егер, ақылыма қонатын сөз айтылса – мен тоқтаймын, тың­дай­мын. Егер, ақылыма қонбайтын сөз айтылса – мен өз айтқанымнан қайт­паймын».

* * *

Асыл апа: «Бұл шал сыртта майда сөй­легенімен, жайлы болғанымен үйде жәйсыз, қазымыр болып бара­ды», – деді бір жолы.

* * *

Қасым аға: «Адам біреу туралы айту үшін немесе оған баға беруде ал­дымен өзін танып алсын. Артық­шы­лығы қандай, кемшілігі қанша? Мен өзімді өзім әбден таныған адам­мын. Бойымдағы қасиеттерімді, кем­­­шіліктерімді жақсы білемін».

* * *

31.03.2001 ж.

Әлібек Асқаров: «Ағаның естелік­­тер кітабын басып шығаруға әзірше ақ­ша жоқтығын бірақ, реттеп дайын­дай беру қажеттігін, кейін міндетті түр­де шығарамыз», – дегенін айттым. Қасым аға генерал И.К.Примак ту­ра­лы әңгімесінен соң: «Сен осындай менің кітап­та­рыма кірмеген дүние­лер­ді жинақтай бер. Кейін басын қо­сып жазуыңа керек болады», – де­ді. Мен: «Әлібек те сіздің жарық көр­меген естелік­теріңізді жинай беруім­ді тапсырып отыр», – дедім.

* * *

18.04.2001 ж.

