Мен, міне, өмірге қатар қадам басқан құр­дас-дос, өнерді бірге шарлап-барлаған әріп­тес-қаламдас Жақыпжан Нұрғо­жаев­тың «Жүрегі оның жанартау» атты кітабын оқып отырмын. Ақын Мұқағали Мақатаев ту­ралы… Мұқағали Мақатаев – қазақ жыры аспанындағы жарық күндердің бірі. Ал, Күн табиғатта да аз, жалқы болса, әдебиетте де ешқашан көп болмайды. Сондықтан да ол – қазір қазақтың ақыны, ұлттың ақыны. Оны көзі ашық, көкірегі ояу жұрттың дені біледі. Сондықтан да оның өзі халқымен жиі жүздесіп тұратынын айтпағанда, ол туралы том-том сын-зерттеу кітаптары жазылды, жазылып та жатыр. Келешекте де жазыла береді. Өйткені, ол – Абайдан кейін, Мағжан Жұмабаев, Ілияс Жансүгіров, Қасым Аманжолов, Жұбан Молдағалиевтерден соң қазақтың екінші есіміне, төлқұжатына айналған, төрде ілінбей, мәңгі тілдесіп тұрар Домбырасына айналған Ақын. Жеке тануы бар, жеке бір ғылым саласы болып күн кешіп жатқан ақын. 

Ал мұндай ақын туралы, қазақтың күн­де­лікті сөзіне, Өмірінің өзіне айналып кет­кен ақын туралы жаңа сөз, жаңа сөз ға­на емес жақсы сөз айту жеңіл емес екені тү­сінікті.
Бұл тұрғыда күлбілтелетпей бірден ашы­ғын айтсақ, Жақыпжан Нұрғожаев мақ­сатына жеткен. Мына кітабы – Мұқа­ға­литануды кеңейткен, байытқан, толық­тырған жаңа бір бет.
Әрине, мұндай жеңіске, жеміске қолын жет­кізген ̶ біріншіден, Жақыпжанның қа­лам­герлік қабілеті. Әдебиетте таланты қуат­сыз адамға, қалам қарымы жоқ кісіге нан жоқ екені дәлел тілемейді. Екіншіден, Жа­қыпжан – Мұқағали Мақатаев өлеңіне ба­ла кезден іңкәр болған, қазір де құлай сүйіп, ол туралы не жазса да жүрегінен шы­ғарып, ыстық махаббатымен жазған қа­ламгер.
«Ақын өлеңдері біздің басымыздан кеш­кен барлық сәттерімізге жолбасшы, ақыл­шы болып тұрған құдіретімен де ерекшеленеді. Сағынған сәттерде жүрек пер­несін дәл басып шерткен сезім­тал­дығымен, жабыққан сәтте ақылшы ағаңдай ба­сыңнан сипап қана емес, жүрегіңе де ала­қан жылуын жырымен таратқан пара­саттылығымен, дана қарттығымен ерек­ше­ленетіні Мұқағали әлемін айтсаңшы».
Біз сондай Мұқағали әлемін енді автор Жа­қыпжанмен бірге аралайық. Жақып­жан­ға ілесіп, байқап қайтайық.
Жаңа кітап «Сенде ме?.. Сенде сұмдық сыр бар, далам» атты мақаламен бастал­ған. Бұл – ақынның «Райымбек! Райымбек!» дастаны туралы жас ұрпақпен сырласу – сұхбат. Сондықтан автор Мұ­қа­ғалидың осы дастаны туралы өз ойын, баға-байламын, өз түсінігін ортаға салып қана қоймай, жас ұрпақ өкілі Сырым деген жігіттің сұрақ­та­рына жауап бере отырып, Райымбек батыр өмір сүрген кездегі тарихи жағдай, сол кездегі халық тағдыры туралы да сыр шер­теді, сын айтады. Жаңа деректермен таныс­тырады. Атақты дастанда асқақ та ажарлы бейнелеген Райымбек батыр тұлғасын адамгершілік қасиет, қам- қаракеттерімен толықтырады.
Ата, біздің өлкені қара жаулар қаптады.
Жауларына біздің ел сәйгүлігін баптады.
