Нұрдәулет Ақыш, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты

Қадірлі қаламдастар!
Екі құрылтай аралығында жарық көр­ген прозалық туындылар сан жағы­нан алып қарағанда тіпті де олқы емес. Жа­зушылар прозаның барлық жан­рында да белсенділік көрсетті. Әсіресе шағын да жүрдек жанрымыз – әң­гі­менің үлес салмағы бұл жолы тіп­тен басымырақ.
Осы арада мына бір парадокске на­зар аудара кеткен жөн шығар дей­мін.
Эстетикалық көзқарасты кеңей­ту­дің электрондық нұсқалары, әлеуметтік же­лілер алдыңғы қатарға шығып, кітап оқыр­мандарының саны кеміп тұрған ке­зеңде, әдеби көркем шығарма жазу­шы­лардың қатары, керісінше, көбейе түсу­де. Осыдан келіп жазылып жатқан шы­ғармаларды оқитындар бар ма, бар бол­са олардың саны қанша деген сұ­рақ­­тардың күн тәртібінен түспек емес.
Осы уақыт ішінде Сәбит Досанов­тың «Жиырмасыншы ғасыр», Қажы­ға­ли Мұқамбетқалиевтың «Тар кезең», Бек­сұлтан Нұржекеевтің «Әй, дүние-ай» атты тарихи тақырыпқа арналған ро­мандарының ең жоғары әдеби мара­пат­қа, яғни, Қазақстан Республикасы­ның Мемлекеттік сыйлығына ие болуы бе­кер емес.
Өйткені көркемдік-эстетикалық та­лаптарға мүмкіндігінше жауап бере ала­тын тәуір деген шығармалардың ал­дыңғы қатарында тарихи тақырыпты кө­терген прозалық туындылар тұр. Жо­ғарыдағы беделді романдардан өзге – Әкім Таразидың «Мұстафа Шоқай», Қабдеш Жұмаділовтың «Қыл көпір», «Көк­жал», Рамазан Тоқтаровтың «Қан­жығалы Бөгенбай» (аяқталмаған ро­ман), Ахат Жақсыбаевтың «Иса ақын», Әбдісаттар Оспановтың «Нар­кес­кен», Бегімбай Ұзақбаевтың «Сар­тай батыр», Зейнолла Тілеужановтың «Қа­ракерей Қабанбай», Жанат Ахма­ди­дың «Ақ қылыш», Тұрлыбек Мәме­сейі­товтің «Таңжарық», Рахымжан Отар­баевтың «Шыңғыс ханның көз жасы», Данияр Әлбозымның «Шыңғыс қаһан», Момбек Әбдәкімұлының «Күн тұтылған мезгіл», «Дүрбелең», Төлек Тілеуханның «Ең ғажайып хикая», Есқара Тоқтасынұлының «Сахара үні», Тұр­­сынхан Зәкенұлының «Мәңгітас» ат­ты шығармалары да қазақ тарихының әр кезеңдерін бейнелеп көрсетуді мақст етіпті. Мұхтар Мағауиннің Шың­ғыс хан жайлы деректі хикая­сы­ның жанрлық табиғаты негізінен қаны там­ған көркем прозадан гөрі тарихи зерт­теуге жақын.
Олжалы шығармаларға оралар бол­сақ, Қажығали Мұхамбетқалиевтың «Тар кезеңі» он сегізінші ғасырдың ая­ғында Ресей отаршылдарының қазақ же­ріне қалай көз алартқаны, сол қа­сиетті жерді сақтап қалу үшін қолына қару алып, тікелей шайқасқа шыққан Сы­рым Датұлы тәрізді халық қаһар­ман­дарының күресін көрсетуге арнал­са, Бексұлтан Нұржекенің «Әй, дүние-ай» романы одан бергі кезеңді, әйгілі он алтыншы жыл оқиғасының Жетісу өңі­ріндегі дүрбелеңі жайында өрнек­тел­ген көркем шежіре. Марапатты шы­ғармалардың прозамызды марқайт­қан негізгі табыстары – маңдайының соры бес елі болған халқымыздың қат-қа­бат қасіреті мен арман-мүддесін ру­хани тұрғыдан жан-жақты көркем кес­телей алуында деп білгеніміз жөн.