Түскі ас ішкен соң, өз бөлмесіне келіп отырдық.
– Қай бір жылы Ғабит Мүсіре­пов­ке еріп Торғай облысын арала­дым, – деп бастады әңгімесін Қа­сым аға. – Ел-жұртпен кездесіп, халық­тың жағдайымен таныстық. Бір күні нөсер жаңбыр жауып, жер езіліп, ми бат­паққа айналды. Аудан аралап жол­ға шыққан біздің авто­көлігіміз иен далада батып қалды. Ғабең шо­фер­дың қасында, артқы орындықта мен және райкомның бір қызметкері бар. Біз машинадан түсіп батпаққа бат­қан көлігіміздің арты­нан итеруге әре­кеттендік. Жастау кезім. Батпақ­ты кешіп жүріп маши­наны әрең де­генде батқан жерінен шығардық. Дөң­гелектер шыр айналғанда үсті­міз­ге, бет-аузымызға саз балшық мо­лы­нан шашырады. Ғабең жылы сөз айта ма деп есігінің жанына кел­дім. Ол кісі терезенің әйнегін түсірді де менің бас-аяғыма асықпай қарап ал­ды. Темекісін бір бұрық еткізіп айт­қаны: «Өзіңе де обал жоқ. Сонау со­ғыстан аман-есен келіп, көрейін де­генің осы шығар», – деді мырс-мырс күліп…
Сол сапарда бір қонақ үйдің екі бөл­мелі люкс номерінде жаттық. Бір жо­лы орталық бөлмеде әңгімелесіп отыр­мыз. Ғабең темекіні жиі тарта­ды. Көбінесе мені сөйлетіп, өзі тың­дай­ды. Мен өзім тартпаған соң те­ме­кі тартқан кісіні аса жақсы көр­­меуші едім.
«Ғабе, сіз ғой ақылды адамсыз. Осы темекіні несіне көп шегесіз?», – дедім. Ол сәндеп ұстаған мүштігін ау­зына жаймен апарып, кейін алды да түтінін сыздықтата, маған қарап ойлана отырып:
– Ал айтшы, жас ет ұзаққа шы­дай ма, әлде ысталған ет ұзаққа шы­дай ма? – деді.
– Әрине, ысталған ет.
– Онда неге көкіп отырсың? – деп, түтін арасынан оң қасын кере, езу тартты…
– Қасым, соғыстағы кезіңнен бі­раз әңгіме айттың. Сен анау бір жыл­дары Жамбыл облысында қыз­мет істепсің. Ол жақта не көрдің, қан­дай қызмет атқардың және қалай Ал­матыға оралдың? – деді. Мен Жам­был облысының екі ауданында ат­қару комитеті төрағасының орын­басары қызметтерін атқарғанымды, сосын қалай жұмыстан босағанымды баяндадым.
…Соғыстан кейігі жылдар еді. Егін орағы кезі. Жоспарын орындай алмай жатқан бір колхозға аудан бас­шылығы уәкіл етіп мені жіберді. Кел­сем колхоз бастығы орнында жоқ. Сұрастырсам, контордағылар «біл­мейміз, шаруашылықты аралап кет­кен шығар», – дейді. Енді не істей­мін деп сыртқа шығып тұрсам, бір ақсақал кісі жасқана басып маған тая­ды да: «Ауданнан келген уәкілсіз бе? Колхоз бастығы ешқайда кеткен жоқ. Осында күйеуі соғыстан орал­ма­ған жауынгердің жас әйелінің үйін­де демалып жатыр», – деді. Со­ғыстан келмеген боздақтың үйінде, тапа-тал түсте сайрандап жатқан бас­тықтың мына қылығы, әрине, ме­нің ашуымды туғызды. Жұмысы бол­са өнбей жатқан колхоздың бас­тығын тура сол демалып жатқан же­рінде көргім келді.
– Қай үйде екенін көрсете аласыз ба?
– Иә, жүріңіз, – деп бастап, «анау үй» деп көрсетіп жіберді. Бәл­кім, қаза болған жауынгердің туысы ма, содан да ызадан күйгеннен айт­ты ма деп ойладым. Үйдің сыртқы есі­гін тартсам іштен іліп алыпты. Жұл­қып қалғанымда ілгегі ұшып кет­ті. Қараңғылау ауызғы бөлмеден кейін­гі есікті ашсам – төрде, айнала көрпе-жастық төселген дөңгелек үстелдің басында мәйкішең, қызара бөрткен еркек шашы иығына төгіл­ген, әдемі, толықсыған келіншекті құ­шақтап алған. Бір қолында көтере ұстаған стаканы бар. Дастархан үсті ішіп-жемге толы. Екеуі де рахат бір күйде шалқып отыр екен. Мені кө­ріп үрпиісіп қалды.
– Колхоз бастығы бәленбаев де­ген сенбісің?
– Иә, менмін…
– Мен ауданнан келген уәкілмін. Кол­хозың болса астық тапсырудың жоспарын орындамай жатыр. Се­нің отырысың мынау, Отан қамбасына астық жөнелтудің орнына Отан үшін қаза болған жауынгердің жары­ның қызығын көріп… Тұр орныңнан, найсап! – дедім ақырып.
– Өй, не дейсің? – деп орнынан тұр­ған бастықтың тұмсығынан сүйкеп жібердім. Ол шалқалай көр­пе-жастыққа құлады. Жас әйел де ұшып тұрып, оны арашаламаққа ма­ған ұмтылды…
Кейін колхоз бастығы аудандық партия комитетіне арыз жазыпты: «қонақта отырғанымда мені қорла­ды, боқтады, қол жұмсады» деп. Бол­ған оқиғаға көздері жеткен аудан бас­шылығы «қол жұмсағаның қате­лік болған, өз еркіңмен жұмыстан бо­сауға арыз жаз», – деді. Екеуіміз де пар­тиялық сөгіс алдық. Сөйтіп, Ал­матыға оралғанмын.
Әдеттегісіндей темекісін сәндеп тар­тып, тыңдап отырған Ғабең:
– Дұрыс жасамағансың, Қасым, бас­тықты қуып жіберіп, әйелдің қа­сында өзің қалуың керек еді, – деді. Мен әзілі ме, әлде шыны ма дегендей Ға­беңе таңырқай қарадым. Бірақ сәл ғана жымиысы бар сабырлы жүзінен ештеңе аңғара алмадым…
Қасым аға «сөз зергері, жұмбақ жан» деп бағалайтын Ғабит ағасын осы­лай еске алған.

* * *

07. 05. 2001 ж.

Бүгін түстен кейін «Түркістан» га­зеті редакциясының алдында Ди­дах­меттен Қалтай ағаның қайтыс бол­ғанын естідім. Сенер-сенбесімді біл­мей күтпеген хабардан абдырап қал­дым. Жүрегім ауыр тартып, дел-сал күйге түстім. Ардақты ағадан бұ­лай тез айырыламыз деп кім ойла­ған. Аяғын ұзақ емдетіп, арасында ре­дакцияға келіп-кетіп жүрді. Ауыр­са да әзілін тастамайтын. «Төсекте жатып-ақ, басымдағы дүниелерді Ай­нашқа диктовать етермін деп ой­лаушы едім. Оказывается аяқ пен бас прямой байланыста сияқты, оны кім білген. Аяқ ауырғанда бас жұмыс істемейді екен», – деп, соңғы бір кел­генінде бәрімізді күлдірген. Мәс­кеу­ге операция жасатуға кеткенде жа­зылып келуін тілеп жүрдік. Ке­зінде «халық жауының» баласы деп Таш­кенттегі театр-көркемсурет инс­титутындағы оқуынан шығарылған Қа­лағаны, өзіне сабақ берген бір про­фессор Мәскеуге шақырып, оқуын бітіруіне қамқор болыпты. Ен­ді міне, жоғары білім алған Мәс­кеуінде соңғы демі таусылғанын қара­шы…
Қасым аға мен Қалтай аға жақсы қа­рым-қатынаста еді. Бірінің жағ­дайын бірі сұрап, үнемі тілектес бо­лып отырды. Қасым ағаның көзі көр­мей қалғанда Елбасыдан жеке хат­шы сұраған хаттың да баста­ма­шысы Қалтай аға.
– Қалтай айтқан әзіліңді дамы­тып, құлпыртып жібереді. Тапқыр, өткір ойлы және өте білімді адам.Ол әзіл-қалжыңға келгенде аюдың қон­жығындай ойынпаз, – деп отыратын Қасым аға. Сол бір жылдары «Қазақ же­рінің зиялылары» деген энцик­ло­педиялық анықтамалықтың алғашқы кіта­бы жарық көрді. Оған Қасым аға кіріпті де Қалтай аға кірмей қалыпты. Те­лефонмен сөйлескен Қасым аға «Мен­де бір артық данасы бар, саған бе­рейін», – дейді. Қалтай аға кітапты алып келуге мені жұмсады. Қасым аға­дан кітапты алып, алғашқы бетін аш­сам: «Зиялы Қасымнан зиялы емес Қалтайға!» деп жазып қойған екен. Еріксіз езу тартасың.

* * *

12.10.2001 ж.

Үйге кірсем Асыл апа бір қолы­мен радио-телефонды ұстап, екінші қо­лымен маған «тоқтай тұр» деген­дей белгі берді. Сөйлесіп болғанша күтіп тұрдым. Апа телефонды орны­на қойды да танауын тыржита: «Неге шақырды? Бағана Тұрсынхан келіп кеткен. Соған байланысты бірдеңе жа­зып бер, деді ме?», – деді.
– Жоқ Тұрсынхан апай туралы еш­теңе айтқан жоқ. Режиссер Мах­му­товтың қағазын көрсеткелі кел­дім.
– Жарайды, бара бер, – деп аға­ның есігін нұқсады.

* * *

09. 11. 2001 ж.

Хамит Ерғалиев есіміне «Вес­нов­ка» жағалауын беру салтанатына қа­тыстық. Алдымен әл-Фараби даң­ғылымен қиылысқан өзен жаға­лауын­да шағын жиын болды. Бала­лары Мұрат пен Гүлжан жиынды ашып, алғашқы сөзді Зейнолла Қаб­доловқа берді. Ол кісі Хамаңды «ұлы ақын» деп бағалап, біраз сөз сөйледі де тақта көрсеткіштегі жамылғыны ал­ды.
Сөз О.Сүлейменовке, Н.Ораза­лин­ге, сосын Қасым ағаға тиді. Қа­сым аға:
– Майдангер ақын Хамит – со­ғыс­тан өткен қаһарман, өмірде де қаһарман, поэзияда да қаһарман бол­ды, – деді.
М.Төлебаев, Құрманғазы көше­ле­рі­нің қиылысындағы, кезінде Шаях­метов, Қонаевтар қонақтар қа­былдайтын банкет залына ас бе­ріл­ді. Аста Қасым аға сөз сөйледі. «Судьба» деген соғыс кезіндегі әннің бір шумағын шырқады. Бір дастархан ба­сында: Қасым аға, Н.Оразалин, С.Иманасов, З.Қабдолов, Т.Әбдірах­ма­нова, тағы бір апа, С.Махмутов жә­не мен отырдық. Н.Оразалин Қа­сым ағаға «ән айтыңыз» деп қолқа сал­ды. Аға ән айтып болды да :
– Тұрсынхан, сенен кейінгі әнші мен шығармын, – деді.