Қойын сойып, қолдарын қусырды да сорлылар
Аяғына бас ұрды, бірі садақ тартпады.
Тартпаған соң оларда әуреленіп жатпады,
Алды дағы аларын белімізден аттады.
Бозбала Райымбекті батыр Райымбекке айналдырған ата Ханкелдіден берілген тек­тілік, тұқым қуалаған түкті жүрек қана емес, Ар-намыс. Орта жүз жері шабылып, ағайын арғын-керей, дулат-қоңыраттар ақтабан шұбырындыға ұшырап жатқанда Же­тісудағы ұлы жүздің жоңғармен бітісіп, жайбарақат жатуына бала батыр шыда­маған еді.
Аталған дастанның айрықша көркемдігі, асыл құндылығы Райымбек батырдың ра­уан бейнесін ашып, ардақтауында ғана емес, Алаштың алауыздығын, билік ба­сын­дағылардың бейшаралығын, халық қамы­нан гөрі қара бас құлқындарын ойлап тір­­­шілік еткен аласалығын ашып, айыптауында да жатыр. Қайран қазақ қалмақ- жоң­ғарлардың көптігінен, күштілігінен жеңілген жоқ; бірігіп қарсы тұра алма­ға­нынан қайраңдады. Отаршыл орыс елінің өкі­лі И.Кириллов патшайым Анна Иоа­нов­наға: «Қазақ ордасы ауызбірлікті болып тұрғанда қаласы да, даласы да –бәрі қо­лын­да еді. Хандар мен сұлтандар бөл­шек­теп бөліп алып кеткенде бәрінен айырылып қалды. Сол тұста 100 мың атты әскер шы­ғара алатын қазақтың үш жүзі бір хан­дыққа бағынып , бір ауызға қараған болса, жоң­ғар қалмақтарынан жеңілмес еді. Олар­дың бірі жоңғарға қарсы шықса, екін­шісі босқа қарап отырады…», – деп хабар­ла­­са, осы ащы шындық.
Сонымен, қазақ бұдан кейін бас қосып бі­рігіп, жауға жұмыла аттанды. Жеңді. Қа­ракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақұлы Жәнібек, Сергелі қара Тілеуке, Қарақалпақ Қылышбек, Албан – Әлжан Райым­бек, Шапырашты Наурызбай, т.т. ба­тыр­лар арқасында. Қаһарман қалың қа­зақ сарбаздарының төккен қызыл қаны, қиған жаны нәтижесінде…
Осы орайда Райымбек батырдың жөні бөлек, ерлігі ерекше. Сонымен бірге, ол ақыл­ды. Данагөй. Тіпті, қарсыласпаған жауы­на рақымды қолбасшы. Мәселен, мен өз басым Райымбектің алдына келіп басын иген қалмақ батырларына сеніп, сар­баздары қатарына қосып, «қазақ» еткенін білмейді екенмін. Бұл – күнделікті күйбең тірліктен қол тимеуінен ғана емес, ортақ шынайы тарихтың әлі жазылмағанынан, Қаракерей Қабанбай, Ер Жәнібек, Райымбек батыр туралы жарық көрген базбір кі­таптардың таралымы аздығынан да десем жаңылмаймын. Небәрі мың, екі мың дана кітапты кездейсоқ көріп қалмасаң, авторы сыйламаса, қайдан табасың?!
«Болар бала боғынан» дейді халқымыз. Райымбек үш жасында-ақ атты жетектеп, тізгініне ие болса, бес жасында атты өзі ұс­тап, ырғып мініпті. Міне, оның осындай ерек­шелігін ерте байқаған нағашысы – Орақты батырдың өз тұқымы жиеніне жеті жасында арнайы садақ жасатып, қылыш, айбалта соқтырып, тұлпар болар бір тайды мін­гізіпті. Бала Райымбек сол тайды мә­пе­леп өсіріп, соғыс өнеріне үйретеді. Ол қа­тар тұрған төрт аттының үстінен қарғып өте­тін белді тұлпар, тұрқы есік пен төрдей жа­рамды арғымақ болып өседі.
