Мұхтар СЕҢГІРБАЙ,
Сулейман Демирел университетінің аға оқытушысы, конфликтолог:
– 2017 жыл қазақ тілінің латын қарпіне көшу туралы шешім шыққандығымен тарихта қалады. Бұл қадам өзіңіз айтқандай «титулды ұлтының саны басым бола қоймаған» біздің ел үшін қаншалықты тиімді?
– Әліпбиді ауыстыру – сананы жаңғыртудың, ұлттың болмыс-бітімін, дүниетанымын жаңа деңгейге көтерудің өте күшті құралы. Халық қай әліпбиді қолданса, сол әліпбимен бірге оның өзгеше мәдениеті, өркениеті қалыптасады. Әсіресе, постколониалдық сана-сезім тұрғысынан Кеңес Одағының жыртық шекпеніндей болып тұрған кирилл қарпінен арылудың символикалық мәні ерекше. Яғни модернизацияланып, сапалы ұлт деңгейіне шығуды көздеген ұлт шамасы келгенше колониализмнің символдарынан бас тартқаны жөн. Себебі, ол символ сол ұлттың бойындағы тарихи жарақаттарды жасырып тұрады. Бір сөзбен айтқанда, қазақ даласының экологиялық зардаптарын, тілдің шұбарлануын, дәстүрдің бұзылуын сол отарлау саясатының кесірінен таңылған әліпбимен баяндау ақылға сыймайды.
– Бірақ латын да біздің төл қарпіміз емес қой…
– Иә, төл қарпіміз емес, бірақ онда ұлтты отарлаудың символдық мәні жатқан жоқ қой. Яғни, біз оны ұлт ретінде өзіміз саналы түрде таңдап алып отырмыз. Әрине, егер біздің көне түркі қарпін қайта жаңғыртатындай технологиялық мүмкіндіктеріміз болса және бұл істе басқа түркі халықтары ауызбірлік танытып, бірлесе әрекет ете алса, онда бұл жаңғырудың ауқымы да, халық санасына әсері де мүлде өзгеше болар еді. Израиль мемлекетінің тек әліпбиді ғана емес, 18 ғасыр бұрын өліп қалған иврит тілін қатаң мемлекеттік саясаттың арқасында толық қайта тірілткенін ескеруіміз керек.
Мен әліпбиді ауыстырудың тек саяси, мәдени артықшылықтарын айтып отырмын. Тіл мамандары орыс тілімен бір қаріпті қолданғандықтан, дыбысталуы да, құрылымы да, тіркестері де орыстанып бара жатқан қазақ тілін «құтқарудың» бірден-бір жолы – әліпби ауыстыру деген тұжырымды қуаттап отыр.
Әрине, қай заманда да, қай қоғамда да мұндай реформалар қарапайым халықтың наразылығын туғызған. Мұның себебі – реформа кезінде өмір сүрген буын бұл жаңарудың «жемісін» көре алмайды, олар тек қиындықтарын ғана бастан өткізеді. Түркия құрылғанда Ататүрік сауат ашу мектептеріне өзі барып, бұқара халыққа әріпті өзі үйреткен. Ресей патшасы І Петр қараңғы халықты мәдениетке күштеп көшірген. Егер мұндай ауыр реформалар жүрмегенде қазір Түркия қандай болар еді, Ресей қандай болар еді?
Бізде «бұрыннан қалыптасқан ұлтаралық татулыққа қаріп ауыстырудың кесірінен сызат түсе ме?» деген қауіптің бар екені рас. Қазақ тілінің латыншаға көшуін, әсіресе Ресейдің саяси элитасы ауыр қабылдады. Яғни қаріп ауыстыру – кирилл қарпін пайдаланатын славян халықтарынан мәдени, рухани тұрғыдан алшақтау деген сөз. Мұндағы басты ұстаным – жай қазақ тілі ғана емес, латын қарпіндегі қазақ тілін Қазақстан халқын ұйыстыра алатын интеграторға айналдыру. Менің байқауымша, жалпы
Қазақстандағы орыс ұлтының өкілдері ассимиляцияланып кетуден емес, белгісіздіктен қорқады. Мемлекеттік үгіт-насихат көбіне бұрынғы кеңестік әдіспен «алға, комсомол!» деген ұранмен жүріп жатқандықтан, олардың бойында күдік басым. Әзірге Елбасының алысты көздеген идеясын идеологиялық құралға айналдыру кемшін болып тұр. Қазір әңгіменің бәрі апострофтың, емленің, қаржының, т.с.с. айналасында қалып тұр. Мұндай үлкен дау-дамайдың өзі сырт көз болып бақылап отырған ағайынды тіксінтеді.
– Жалпы, титулды ұлт деген ұғымның өзі қаншалықты әділетті? Жаһанданудың көші ұлттарды біріктіруге бағыт алып бара жатқан жоқ па?..
– Ұлттардың жойылуы алдағы ғасырларда бола қоймайды. Себебі, этнос, ұлт мәселесін зерттеген ғалымдар адамның бойындағы түрлі бірегейліктердің ішінде ұлттық болмыстың ең күшті, ең өміршең қасиет екенін дәлелдеген. Ұлттық болмыстың күштілігі сол – жаһанданып, 27 елдің басын қосып, шекараларын ашып, валюталарын біріктіріп жатқан Еуропада Каталония, Шотландия сияқты елдер тәуелсіздікке ұмтылып жатыр. Технологиялық, экономикалық, саяси жаһандану қарқынды жүріп жатқанымен, сонымен бір мезетте кері процесс – томаға-тұйықтану болып жатыр. Мұны Шығыс Еуропа елдерінде популизммен тұздықталған ұлтшылдықтың белең алуынан, Ұлыбританияның Еуроодақтан шығуынан, ұлтшыл партиялардың бас көтеруінен, иммигранттардың тасқынына қарсы наразылық бұлқынысынан білуге болады. Қазақстанда 2016 жылы болған жер реформасына қарсы наразылық та – ұлттық даралықты сақтауға деген ұмтылыстың көрінісі.
Әлемдегі мемлекеттердің басым көпшілігі – бір ұлттың негізінде құрылған, сол ұлттың мәдениетін қызғыштай қорып, ұрпақтан ұрпаққа қалдырып отырған елдер. Әрі олар сегрегациялық саясаттарын жасырып-жабуға да тырыспайды. Израиль, Германия, Франция, Нидерланды, Жапонияның қай-қайсысын алсаң да, либералды құндылықтары бар, демократиялық, көпмәдениетті ел болғанымен, ұлттық бірегейлікті қорғауға келгенде қатаң саясат ұстанады. Дегенмен, ұлттың өзі – тарих шеңберінде трансформацияланып, қосылып, бөлініп отыратын құбылыс екенін есте ұстаған жөн. Қазіргі ұлттардың жаһандануына, доминантты мәдениеттерді бойына сіңіруіне жаңа технологиялар, интернет, әлеуметтік желі әсер етіп жатыр. Бұлар ұлттың тұрмыс-салтына, болмыс-бітіміне елеулі өзгеріс әкеліп отыр. Басқасын былай қойып, тілдік қорымыздың өзіне «лайк», «хайп», «фоллоуер», «дайрект» деген сияқты жаңа сөздер еніп жатыр. Дегенмен, бұл процесс ұлттарды жойып жіберетіндей қауқарлы емес.
– Тұрғындардың үш тілді қатар меңгеру талабына үрейлене қарайтын бөлігі ең алдымен қазақ тілінің қағаберісте қалатынынан секемденеді. Халықаралық тілдің қажеттілігі күн сайын артып отырған тұста мұндай үрейдің тууына, сіздіңше, не себеп?
– Мұның жалғыз себебі – халықтың жады. Осыдан ширек ғасыр бұрын ғана қазақ тілінің қолданылу аясы тарылып, орыс тілінің көлеңкесінде қалып қойғаны аян. Сол кезеңді көрген ұрпақ әлі де саяси, рухани ортада қоғамдық пікірді қалыптастырушы рөлін атқарып отыр. Яғни, ұлттың бойындағы мәдени жарақат жазыла бастауы үшін ол адамдардың жадынан өшіп, тарихқа айналуы керек. Тіпті, біздің буынның өзі бала күнімізде ауылдан Алматыға келгенде шүлдірлеген орыстың арасында өзімізді аборигендей сезінетінбіз. Халықтың жады рационалды ойлауға мүмкіндік бермейді, кейде тым секемшіл, үрейшіл болады.
