Екі повесть – бір қойылым
Қазақтың Ғ.Мүсірепов атындағы Мемлекеттік академиялық Балалар мен жасөспірімдер театрында көрнекті жазушы Сайын Мұратбековтің «Жусан иісі» (сахналық нұсқасын жасаған және режиссері Жұлдызбек Жұманбай) спектаклінің премьерасы өтті.
Балалар мен жасөспірімдер театры деп аталатын ұжымның репертуарына, шын мәнінде, жеткіншектерге арналған дүниенің қосылғаны құптарлық. Соңғы жылдары осы өнер ордасының репертуарлық қоржынында әкемтеатрмен жарысқандай ересектерге арналған спектакльдердің қарасы көбейген еді. Басшылық тізгіні өзгерген екі маусымда бұл олқылықтың орны толығып жатқаны байқалады. Ұжымның балалар мен жастар тақырыбына арналған драматургия жоқ деп, қол қусырып қарап отырмай, қамданып-қарекеттенуі қуантарлық жағдай. Әсіресе, төл әдебиетіміздің іргелі саласы – прозалық шығармаларға бет бұрып, сахналауды қолға алуы адастырмас бағыт.
Сайын Мұратбеков қазақ әдебиетінде ойып алар орны бар, туындылары бейнелі сөзге, драмалық шиеленіске бай, замандас келбетін жеткізуде өзіндік шеберлігі қалыптасқан жазушы. Оның шығармаларының ішінде «Жабайы алма» мен «Жусан иісі» повестері ерекше дараланып тұрады. ІІ дүниежүзілік соғыстың дүрмегін суреттейтін бұл қос туындының идеясы – адамгершілік пен отанға деген сүйіспеншілікті жырлау, қиындықпен күресіп, адамдық қалпынан жаңылмау. Сұм соғыстың салдарынан ерте есейген балалар өмірін баяндайтын бұл шығармалардың бүгінде өзектілігі артпаса, әсте кемімек
емес. Тәуелсіздіктің ақ таңында ғұмыр кешіп жүрген қазіргі ұрпақ Отан үшін жанын қиған ата-бабаларымыздың ерлігі мен жанкештілікпен тылда еткен еңбегі туралы аракідік естігенімен, қу майданның нәубеті жайында, құрбан болған жастар тағдырын, «қара қағаздың» сырын терең ұғына бермейтіні жасырын емес. Аталған екі шығарма оқиғалар легінің тартымдылығымен, баяндау тәсілінің жүйріктігімен, ауыл адамдарының психологиясын дөп басатындығымен құнды. Сондықтан да сахнаға қоюға сұранып тұрған көркем дүниелер.
Тақырыбы жағынан ұқсас келгендіктен режиссер, әрі инсценировка авторы Ж.Жұманбай екі туындыны бір спектакльге тоқайластырыпты. Екі прозалық шығармадан бір спектакль жасау қойылым авторына оңайға түспегенін анық байқадық. «Біткен іске сыншы көп» демекші, ол туралы сәл кейінірек баяндасақ.
Шындығын айтқанда, повестердің сахналық нұсқасы көпшіліктің көңілінен шықты. Көрермендер (басым көпшілігі мектеп оқушылары) екі жарым сағатқа созылған спектакльді сілтідей тынып тамашалады. Көптен бері көрерменнің мұндай ықыласын көрмей кеткен едік, сол себепті іштей қуанып отырдық.
Шымылдық ашылғанда шаңы шығып, әр жерде қураған шөптің сабаны жамырай шашылған алаңқай көрінеді. Сахна ортасында тақтайшалары құлаған ескі қорымды еске салған сандықшалар қойылған. Бас кейіпкер Қанат (актер М.Сәбитов) шығып, тақтайшаларды киімінің жеңімен сүртіп-сүртіп жіберіп: «Әжібек, Садық, Қосым» деп адамдардың есімдерін оқи бастайды. Балалық шағы туралы естеліктерге ұласқан монологтан соң ол көрерменді есте жоқ ескі күндердің оқиғасына ендіріп жібереді.
Жанры «драма» деп анықталған спектакль жанр табиғатын бұзбай, таза сақтаған.