* * *

Қараша, 2001 ж.

Қасым ағаның үйіндеміз.
– Жазарымды жазып, көрерімді көріп болғанмын. Маған ештеңе ке­рек емес. Егер ертең олай-былай бо­лып кетсем, әдеби жазбаларыма – Еркін, кино-документтеріме – Са­ғатбек ие боласыңдар, – деді.
Суретші Ғазиз Ешкеновтің өзіне «Еңбек сіңірген қайраткер» атағын сұрау ұят, оған әлі жетілген жоқпын», – де­генін айттым. Қасым аға мәз бо­лып күлді де оң қолының сұқ сау­са­­ғын жоғары көтере маған нұсқап:
– Ол екеуіңде классический өнер­дің негізі бар. Ал, оны ары қа­рай қалай ұстайсыңдар, азаматтық тұл­ғаларың қалай қалыптасады, со­ған байланысты, – деп ойын түйін­де­ді.
«Қазақ әдебиеті» газетіне шық­қан «Деректі фильм дайын, бірақ…» деген мақаламды қайта оқытып «мық­ты жазғансың, өте жақсы жаз­ған­сың», – деп ризалығын білдірді. Шы­ға берісте Асыл апа менен үй-ішім­ді: келінін, балаларды сұрады. Ақ тілегін әдеттегідей айтып жатыр. Со­сын, иегімен ағаның бөлмесін нұс­қап «қалай, көңіл-күйі жақсы ма?», – деді. «Жақсы, жақсы», – деймін. «Е е, тыңдай салыңдар. Ол өзі солай: бір күні былай, бір күні олай, қай­те­сіңдер», – деді.

* * *

07.12.2006 ж.

Қасым ағаның үйінен телефон шалынды, «маған келіп-кетсін», деген соң бардым. Қасым аға қуанып қал­ды:
– Қарғам, келдің бе? Сені ша­қырт­қаным, айтайын деген сөзім бар, – деп бастады да Жұмағали Саин­ның үйінде Қасым Аман­жо­ловпен қалай танысқанын, сосын оның «Туған жер» деген өлеңін жат­қа оқыды. Бұл естелігін бұрын да екі-үш рет әңгімелеген болатын. Қа­сым аға біраз тыныстап алып:
– Мен елшіл, жершіл адам едім. Қазір ешқандай тамақ ішпеймін, ба­сым жақсы жұмыс істеп тұр. Мен ша­тасып жатқан жоқпын. Әйтеуір бір өлім бар ғой. Бәлкім осы жолы со­ған жақындап қалдым білем. Сен міндетті түрде мені жерлеу комис­сия­сының ішінде бол. Сонда Храпу­новқа, Иманғалиға айт, мені мүмкін­дік болса туған жеріме апарып қой­сын. Тасы бола ма, даласы бола ма, әйтеуір бір бұрышында жатайын, – деді…
Қасым ағаның соңғы өсиеті ту­ралы өзінің отбасына, Жазушылар ода­ғына және Облыс әкімдігіне ха­бар­ладым. Бірақ ұйғарым – Қасым аға­ны Алматыда қалдыратын бол­ды.
Менің қолымнан келгені – Қасым аға қайтыс болған соң ШҚО Мәде­ниет басқармасының бастығы, до­сым Түсіпханға хабарласқанда «ту­ған жерінен бір уыс топырақ ала ке­ліңдер, басына қояйық» – дедім. Олар бұл ұсынысымды орындады.