Шындығында, орыс және ағылшын тілдерінің әлемдегі мәдени үстемдігін ескерер болсақ, «үш тұғырлы тіл» бағдарламасы жүзеге асса, ғылым, қаржы, экономика тілі ретінде қалыптасып үлгермеген қазақ тілі сол тілдердің көлеңкесінде қалып, қазіргі қалпынан шыға алмауы мүмкін. Оның үстіне ғалымдар балабақша, мектептен бастап сабақ үш тілде оқытылатын болса, қазақ тілі жұтаңданып кете ме деп қауіптенеді. Мектеп – ұлттық бірегейлікті қалыптастыратын талбесік.
Қазақстан халқының ұлттық болмысының қандай болмағы қазіргі мектептегі балалардың алып жатқан біліміне байланысты.
Байқап қарасақ, Қазақстандағы қолға алынып жатқан «үштұғырлы тіл» идеясы тілдік саясаттың осы кезге дейінгі бағытынан ойысып, көптілділікке ауысып бара жатқанын көрсетеді. Бұл – қуанарлық тенденция емес және менің ойымша, тіл саясатында бұлайша бетбұрыс жасаудың қажеттігі де болған жоқ. Бірнеше тілді ресми тіл деп жариялап, оларды қатар пайдаланатын елдердің көбі – не Швейцария, Бельгия сияқты аумақтық федерациялар немесе өзге ұлттар талап қойып, тілдік негізде конфликт пайда болғандықтан жасалған амалсыз шара. Мәселен, Канадада Квебек аймағы үнемі тілге бола бүлік шығарып отырады. Сондықтан оларда ағылшын және француз тілдері ресми тіл саналады. Ал Қазақстанда, бағымызға орай, көпшілік арасында қазақ тілін ресми тіл ету жөнінде әлсіз де болса консенсус бар. Тіпті, біздің соңғы зерттеулерімізде осыған дейін тек орыс тілінде сөйлеп келгендердің арасында екі тілді меңгеру тенденциясы белең ала бастағанын байқағанбыз. Оның үстіне, қазіргі демо-
графиялық ахуал да ортақ мемлекеттік тілді нығайту саясатын жүзеге асыруға мүмкіндік беріп тұр.
Меніңше, мемлекет Қазақстанда бірнеше тілді меңгерген, көзі ашық, зайырлы, модерн ұлт қалыптастыруды көздейді. Бәлкім, үлгі ретінде Малайзия, Сингапур, Швейцария сияқты елдерді алған шығар. Бірақ бұл қазақ тілінің қоғамдағы орнының төмендеуіне алып келе ме деп қауіптенемін. Малайзияда 1960 жылдары этносаралық конфликт ушығып, мемлекет тіл саясатын қолға алуға мәжбүр болды. Келімсектері көп Сингапур бөлініп кеткен соң олар өз елінде бейшара күй кешкен малайларды сегрегациялау, артықшылық беру жолымен көтермелей бастады. Бірақ басқа ұлттарды да кемсітуге жол бермеді. Онда ағылшын тілінің басым болу себебі – олар Британияның қоластында болғандығынан. Мемлекеттік тілді толық дамытып өз деңгейіне шығарып алмай, үш тілді қатар үйрену қателік болатын сияқты.

Конфликтолог, ғалым
Джон Нэглмен
– Үлкен қалалардың қазақылануы мемлекеттің қазақылануына қаншалықты әсер ете алады?
– Қала қашаннан мәдениет пен ғылымның, ілім-білім мен өркениеттің ошағы болған. Қоғамның даму көрсеткіштерінің бірі ретінде де халықтың урбандалу деңгейіне мән береді. Қай заманда да саясатқа, экономика мен бизнеске ықпал еткен қауым көбіне қалада шоғырланған.
Кеңес Одағы кезінде де қазақтар білімсіз, мәдениетсіз ауыл адамы ретінде сипатталып келді. Соңғы жылдардағы табиғи демографиялық өзгерістерге, соның ішінде орыс, неміс ұлты өкілдерінің тарихи отандарына көшу процесінің арқасында индус-
триялы қалалар босап, олардың орнын біртіндеп қазақтар басып жатыр. Бұл біршама оң өзгерістерге әкеліп жатқаны белгілі. Бұл тенденция әлі де жалғаса береді.