Астындағы аты осындай болғанда жігіт, жаужүрек, қолбасшы Райымбектің заты қан­дай, байыптай беріңіз. Жастай май­дан­ға араласып, қалмаққа қарсы аттанған Райымбек алғашқы жорығында сең жүріп, тасып жатқан терең Ілеге тап болады. Осы қауіп-қатерден сескеніп- саспай, қамыстан сал жасатып, өзі Көкойнағымен суға бі­рінші қарғып түсіп, қолдың арғы бетке аман- есен өтуіне жағдай туғызған. Ақылды да айлалығы, жүректілігі көрінген осы оқиғадан соң-ақ «Іленің суы сол сәтте қақ айрылып, батырға жол беріпті» деген аңыз тарайды. Ә дегеннен-ақ осындай даңқы өр­леген батыр жолы болып жауды жапыра бастайды. Кейінірек ол қол бастап келе жатса, мысы басып, жасып қалған жауы қа­ша жөнелген сәттерде кездесіпті. Өйт­кені, «Райымбек! Райымбек!» деп аруақ ша­қырып, ұран салудың өзі жауынгерлерге еселей күш қосып, рухтарын көтеретін болған.
Райымбектің әділдікпен, қайырым­ды­лық­пен жау адамдарын өз жағына шыға­рып отыруы да әрқашан соғыста жеңілмеуін қамтамасыз еткен кемеңгерлік тәсіл- айла деу керек. Осылайша қарамағына өтіп, батырдың қол астында бұрынғы қандас­тарына қарсы шайқасқан Серке (оған Аман­жол деген ат берген Райымбек), Арыс­тан батыр дегендер болыпты.
Бетпе-бет ұрыста Райымбек батыр жоң­ғардың Қорын ханының басын өзі шауып түсіреді. Барақ батырының мойнын садақ тартып үзеді. Ал Секер ханын тірі тұт­қын етеді. Жалағашты жайлаған Ағанас, Көмірші-Теміршікті билеген Арысхан қа­шып құтылады.
Жауды жапыра жеңіп, жерін босатқан Райымбек – еліне қалтқысыз қызмет ет­кен, мұратына жеткен батыр. Сүйегі туған жерінде, алып шаһар Алматының төрінде, күре жолдың бойында жатыр. Неге осы жер­де? «Мәйітімді артқан ақ түйем қай жер­ге шөксе, сол жерге жерлеңдер», – деп­ті батыр. Аңыз емес, бұл да ақиқат шығар. Әулие батырдың басында ел қойған «көк тас», салмағы 10 тонналық түйе – ақ нар түйе болса керек.
Жақыпжан қалған мақалаларында да жас ақын, кемеріне жеткен орта буынның орда бұзған ақыны, кемеліне келген қа­зақтың бас ақыны Мұқағалиды жан-жақты таныстырып, оның мөлдір де маздақ жан сы­рымен, тоқсан тоғыз көркемдік қырымен та­быстыра түседі. Мұның әрқайсысы – 1960-1970 жылдардың «жұмыс» – демімен тіл­десу, жақсылық пен жамандық, махаббат пен мархабат, ғарасат пен парасат тыныс-лебімен жүздесу… Жақыпжанның естелігі, ақынның өз басымен ұшырасулары – қилы сәттер, қызық деректер.
Сөйтіп тұрғанымызда қадірлі қартымыз Әбе­кең – Әбділда Тәжібаев келді. Олжас, тағы біраз ақын-жазушылар жиналып қалды. Олжас Әбекеңе еркелеп:
– Әбеке, уайымдамаңыз. Осы жолы ака­демиктікке өтпесеңіз, келесі жолы өте­сіз. Сіз қазақ поэзиясының академигісіз ғой, деді ағынан жарылып.
Сонда шеттеу тұрған Мұқағали ернін­де­гі насыбайын қоқыс салғышқа түкіріп тас­тап:
– Әбеке! Ақын Әбділда Тәжібаев тұр­ған­да академик Әбділда Тәжібаев неме ке­рек? – деді інілік базыналықпен.
Әбекең мәз. Күліп:
– Дұрыс айтасың, Мұқаш! Шынымен -ақ маған анау академиктіктің не қажеті бар?! – деп дарқан мінезіне салып, жағамызды жай­лау етіп жіберді». (61-бет).