Спектакльді жасаған шығармашылық құрам: суретші-сценограф А.Жүсіпәлі, композитор Ғ.Секеев, хореограф
К.Жиренбаева, талантты актерлік труппа және оларға жаңаша көркемдік серпін берген тосын режиссерлік шешімдер біріге келіп, елеулі табысқа қол жеткізген. Атап айтқанда, режиссер Ж.Жұманбай қойылымның көпшілік сахналарын ұтымды шешіпті. Мәселен, майданнан қайтқан Ырысбектің ауылға оралу сәтінде, егісте жүрген қыз-келіншектерге көмекке келген балалардың өгізбен жер айдайтын кездерін, тағы да басқа көпшілік көріністерін көркемдікпен шешуі әсерлі. Режиссердің актерлермен қоян-қолтық еңбек еткені бірден көзге түседі. Мықты құрылған актерлік ансамбль осының дәлелі. Қазақстанның халық артисі Р.Әшірбекова (Бапайдың кемпірі) бастаған құрам: Қазақстанның еңбек сіңірген артисі Л.Кәден (Қанаттың анасы), Ж.Құрманбеков (Иманжанов), Қ.Қуандықов (Байдалы шал), Т.Құралиев (Көлбай керең), С.Қарабалин (Бапай шал), К.Белжанова (Бәтиқа) және С.Шаймерденов (Өкіл), Р.Ахметов (Нұғыман), Ырысбек (Б.Қамаранов), Зибаш (Ж.Мақашева), Д.Әбікеева (Дүрия), Ұ.Болатбек (Тоқтар), Д.Шымырбаева (Нұрсұлу), Ш.Үмбетқалиев (Әжібек), Н.Әбілқиясқызы (Нәзира), М.Сәбитов (Қанат), Е.Жақсыбеков (Есікбай), Д.Мырзахмет (Садық), О.Сақ (Қосым), Е.Күншібаев (Сәмет), Ә.Үмбетбаев (Бәтен), Р.Халық (Аян), т.б. жасаған сахналық бейнелер көрерменнің көкейіне ұялады. Актерлердің шебер ойыны спектакльдің ерекше атмосферасын түзген. Мұны театр ұжымы мен режиссер
Ж.Жұманбайды шығармашылық табысы деуге толық негіз бар.
Алайда, театр сыншысы ретінде кейбір олқы тұсты айтпай өту жөн болмас. Прозаны сахнаға лайықтау оңай шаруа емес. Сондықтан екі повесті жеке дара бөліп қоюға да болар еді. Себебі, инсценировка тұрғысынан қарапайым көрерменге бірден байқала бермейтін кемшіліктер кеткен. Ауқымды екі шығарманы қамтуға деген ниет шала-шарпы бірқатар сахналық көрініс аяқсыз қалған. Мысалы, Өкіл мен ұрлық үстінде әшкере болған Нұрсұлудың жайы, Аянның ертегісін тыңдай отырып шеккен шылымның кесірінен өртке ұласатын сахна да аяғына шықпаған. «Жусан иісі» деп аталатын спектакльде «Жабайы алма» басымдық алып кетті.
«Жусан иісін» оқығанда қым-қуыт оқиға желілері арасынан қу соғыстың кесірінен жетімдік қамытын киюге мәжбүр болған Аянның тағдыры айрықша әсер ететін еді. Спектакльде бұл желі атүсті қамтылып, жетімдік тартқан Аянның азабы, жан қияметі толық баяндалмады. Соның салдарынан шығарманың көтерер жүгі, көркемдік идеясы жеңілдеп, әлсірегендей. Соғыс зұлматын білмейтін жастар үшін ары-бері сандарын сабалап жүгірген Есікбай, Қосым, Садық, Сәмет, Аян, Бәтен, Әжібектер арлы-берлі жүгіргеннен басқа шаруасы жоқ балалар ретінде ғана көрінеді. Олардың еңбекке ерте араласып, азамат болып қалыптасуын көрсеткенде спектакль сөзсіз ұтар еді.
Бас кейіпкер Қанаттың (актер М.Сәбитов) қаба сақалмен өнер көрсеткенін қабылдай алмағанымызды жасырмаймыз. Балалар тобынан бой жағынан да, денесінің кесектігі жағынан да бөлек-жырақ тұрған Қанаттың сақалы да эстетикаға қайшы келіп, көзге түрпідей тиді. Режиссердің барша оқиғаға Қанаттың көзімен қарауға деген ойы түсінікті, алайда бұл шешім сахналық шарттылыққа сенімсіз реңк беріп алды.
Біздің ойымызша бұл олқылық спектакльдің көркемдік құндылығын төмендетпейді. Керісінше, көрерменнің қойылымға одан әрі терең үңілуіне жол ашады деп сенеміз.
Меруерт Жақсылықова,
театртанушы.