Осы арада ескеретін бір мәселе ол – Мемлекеттік сыйлық алған туын­ды­лар­дың барлығын әдебиетіміздің ше­деврі, яғни, бетке ұстар көркем дүниесі деп қабылдай беруге болмайтындығы. Өткен тәжірибелерден белгілі болға­нынд­ай, олардың арасында ең қажетті де­ген көркемдік талаптарға толық жауап бере алмай жататындары да кез­деседі. Осы жолғы марапат иелерінің әде­биет тарихында қаншалықты сақ­та­лып қалатынын уақыт көрсетер. Тіпті басқасын былай қойғанда, кө­бі­міздің көңілімізден шыққан, көркемдік дең­гейі жоғары «Тар кезең» романының өзін­де де жетіңкіремей тұрған бір нәр­се бар. Қажеке, романдағы махаббат инт­ригалары неге қою емес?
Он тоғызыншы ғасырда Ев­ро­па­ның бір әдебиетшісі «Роман дегеніміз – ең алдымен махаббат интригалары» деп анықтама берген екен. Жалпы кө­лемді туындыда сүйіспеншілік мәсе­ле­ле­рі де негізгі сюжетпен қабаттасып, жа­рысып жүрсе, тіпті жараса кетер еді.
Қ.Жұмаділовтың қаламынан шыққан «Көкжал» хикаятының әңгі­ме­лейтіні – қазақтың ұлт азаттығы үшін жанын пида еткен атақты Оспан ба­тырдың басынан кешкендері жайын­да. Осынау тарихи тұлғаға байланысты жа­зылған басқа да шығармалардан бұл хи­каят жекелеген көркемдік пайым­дауларымен ерекшеленеді.
Үш жазушының қозғаған негізгі та­қырыбы – Қоқан мен Хиуа шап­қын­шылығына қарсы күрестегі қазақ қаһар­мандарының ерлік істері. Олар Әб­дісаттар Оспановтың «Наркескен» три­логиясы, Бегімбай Ұзақбаевтың «Сар­тай батыр» және Момбек Әбдіә­кімұлының «Дүрбелең», «Күн тұтылған мезгіл» атты романдары. Қазақ әде­бие­тінде бұрын көп ауызға алына бер­мей­тін осы тақырыпқа авторлардың қай-қай­сысы да дайындықпен келген. Түр­лі суреттеулер мен баяндаулар ар­қылы көбіміз үшін таңсық болуы ықти­мал тарихи деректер келтірілген. Көр­кемдік талап тұрғысынан алып қара­ғанда осылардың ішінен бас қаһар­маны Жанқожа батыр болып ке­летін Әбдісаттар Оспановтың три­ло­гиясын атап айтқанымыз жөн. Оның кем­шілік ретінде көрінетін тұсы епте­ген шұбалаңқылығында.
Жоңғар шапқыншылығы жыл­дарындағы қазақ жұртының басынан өткерген қиындықтары жайында сыр шертетін келесі бір тарихи роман – Жа­нат Ахмадидың «Ақ қылышы». Та­рихи кезеңде суреттеумен бірге шы­ғарманың мақсаты – оның бас кейіп­кері, тарихи тұлға Қызай ананың қазақ қо­ғамында алған орнын көрсетуге ар­налған деуге болады. Қазақ елінің сая­си-қоғамдық өміріндегі әйелдердің қан­дай орын алғандығы осы бейне ар­қылы анығырақ елестейді.
Есқара Тоқтасынұлының «Сахара үні» атты хикаясы да тарихи тақырыпқа, аны­ғырақ айтқанда, он тоғызыншы ға­сырдағы қазақтардың орыс отаршыл­ды­ғына қарсы шыққан ұлт азат көтері­лісінің жетекшісі Кенесары Қасымов­тың Қазақстанның оңтүстік өлкесінде, оның ішінде кәрі Қаратау аймағында болған күндеріне арналыпты.
Осы арада көзжұмбайлықпен қа­рауға болмайтын, назара аудара кететін бір мәселе бар. Ол – белгілі бір тарихи ке­зеңді қайталап суреттейтін тұстарда ав­торлар келтіретін деректердің ара­сында жекелеген қайшылықтардың кез­десіп қалатындығы, кейде тарихшы ға­лымдардың өздері айта бермейтін жағ­даяттардың көркем шығармаларда қа­лам ұшына ілініп жататындығы. Ен­деше сол қайшылықтардың ара жігін, ақ-қарасын ажыратып талдап көрсету, көркем туындыларда келтірілген тың деректерге іргелі зерттеулер негізінде түсініктер беріп отыру кәдімгі кәсіби тарихшылардың еншісінде деп білуіміз керек.
Кеңес дәуірінің кейінгі жылдары мен бүгінгі тәуелсіздік заманның су­рет­терін кестелеуге арналған прозалық туындылар да біраз жазылып қалған екен. Бірақ олардың ішінде көркемдік деңгейі көңілден шығатын прозалық романдарымызға қоржынымыз қомақ­ты деп айта алмасақ керек. Қолға түс­кен­дердің ішінде көңілден шығатын­дары – Шәрбану Құмарованың «Ғасыр нұры», Ұзақбай Доспанбетовтың «Асыл­дың сынығы», Бибігүл Иманға­зи­наның «Тауқымет» атты романдары. Осы арада назар аудара кететін бір жағдай – осыдан жиырма бес жылдай бұ­рын әйелдерге арналған ең үздік шы­ғармалардың авторы ретінде Бие­кең екеуіміз сол кездегі Мәдениет ми­нистрлігінің дипломымен қатар ма­рапатталғанбыз. Мен «Жатақхана қыз­дары» деген туындымды содан кейін жылы жауып қойдым да, Биекең тал­май, шаршамай, жалықпай, сол ро­манын жылдар бойы өңдеп толық­тырып, оқырман назарына қайтадан ұсыныпты. Бұның өзін әдебиетке де­ген жауапкершілік пен еңбекқорлық­тың үлгісі деп неге білмеске?
Уақыттың тығыздығына орай про­залық шығармалардың бәрін кеңі­нен талқылап жатуға мүмкіндік шек­теу­лі. Сондықтан ары қарай екі құрыл­тай ара­лығында жарық көрген туын­­­дыларды тек санамалап қана өтуіме тура келмек. Баяғыда осындай мінбелерде тізім оқыл­са, базбіреулер «Құрғақ тізім» деп, сынап жататын. Бірақ оқырман қа­уым біліп жүруі үшін, шыққан шы­ғар­малардың бәрін болмаса да, на­за­рымызға іліккендерді айтып өтуді баян­дамашы ретіндегі парызым деп санаймын. Өйткені, кейде замандас қа­л­амдастардың не жазып, не қойға­нын бейхабар болып, тіпті болмаса қа­тарымызға қандай қаламгерлердің қ­осылып жатқанын білмей жататыны­мыз бар.
Сондықтан да құрғақ тізім ақпарат үшін керек. Рафаэль Ниязбековтың «Тау­қымет», Тынымбай Нұрмағам­бетов­тың «Какаду», Досан Жанботаның «Жер иесі», Кәдірбек Сегізбайұлының «Жол», Жақсылық Самитұлының «Са­рыала қаз», Молдахмет Қаназдың «Кек», Несіпбек Дәуітайұлының «Аты жоқ әңгіме», Тұрысбек Сәукетайдың «Мен жындымын», Нағашыбек Қа­пал­бекұлының «Өкілдер» Серік Асыл­бекұлының «Ақ қарға», Дидахмет Әшім­ханұлының «Құдайсыздар», Қуан­дық Түменбайдың «Төрт амал тір­шілік»,Тынымбай Төлепбайұлының «Шырғалаң», Қуаныш Жиенбайдың «Жер бетінде де жұмақ бар», Әлібек Ас­қаровтың «Алтайда алтын күз еді», Ра­хымжан Отарбаевтың «Біздің ауыл­дың амазонкалары», Сәуле Досжанның «Үл­кен үйдегі үрей», Жұмабай Қай­ран­байдың «Тұлпардың дүбірі», Самат Иб­раимның «Ататоры», Толымбек Әбді­райымның «Бұралаң жол», Заря Жұ­манованың «Сіз іздеген әлем», Сә­бит Дүйсенбиевтің «Үлкен қаланың қо­нағы», «Мен ғашық емеспін», Тұр­сынжан Шапайдың «Күлкі мен көз жасы», Құтөлеу Мұқаштың «Ақдариға», Кө­семәлі Сәттібайұлының «Хауа Ана­ның көз жасы», Бағдат Қалаубайдың «Жо­ғалған адам», Нұржан Қуантайұлы­ның «Асыл сөз», Дәурен Қуаттың «Әл­қисса», «Тас монша», Әлсейіт Оспан­ның «Шырағым менің», Серік Нұғ­­­­­ман­­ның «Жоқ іздеген жан», «Ат­бе­гі» атты туын­дылары оқырмандар қолына тиді.
Тізімді келтіре отырып, атап өтетін нәрсе – жазушылармыздың көркемдік асуларын бағындыру деңгейінің бір­келкі емес екендігі. Сондықтан да бұл аталғандардың бәрі оқырманның ру­хани кәдесіне аса қояды деген ұғым қа­лыптаспағаны жөн. Бір назар ау­даратын жағдай – кейбір көркем шы­ғармалардың бойында ішінара пуб­лицистикалық сарындардың қоса жөр­гемделіп отыратындығы. Және бір қы­зығы бұл құбылыс көбінесе әйел про­зашылар қаламына тән. Тілеуқор Қосуақ, Сәуле Досжан, Гүлзат Шойбекова тә­різді авторлардың жекелеген туын­ды­ларында осындай сипаттардан кенде емес. Әдебиет теориясын зерттеуші­лер­дің бір парасы «көркем шығарма­лар­ға журналистикалық лептің арала­сып кетуін көркемдік ойлау жүйесінің жеткілікті болмауынан туындайды» де­ген пікір айтады. Әдебиетті зерттеу­ші­лердің келесі бір тобы публицисти­каны, деректілікті көркемдік әдіске жатқызып, кемшілік ретінде танығысы келмейді. Бұл пікірдегілер мәселе сол әдісті қалай дұрыс қолдана білу керек­тігінде деген ой айтады.
Сондай-ақ екі құрылтай ара­лы­ғында Өтен Ахмет, Марат Мәжитов, Бе­рік Шаханов, Өмір Кәріпов, Ғари­фол­ла Есім, Жаңабек Шағатай, Нұрлан Қами, Тұрсынәлі, Рыскелдиев, Келіс Рахымжан, Айгүл Кемелбаева, Әділбек Ыбырайымұлының, Армиябек Сағын­дықұлы, Есей Жеңісұлы, Елім Ал­тайұлы, Жарас Ермекбай, Ерсін Қой­бағарұлы, Иген Хасенұлы, Заря Жұ­­манова, Төкен Әлжантегі, Жүсіпбек Қор­ғасбек, Асқар Алтай, Нұрғали Ра­хаев, Ерболат Баятұлы, Дулат Тұран­тегі, Думан Рамазан, Мира Шүйін­шә­лиева, Темір Мыңжас, Сабырбек Ол­жабай, Мәдина Омарова және бас­қа­лары жекелеген прозалық кітаптарын шығарып, кейбіреулері республикалық дәрежедегі түрлі санаттағы беделді әде­би бәйгелерді қанжығаларына бөк­терді.