Міне, мұнда да – ақын Мұқағали Мұқа­ғали адамнан басталса, соны сездірер Мұ­қағали мінез, Мақатаев ұстаным, Сү­лей­менұлы ұлылық тұр.
«Мұқағали және Жүрсін» деген мақала ақын­ның жолын жалғастырушы бір інісі Жүр­сін Ерманов пен оның ұстазы – Мұ­қа­ғали жөнінде сыр ағытса, «Мұқағали» жур­налы ақынның шырақшысы» деген сұх­баттың аты-ақ затынан андағайлап хабар беріп тұр. Бізде әулие-әнбиелердің басында баяғыдан-ақ шырақшы болатын жақсы дәстүр бар десек, ұлы ақындарымыздың, ұлттық мәңгі тірі ақындарымыздың қасын­да шырақшы болуы – өте қажет шара. Ша­ра ғана емес, елдік шаруа. Ендеше Жа­қыпжанның журналды бірнеше жыл бойы шығарып, ақын әлемінің шырағын жағып келе жатуы өте игілікті іс емес пе?!
Көлемді де кенеулі кітаптың екінші бөлімі – кілең сұхбаттар. Әңгімелесуші – ав­тор, жампоз журналшы Жақыпжан Нұр­ғо­жаев болса, ал Мұқағалитанушы кейіп­керлері – бүгінгі қазақ әдебиетінің нар тұл­­ғасы Әбіш Кекілбаев, Алматы облы­сының әкімі Серік Үмбетов, ғұлама ғалым Мырзатай Жолдасбеков, алдаспан ақын, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері Темір­хан Медетбек, ақын, ғалым, қайраткер Бауыр­жан Омаров, ақын, ҚР Байланыс жә­не ақпарат министрлігінің салалық ко­ми­теті төрағасының орынбасары Ербол Шай­­мерденұлы, ақын, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері Серік Тұр­­ғынбекұлы, Мұқағали сөздеріне жазыл­ған әндердің алғашқы орындаушыларының бірегейі, актриса Бақыт Әшімова, сонымен бірге ұлы композитор Нұрғиса Тілендиевтің жан жары Дариға Тілендікеліні.
1968 жылы Мұқағалидің «Қарлығашым, келдің бе?» атты жинағы шыққан. Ала­қан­дай кітап, бірақ осы кітап кезінде қолы жет­­кен қазаққа сөзден қойдың сүтін ішкі­зіп, өлеңнен өмір танытып қана қоймай, өкіндірмей де өксітпей рахат таптырған кітап. Мұның себебі: «Қарлығашым,келдің бені?» оқығанда – бұрынғы Мағжаннан ай­рылған, Ілиястан қанаты қайрылған шақпен қоштасып, халық толық жүз пайыз шын өлеңмен – өлең мен өмір болып бө­лініп тұрмай – өлең болып жеткен өмірмен бет­тесіп, ішіне еніп кетіп, өзің осы өлең – өмірді сүріп жүргендей күй кешетінің бар. Неге бұлай? Неліктен? Әбіш Кекілбаевпен жасалған сұхбаттың келістілігі – міне, осы күйді-құбылысты түсіндіруінде.
– Мұқағалиға көзі тірісінде дара тұлға деп лайықты баға берген қаламгерсіз. Мұ­қағалиды бұлай деп алабөтен бөліп, ірік­теп алуыңызға не себеп болды?
Сұхбатшы Жақыпжан сұрақ қояды.Сон­да Әбекең не дейді?
– Мұқағалиді өйтіп айрықша іріктеп алып жүрген мен бе екенмін? Уақыт қой.
Міне, мәселе қайда? Қазақ әдебиетінде қа­шанда таланттар аз емес-тін. Ал, олар­дың гүлдей ашылуына, өзін-өзі табуына, құ­дай берген таланты төрінен – қазақ өлеңі өрінен көрінуіне немесе көрінбеуіне басты себепкер – уақыт.