Сапалы урбанизация – сапалы ұлттың қалыптасуының кепілі. Өкінішке қарай, тәуелсіздіктен кейінгі жылдары халық қалаларға жаппай көшіп, үлкен қала маңындағы елдімекендерде лашықтарға қоныс аударды. Олар көбіне табысы аз қара жұмысқа жегілді. Қалалардың бұлайша қазақылануы жетістіктен гөрі проблеманы көп туындатады.
– Жері кең, халқының саны аз, халықаралық қарым-қатынасқа мейлінше бейіл біздің елге мигранттардың пайдасы мен зияны неде? Оларды өз заңдарымызды құрмет тұтуға үйретуде қауқарымыз қандай?
– Қазақстанда айта қаларлықтай үлкен бір өнеркәсіптік дүмпу болып, мигранттарды елітіп жатқан жоқ. Оның үстіне елдегі климат жағдайы, жемқорлық, парақорлық, заң үстемдігінің төмендігі сияқты факторлар бар. Бұған қоса, біздегі миграциялық саясат та осал емес деп санаймын. Сондықтан, дәл қазіргі уақытта Орталық Азиядағы бірен-саран еңбек мигранты, келісім-шарт арқылы экспат болып жүрген басқа да шетелдіктер болмаса, аса үлкен қауіпті көріп тұрған жоқпын.
Ал ұзақ мерзімдік тұрғыдан қарасақ, Оңтүстік-Шығыс Азия аймағы елдері сияқты қытайлардың және басқалардың көптеп келу қаупі бары рас. Жаңағы айтқан Малайзиядағы этнодемографиялық ахуалды қытайлар өзгертіп жіберген. Бірақ онда белгілі бір миграциялық саясаттың болмауы кесірін тигізген. Бізде қазір миграциялық саясат өз деңгейінде деп ойлаймын. Бірақ, ең бастысы – Қазақстан әзірге шетелдіктерді менмұндалап шақыра қоятындай елге айнала қойған жоқ. Мигранттар көбіне әлеуметтік жағынан қорғалған, бақуатты елдерге барады. Ең төменгі жалақы көлемінен ТМД-ның өзінде төменгі жақта тұрған елге келуге көп адам ынтыға қоймас.
Дамыған Батыс мемлекеттері халықтың қартаюына байланысты жастар мен қарттар арасында баланс бұзылып, қарттар саны артқандықтан, жұмыс жасындағы шетелдіктерді қабылдауға мүдделі. Яғни ұлттық болмыс пен экономикалық тұрақтылық таразыға түскенде олар екіншісін таңдауға мәжбүр. Сондықтан, Еуропаның ұлттық мемлекеттерінде этнодемографиялық картина өзгеріп жатыр. Еуропалықтардың қазір ұлтшылдық ұрандарға ден қойып, ұлтшыл партиялардың билікке келіп жатуы – осы процеске деген наразылықтың белгісі.
Ал шетелдіктерге өз заңдарымызды сыйлатамыз десек, заңдарды өзіміз сақтауға тырысуымыз керек. Шетелдіктер бізде жемқорлықтың бар екенін білетіндіктен, сол жемқорлықтың арқасында қалағанына жететініне де сенімді болады.
– «Көпұлтты мемлекеттер ұлтты ұйыстыратын идеологияның өзегі етіп негізгі этностың тарихы мен мәдениетін, тілін алғанда жетістікке жете алады», – деген екенсіз. Бізде мұны жүзеге асыруға деген талпыныстар бар ма? Және оған тосқауыл болып отыр деп нені айтар едіңіз?
– Әлемдегі мемлекеттердің көбі ел бірлігін сақтап, ұлт боп ұйысу үшін тілді, мәдениет пен ділді бір арнаға тоғыстыруға тырысқан әрі ол мемлекеттердің ұлттық мүддесі де – осы. Біздегі ұлттық саясаттың жалпы бағыты дұрыс деп айта аламын, бірақ кейде үш тұғырлы тіл сияқты жалпы трендке кереғар бағдарламалар да болып қалады. Мұнда ең бастысы – ұлтаралық татулықты сақтау, өзге ұлт өкілдерін сыртқа теппей, бір мәдени кеңістікке тарта білу. Ел іші бұзылып, ұлттар арасына жік түскен жағдайда басқа мәселелер күн тәртібіне шығады.