Бұның өзі қазақ прозасының кі­ді­ріп қалмай, руханият әлеміне өзіндік үлес қосып келе жатқанын көрсетеді. Мә­селе – сол жарық көріп жатқан көр­кем туындыларды оқырман қауым­ға жеткізіп, қалай оқыта ала­тын­ды­ғы­мызда болып тұр.
Осы кезең ішінде қаламгерлер қа­тарының жаңа буынмен толығуы да заң­ды. Жас прозашыларға ортақ ұна­сымды нышан бар ма, бар болса, қан­дай дегенге келетін болсақ, ең алдымен, олардың қаламдарына тән ықшам­ды­лық­қа деген ұмтылысты атап айт­қа­ны­мыз жөн. Көп сөзге, оның ішінде көбік сөзге ұрынбай, қысқаша жаза білуге ден қою да жазушы жауапкершілігінің ны­шаны екендігі сөзсіз. Кейбір көркем образдардың бұрын жарыққа шығып кеткен басқа туындыларда да кездесіп қалуы, әлбетте, қайталаушылық ны­шаны болып табылады. Бірақ көр­кем­дік талаптарға сай сомдалып, бояуы қанық, жарқын жасалған бейнелер қай кезде де өзінің эстетикалық құнын жо­ғалтпайды. Көптеген жас прозашы­лар­дың кітаптары «Әдебиетке өзіндік үнімен, өзіндік болмысымен, жазу сти­лімен келген» деген аңдатпалармен бас­талады екен. Ал шынуайтында со­лай ма, әлде кітап редакторларының көңіл жықпастығы ма?
Бұл да ескеретін мәселе. Өйткені осы мазмұндас аңдатпасы бар кітап­тар­дың өзінде кемшілік атаулы көрініс тауып жататындығын жасыра алмай­мыз.
Жас авторлардың жаңа кітаптарын қа­зақ прозасын көркемдік жетістіктері­мен байытқан тың құбылыс деп айтуға келмесе де, шығарма табиғатына тиісті эс­тетикалық міндеттерін біршама тәуір атқара алған дүниелердің ұшыра­са­тыны қуаныш. Кемелі келіскен дүниені оңай жазамын, көркемдік биі­гін қалпақпен қағып аламын деген арын­ның асығыстық болатыны бұған дейін де сан мәрте дәлелденген.
Қанат Әбілқайырдың «Көршінің қы­зы», Арман Әлмембеттің «Режис­сер­дің түстері», Әсем Қоспағарованың «Қы­зыл орамал», Әлібек Байболдың «Те­­міржол вокзалы», Әлібек Уә­ли­ха­нұлы­ның «Құлдар патшалығы» кітап­тарын оқырмандар жылы қабылдады деген деректерді оқыдық және соған сенгіміз келеді.
Қанағат Әбілқайыр, Аягүл Мантай, Мә­лік Отарбай, Мәди Алжанбай, Сер­жан Зәкерұлы, Рысбек Дәбей, Нұр­ха­лық Әбдірахын, Әбуасқар Мекешұлы, Қанат Тілеухан, Нұрлан Қабдай, Лира Қоныс, Мұрат Белгібай, Мақсат Мә­лік, Дархан Бейсенбек, Алмас Мыр­зах­мет, Алмас Нүсіп, Ұларбек Нұрға­лы­мұлы, Мирас Мұқашев, Дағжан Бел­деубайұлы, Айнұр Шамшейтова, Ер­болат Әбікенұлы, Мерей Қосын тә­різді жастардың жазып жүргендері де бүгінгі күннің тақырыптары.
Осының алдындағы құрылтайда қазақ прозасы тоқырап қалған жоқ, өр­кен­деп гүлдену үстінде деген тұжы­рым жасалған болатын. Оқырмандар санын кемітіп алмауға әсері тиетін, қазіргі әдебиеттің беделін көтеруге ар­налған оптимистік пікір екендігі сөз­сіз. Ал мәселеге нақтырақ қарайтын бол­сақ, көркем прозамыздың көр­кем­дік ахуалы қашанда біркелкі болмаған. Екі құрылтай арасында жарық көрген шығармалармен танысқан жағдайда ортақолдау дүниелердің басымдау көрінгенін жасыруға болмас.