Осы жалғыз-ақ сөздің астарында қан­шама ащы да асыл шындық жатыр. Мұны Әбіш ағамыз: «Біз оқуға түсерде әдебиеттің тоңы әлі жібімеген қалпы еді. Өлең шіркін­нің қашанғы екпіндегіш күйі-тұғын. Колхоз-совхоздың ойға-қырға омақасатын да жү­ретін көнетоз тракторындай еді.
Күн сайын бір «өтімді» тақырып шығады да тұрады. Соның көңілін аулаймын деп жүргенде өзі де қоқысқа айналады. Ондай «май­шелпекке» үйреніп алғандар өте көп. Жыл сайын бұрқыратып кітап шығарады да жатады… Содан бір күндері: «Домбырам не дейді, мен не деймін?» деп іштей қоңыл­тақсып отырғандары. Талантты деген талай көкелеріміз өмірден осылай ойсырап өткен-ді.
Поэзиядағы мұндай оспаққа үйренісе ал­май, ереуілдеп баққан тентек ақын Қа­сым Аманжолов еді. Ол бір «жетім бұрышта» күрк-күрк жөтеліп жатып:
Апыр-ай, мынау күннің райын-ай,
Төсектен тәуір болып тұрайын-ай, –
Десем де қабағын бір қойды-ау ашпай,
Ерегісіп енеңді ұрайын-ай! –
деп буырқанып, күлді-көмеш өмірі жайлы толғанғаны төбе құйқаңды шымырлатады», деп байыптап, ащы ақиқатты жайып салады.
Әбіш Кекілбаевтың Мұқағали туралы аз ғана естелігінің өзі – ерекше сөз, есті эссе. Ақынның көк базарға барып, аралап, на­сы­байшыларға жеткені де – қымбат сәт.
«…Кенет сен насыбайға еңкейесің. «Қа­рағым, Мақатайдың баласымысың?». Әкең­нің атын естігенде шалқаңнан түсе жаз­дайсың. «Ау, оны қайдан білдіңіз?», «Бет-әлпетің айтып тұр ғой, бет әлпетің…». Шүйір­келесе кетесің. Мыжырайған шал ке­шегі жігіт екен. Сенің әкеңмен талай бір­ге болған екен. Ойда-жоқта төбесіне түс­кеніне ол да мәз. Насыбай іздеп келіп, әкең­нің көзтанысын көргеніңе сен де мәзсің».
Мұқағали Әбішке өзінің 1968 жыл басында шыққан «Қарлығашым, келдің бе?» атты жаңа жыр кітабын сыйлаған. Мынадай қолтаңба жазып:
«Әбіш!
Дей алдым ба бірдеңе, демедім бе,
Дей алмасам – боғымды жегенім де.
Өкпе-назым, қайғы мен қуанышым –
Тұрса бәрі жарады өлеңімде?
                                         23.03.1968 ж.».
Әрине, бұдан кейін Әбіш кітапты оқыды. «Бірінші өлеңінің өзі бойыңды алысқа ала­қашады.
35 жыл. Отыз бесінші көктемім.
35 жыл. Уақыт қой көп-көрім.
35 жыл қуарып, отыз бес жыл көкте­дім.
35 күз, 35 қыс, 35 жаз,
Осал өмір емес қой отыз бес жас.

35 жыл. Өмірді кезіп келем.
Және 35 бола ма? Сезіктенем…
Әкем менің есімде шам түбінде
ВКБ(б) тарихын ежіктеген…
Бәрі рас. Бәрі солай. Бәріміз де көр­ген­біз. Бәріміздің де есімізде. Бәріміз де осы­лай сезінеміз. Неге ендеше бәріміз жаз­ба­ғанбыз…» (133-бет).
Мынадай шындықты осылай жеткізген ақынды елге айту, кітапты қалың жұртқа жет­кізу –парыз. Әбіш Кекілбаевтың Мұқа­ғали Мақатаевтың «Қарлығашым, келдің бе?» атты құбылыс кітабын сол кезде-ақ дәл танып, авторының бағын ашқан «Жү­рек­тен – жүрекке» атта дара сипатты дана мақаласы осы себепті жазылған еді.
Тіпті, мұнда мынадай да тұжырым-бай­лам бар: «Әдетте тіпті де жақсы өлеңі көп те, бірде-бір жаман өлеңі жоқ жыр кітап­тары аса сирек ұшырасады. М.Мақа­таев­тың «Қарлығашым, келдің бе?» жинағы сон­дай айда-жылда бір ұшырасатын аса си­ректің бірі».
«Ұлы шығарма туралы не айтылады, мұ­ның маңызы сол шығарманың өзінен бір де кем емес». Мұны айтқан – Белинский. Егер жаңылмасам, өзі бір кемеңгер сыншы. Әбіш Кекілбаевтың осы мақаласы дер кезінде жазылмаса, Мұқағали сол кезде-ақ танылмаса, есі, сесі, десі басым екінші Қасым 1960-1970 жылдардың Мұқағалиы бола алар ма еді, бәлкім, бола алмас па еді?!
Алматы облысының бұрынғы әкімі Се­рік Әбікенұлымен сұхбаттың да Мұқа­ға­литануға өзіндік қосары мол. Ол Мақа­таев­ты мәңгілік етуде осы абзал азаматтың жа­саған еңбегінен жақсы хабардар ете­ді.
«…Көзінің тірісінде Мұқағалиды шын тү­сініп, оның ақындық дарынына жоғары ба­ға беріп, әрбір жаңа туындысына шын қуан­ған бірден-бір тұлға – осы Нұрағаң, Нұр­ғиса Тілендиев қой… Ағаның: «Дариға, домбырамды берші…» деп тәтемізді ша­қырғанын қағып алған ақын «Дариға, домбырамды берші маған» атты өлең жазып, оған Нұрағаң ән шығарып, бүгінгі таң­да ел ішінде кеңінен айтылып жүрген осы бір әдемі ән дүниеге келіпті» дейді. «Сар­жайлау» әні де сол кездері шыққан екен. Екеуінің де шығармашылығында ұқ­састық бар. Нұрағаң «Аққу» күйін шығарса, Мұқаң «Аққулар ұйықтағанда» поэмасын жазды. Бірі аққуды күймен қайырса, екін­шісі аққудың киесін жырына арқау етті…» (бет).
Егер әкімнің бәрі осы Серік Әбікенұ­лын­дай ақынды ардақтап, өнерді түсінсе, Мұ­қағалиға көрсеткендей еңбек сіңірсе, онда Бейімбет Майлиніміз де, Нәжімеденов Жұмекеніміз де, Мұқағалидың ұстазы – Әбділда Тәжібаев пен сыншы Асқар Сүлей­менов те талантына сай, еңбектеріне лайық құрметтеліп, өмірден өз орындарын иеленетініне дау бар ма?!
Қалған сұхбаттардан да Мұқағалиға қа­тысты орамды, отты ойлар, өзіндік өзек­ті пікірлер – қыруар қазына табылады. Мұ­ның бәрін тізер болсақ, мүмкін, ең кемі тағы осындай мақала жазу керек шығар.Мұн­дай ой түгендеуге, бойды тұтас бай­қау­ға мүмкіндік аз. Мұқағали айтпақшы, өкі­ніш­ті. Өкінбеу үшін бұл кітапты әркім өзі оқуы керек.
Жақыпжан Нұрғожаевтың кітабының аты – «Жүрегі оның жанартау». Иә, Мұқағали жү­регі жыр Жанартауы. Атқылап тұрған, қай кезде де күл шашпай, гүл шашқан, қа­зір де айналасын өртемей, алашын көр­кейткен мәңгілік жыр Жанартауы. Соның отына жылынған дос, қаламдас Жақыпжан Нұрғожаев кітабы бәрінен бұрын маған осы Жанартаудың өзгелер байқамаған жа­сындай жарқылын, жалынын жеткізгені риза етті. Сондықтан да мен осы кітаптағы кейбір тілдік түйіт­кілдерді түртіп, мазмұн­дық майда ағат­тық­тарды тізіп жатпай, басты қырын – әлгі жарқылды, сол жалынды жеткізгім келді. Ең алдымен ақиық Ақын­ның «атомға ай­нал­маған басына, ас­қар Алатаудың шыр­қау шыңдағы тасына» көз түседі емес пе?! Ал, қалғаны – содан кейін… кейінірек.

Бақыт Сарбалаұлы.