Басқасын былай қойғанда, «Мәңгілік Ел» идеясындағы тарихтың, тілдің және мәдениеттің ортақтығы принципін алып қарасақ, бұл – барлық ұлттарды бір шаңырақтың астына ұйытудың үлкен мүмкіндігі. Жалпы, 2014 жылы жарық көргелі Президенттің бұл бастамасының әлеуетін толық пайдалана алған жоқпыз деп санаймын. Басқа жолдаулар сияқты бұл жасампаз идея да ұраншылдықтың, ел аралап үгіт-насихат жүргізудің, көпсөзді конференциялардың тасасында қалып, ұмытылып барады. Әрине, оның шеңберінде талай стратегиялық жұмыстың атқарылғаны, сүбелі еңбектердің жарық көргені де белгілі. Бірақ біздің кемшілігіміз – науқаншылдық. Қазір «Мәңгілік Елді» сирек еске аламыз, есесіне жұрттың бәрінің аузында «Рухани жаңғыру» жүр.
Президенттің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласы негізінде жасалған «Туған жер», «Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық», «Қасиетті Қазақстан» сияқты бағдарламалардың әлеуеті өте мықты. Бұл бағдарламалар сәтті, сапалы түрде жүзеге асса, ұлттық бірегейлікке қол жеткізу бағытында үлкен тарихи қадамдар жасалған болар еді. Өкінішке қарай, Берік Әбдіғалиұлының «Қасиетті Қазақстан» сияқты жобалары әншілер мен әртістердің бос даңғазасының тасасында қалып қойып жатыр. Және ең үлкен қауіп – «бұл бағдарламалар да уақытша болып қалмай ма?» деген күмән бар.
Бұл бағдарламаларды жүзеге асыруға басты кедергі – іргелі де сапалы ғылыми зерттеулердің, салмақты да өміршең білім беру бағдарламаларының болмауы, болса да олардың көп насихатталмауы дер едім. Өйткені, бұлардың барлығы – алыс болашаққа бағытталған стратегиялық бағдарламалар. Олардың қайтарымы бүгін болмауы мүмкін. Ал біз науқаншылдықпен, ақша шашумен, дарақылықпен сол үлкен жоспарлардың, ұлы идеялардың қадірін қашырамыз. Қарабайыр үгіт-насихат, бір-біріне ұқсас жалған қолдау хаттар жазып, оны баспасөзде жариялау арқылы қастерлі ұғымдардың мәнін кетіреміз.
Тағы бір кедергі саяси жүйенің өз ішінде жатыр. Бұл бағдарламаларды жүзеге асыру мақсатында бөлінетін қаржының қалай, қайда жұмсалатыны халыққа түсініксіз, әрі халық арасында «осы науқанды пайдаланып, қолынан келгендер ақша жеп қалады» деген стереотип бар. Кешегі «латын қарпін насихаттауға блогшыларға 462 миллион теңге бөлінеді» немесе «әліпбиді конвертациялайтын сайтқа 56 миллион теңге бөлінеді» деген жаңалықтарға халықтың реакциясынан-ақ осыны байқауға болады. Яғни, халықтың бойында билікке, ондағы шенеуніктерге деген сенімсіздік, күмән бар. Мұның артында жемқорлық, парақорлық деген мәселе тағы да шығады.
– Ақжарылып айтқан әңгімеңізге рахмет!
Әңгімелескен
Назым ДҮТБАЕВА.
Мұхтар СЕҢГІРБАЙ,
Саясаттану бойынша философия докторы (PhD).
2013 жылы Еуразия Ұлттық университетінде «Этносаралық конфликтілердің алдын алу мен реттеу технологиялары» тақырыбында докторлық диссертация қорғаған.
2013-2015 жылдары әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Саясаттану кафедрасында оқытушы болды.
2015-2016 жылдары Шотландиядағы Абердин университетінде «Ғаламдық конфликт және бейбітшілік» саласы бойынша ғылым магистрі дәрежесін алған.
Осы университеттің Конфликт, транзит және бейбітшілік институтында ғылыми тағылымдамадан өткен.
Қазір Сулейман Демерел университетінің Әлеуметтік ғылымдар кафедрасында аға оқытушы.
«Этносаралық конфликтілердің алдын алу технологиялары» монографиясының авторы.
Еуропадағы Қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы аз ұлттар бойынша жоғары комиссарының Қазақстан бойынша кеңесшісі.