Егде жазушыларымыздың өткен ке­­зеңдерге көз салып естелік сипа­тын­дағы немесе тарихи тақырыптарды жазу­ға бейімділік танытса, жас проза­шылардың қалам ұшына көбірек ора­латыны – бүгінгі дәуірдің тыныс тір­шілігінен кескін-келбеті көзімізге түс­кен туындыларына қарағанда, жас ав­торларымыз тарихи тақырыпқа ат ба­сын мүлде бұрмайды деседе болған­дай.
Кезінде тарихи шығармалар жазған Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Хамза Есенжанов, Ілияс Есенберлин тәріз­ді аға буын өкілдерімен жарысып, сол кездегі балуаса топтың өкілдері Әбіш Кекілбаев, Асқар Сүлейменов, Қабдеш Жұмаділов, Софы Сматаевтар тарихи туындыларды жазуға қаймқпас­тан кірісіп кетіп еді. Бүгінгі таңда он­дай тенденция байқалып отырған жоқ. Осыдан келіп, келешекте қазақ үшін осынау қастерлі тақырыпты жазу ерік­сіз тоқырап қалмай ма деген сұрақ туын­дайды.
Яғни, қазіргі таңда алдыңғы және кейінгі буын қаламгерлер арасындағы дәстүр сабақтастығының әлісіз екен­дігін атап айтуға тура келіп тұр. Тек тақырып таңдауда ғана емес, әдебиеттің көр­кемдік асуларын игеру мәселері бойынша да қазіргі таңдағы жазушы­лар­дың жас айырмашылығы маңызды фак­торға айналыпты. Бұл әсіресе әде­би көркем тілдің нормаларын табиғи қал­пында өз жөнімен қолдану мәсе­лесінде айқынырақ көрінеді. Қазақ көркем сөзінің шебері Қалихан Ысқақ өмірден озарынан бірер жыл бұрын «Қ­азіргі прозада тіл жоқ» деп бір-ақ кес­кен болатын. Былайша айтқанда, бей­нелі көркем тілдің қасаң тартып, жүдеп-жадай басағанын орынды түрде мегзеп еді.
Сөйлемді қарапайым, түсінікті құру­ды мақсат еткен кейінгі буын про­зашылары қазақ көркем сөзінің мәйегі болып табылатын орынды образдылық­тан, берекелі бейнеліліктен алыстай түсуде. Жас қаламнан шыққан жеке­леген шығармалармен танысқан кезде шығармашылықтары онша мақтала бермейтін ересек жазушылармен жы­лап көріскендей боласыз. Сондық­тан да электрондық кезең, цифрлау дәуірі бәрібір қандай жағдайда да қазақтың көркем сөзін ауыстыра алмайтынын қаперде ұстау керек.
Әжептәуір әсерлі көрінетін көп­теген шығармалардың шиін шығарып, шырайын солғындататын тіл жұтаң­дығы екені бұрыннан айтылып келеді. Кейбір қаламгерлеріміз әдеби нор­маны белінен басып жазғанды бы­лай қойып, ауызекі сөйлеу нормасына да мән беріп жатуға да ықылассыз. Тіпті, халық аузында қалыптасып кет­кен фразеологиялық тіркестер мен ма­қал-мәтелдерді бұзып жазу фактілері де кезігіп қалады екен.
Бір ауыз сөзбен түйіндегенде, екі құрылтай аралығындағы қазақ проза­сы­ның тоқыраулы тұстары көзге ұрып тұрағнымен, жалпы ахуалы баяу да болса ілгерілеу, даму сипатында деген тұ­жы­рым жасауға әбден болады деп бі­ле­міз.
Назарларыңызға рахмет!