Соңғы жылдары елімізде халық аспаптар ансамбльдерінің қатары көбейіп, ата-бабамыздан қалған музыкалық мұра өрісі кеңеюде. Көне аспаптар – жетіген, сыбызғы, саз-сырнай, шертер, қыл-қобыз бен қатар көптеген үрмелі аспаптар да ансамбль қатарына қосылды. Репертуар мәселесі де кеңейе түсті. Әр облыста халық аспаптар оркестрлерімен қатар, 10-15 адамдық ансамбльдер құрылып, халқымыздың көне ән-күйлерін насихаттай бастағаны қуантады.

Бұл мақала арқылы, дәстүрлі ха­лық музыкасының қазіргі даму ба­ғыты жөнінде, қалың оқыр­ман­мен кәсіби маман ретінде ой бөліс­пек­пін. Сонау 1934 жылдан бері академик А.Жұбановтың ұйым­дастыруымен алғашқы қазақ ор­кестрінің іргетасы қаланды. Му­зыкалық мұраларымызды ор­­кестр­ге түсіру жұмысы, сол кез­ден бас­­тап Ахаңның үлесінде болды. Одан бері де Е. Брусиловский,
А.Жұ­­банов, Л.Хамиди, Ш.Қажы­ға­­лиев, Н.Тілендиев, С.Мұхамед­жа­нов, А.Мырзабеков, М.Қой­шы­баев, К.Күмісбеков, Б.Жұ­­­­маниязов сияқты ұлттық үн мен ұлттық әуен­ді терең сіңірген ағаларымыз бұл істі өте сәтті жалғастыра біл­ді.
С.Мұхамеджановтың «Шаттық отаны», Н.Тілендиевтің «Алтын дән», Е.Брусиловскийдің «Жел­дір­­ме», К.Күмісбековтің «Вальсі», т.б. шығармалар оркестрге түсіру­дің озық үлгісі ретінде бәрімізге танымал. Демек, бізде аспаптаудың ір­гетасы берік қаланған. Бүгінде сол үрдісті А.Жайымов, Ж.Темір­ға­лиев, Ж.Бегендіков секілді за­ман­дастарым және мен, менен кейінгі жастар да орынды жалғас­тырып келеді. Ғалым Б.Сарыбаев елімізде ең ал­ғаш рет Торғай облы­сында «Шер­тер» ансамблін құрды. Ке­зін­де ансамбль болып құрылған «Отырар сазы» көрнекті компози­тор Н.Тілендиевтің арқасында үл­­кен оркестрге айналды. Қоста­най­да, Ақтауда, Талдықорғанда, Шымкентте алғашқы облыстық ан­самбльдер құрыла бастады. Ұмыт қалған жетіген, саз-сырнай, шер­тер, т.б. аспаптар тірілді. Бұ­рын белгісіз Байжігіт, Сүгір, Ықы­лас және Маңғыстау күйлері де ре­пертуарға кіргізіле бастады. Бар­лық шығармалар ұлттық на­қышты бұзбай сол қалпында жет­кізіліп келе жатыр еді…
Алайда, соңғы кезде халқы­мыз­дың осынша бай інжу-мар­жан­­­дарын іштей бүлдіріп, батыс­тың бізге мүлдем жат стиліне салу белең ала бастағанын байқадым. Ең қорқыныштысы, еліміздің көп­­теген ансамбльдері соған елік­теп бө­тен елдің дыбысын енгізіп бү­ліне бастапты. Аңдысын аңдып ба­ғамдасам, «Жер астынан жік шық­ты, екі құлағы тік шықты» де­гендей Алматыда Яков Хан де­ген «мықты» шығыпты. Ол біздің А.Жұбанов, Н.Тілендиев, Л.Ха­ми­ди, А.Мырзабеков сияқты ұлы тұл­ғаларымызды былай «ысырып» қойып, «өзім білемінге» салынып ата жолынан адастыра бастапты. Оның алғашқы «жаңалығы» Ал­ма­ты қалалық мәдениет бөлімінің «Сазген сазы» халық аспаптар ан­самблінде бой көрсете бастағанын 3-4 жыл бұрын байқаған едім. «Е, жарайды. Мұндай стилдегі өңдеу­мен ұлттық шығармалар тек мей­рам­хана, кафе, дәмханалар сияқты көңіл көтерер орындарда ғана орындалар. Музыканттар сөйтіп ризықтарын тауып жүр ғой», – деген оймен мән бермеп едім. «Бақ­сақ бақа екен» дегендей бұл «жаңалықты» еліміздің басқа да халық ансамбльдері жиын-той, мейрамханада емес, үлкен, киелі сахнаға шығара бастағанын көргенде ол ойым кілт бұзылды, бұдан ары үндемей отыруға арым жетпеді.
Жаңағы «мықты» «екі шоқып, бір қарап» дегендей ешкім үндей қой­маған соң құлашы кең жайып, қа­натын еркін қаға бастапты. Тә­різі «Иә… Бұл халыққа менің жаңа­лағым таңсық екен ғой», – де­ген оймен халық әндері мен күй­лерін халық музыкасына жат сти­льге оңды-солды салуға құл­шына кірісіпті.
Тіпті, еліміздің біртуар ком­по­зиторы Н.Тілендиевтің атақты «Жек­­пе-жек» күйін Нұрғисадан да асы­рып, «өңдеп» жіберіпті. Садық Кә­рімбаевтың «Жетісу» деген әнін, Манарбек Ержановтың сы­быз­ғыдағы «Сайра, Бұлбұлын», Н.Тілендиевтің «Алатауын» да өзін­ше «жаңартқан». Мұндай «жаңа­лыққа» «Сазген сазы» ан­самб­лінің көркемдік жетекшісі «жерден жеті қоян тапқандай», «өлгені тіріліп, өшкені жанғандай» қуанып, жабыса кетіп, жамырай бас шұлғысыпты. Мұны түк көрме­гендік дейміз бе, не дей­міз, аға­йындар! Сонда Ахаң бас­таған ұлы тұлғалар жайына қалып, қайдағы бір бастыстың әуенсымақ стилімен уланған Яков Хан сияқты біреу бізге оркестрге қалай жазуды үйрете ме? Әлде Қазақстан музы­ка­дан мақұрым қалған әлдебір жабайы тайпалар сияқты ел ме?.. Бізде, Құдайға шүкір, классикалық опе­ра, симфония, оратория, кан­тате және камералық шығар­ма­лармен қатар, халықтық дәстүрдегі оркестр шығармалары жетерлік. Эстрада жанрындағы шығармалар да, әндер де өз дәрежесінде өз уа­қытына сай дамуда. Ол «мықты» жаз­са эстрадалық оркестрлерге «Биг бэнд» сияқты топтарға жаз­сын. Біздің інжу-маржандарымыз­ды лайламасын!
2017 жылы қарашаның 3-8 ара­лығында өткен «Шабыт» фес­тива­ліне қазылар алқасының мү­шесі ретінде қатысқанда да әр об­лыстың ансамбльдерінен әлгі «мық­тының» қолтаңбасын анық бай­қадым. Мұны басқа ансамбль­дер де іліп әкетері даусыз. Бұлай жалғаса берсе, біздің ұлылары­мыз­­дың саф алтындай таза әуен­дері бұ­зылып, жеңіл-желпі бас­қосу­­лар­да балқып-шалқып отыр­ған ма­саңдау, біреулердің мазағына айналуы бек мүмкін. Бұл ойымнан өзім шошысам да, ондай жағдай­дың алдын алу үшін осы мақаланы жазып отырмын. Сөз соңында, республикалық халық аспаптар оркестрлері мен ансамбль жетек­ші­леріне және ұжым бас­шыларына «Ұлттық музыка­мызға аса зиянды осындай жат бағыттан аулақ бо­лыңыздар», – деген ойымды айт­пақ­пын. Онсыз да эстрада өнерін ұлттық бояуынан айырып жатқан даңғаза енді сонау ықылым заман­нан осы күнге аман жеткен Құр­ман­ғазы, Дәулеткерей, Тәт­тімбет, Ақан, Біржан, Мұхит сын­ды ұлы­лардың інжу-маржан­дарын бүлдіруіне жол бермейік! Кө­зі­міздің қарашығындай сақтап, ке­л­ер ұрпаққа саф алтын­дай таза күйін­де жеткізейік!

Ермұрат ҮСЕНОВ,
Қазақстан Композиторлар одағының мүшесі, республикалық Композиторлар конкурсының бірнеше дүркін лауреаты, екі мәрте ГранПри иегері, музыка зерттеушісі, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері.