Ырымшыл қазақ жаңа туған шақалағына ат қойғанда саясатқа да сараң емес. Кеңес кезінде Мэлс деген есім жиі кездесетін. Маркс-Энгельс-Ленин-Сталин көсемдердің фамилияларының бастапқы қаріптері… Таныс ағайын Желдібай дүниеге келген нәрестесінің есімін қыз бала екеніне қарамастан метрикасына Микоян деп жаздыртты.

Семей ет комбинатында бухгалтер болып істейтін Желдекең, күн­дер­­дің күні Мәскеуге тікелей бағы­на­тын комбинатқа КПСС Орталық Комитеті Саяси Бюросының мүшесі, министр Анастас Иванович Микоян келгендегі өзіне қатты ұнаған бір сөзін айтып қоймайтын. Кәсіпорын­ды аралаған соң Микоян жиналыс өткізеді. Ақыр аяғында:
– Қандай тілектерің бар? – дей­ді.
Комбинат директоры:
– Қымбатты Анастас Иванович, ет ұрлаушылықты тия алмай-ақ қой­дық. Ұрлық-қарлыққа бұдан былай жол бермес үшін күзетшілер санын екі есе арттыруға рұқсат етсеңіз!- дейді.
Сонда Микоян комбинат басшысына жатта ренжиді:
– Ау, шырақ, есің түгел ме өзің­нің? Күзетші санын екі есе ұлғайтсаң, ұрлық та екі есе көбеймей ме?!
Шығысқазақстандық жерлес, атақты хирург, «СССР денсаулық сақ­тау ісінің үздігі» белгісінің иегері, бүгінде зейнеткер, ұзын бойлы, ақ шашты Семекеңнің азан шақырып қойған аты – Семен.
Семен 1938 жылдың 22 желтоқса­нын­да туған. Бұл кезде әкесі Шерияз­дан Қоңырбаев Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданының Ақсуат ауылдық советінің хатшысы болып істейтін. Кеңсесінде Кеңес Одағының Мар­шалы Семен Михайлович Буден­ныйдың портреті ілулі тұратын. Әкесі руы — найман, қарагерей бол­ған­дық­тан, бұл заманның Қарегерей Қабан­бай батыры Буденный ғой. Сондай қолбасшы болсын деп ырымдады ма, кім білсін. Түптеп келгенде, Семені оқыстан жараланғанды жазатын, ота жасап емдейтін емші болды. Семей медицина институтының 5-інші курсында оқып жүргенінде Ашхабад түбіндегі лагерьде екі айлық әскери даярлықтан өткен соң алған шені — медицина лейтенанты ғана.
Өз есімі орысша болғандықтан ба, жұбайы Ғалияны Галя деп атайды. Қазақ – ақын халық. Жанынан бір-екі ауыз өлең шығармайтындары кемде-кем. Семекең сүйген жары туралы былайша шалқытады:
Мекені Тобықтының Арқа құтты,
Бұл жерге талай ер ат қаңтарыпты.
Тоқтамыс, Мамай батыр жөні бөлек,
Бұл жерден қыздар шыққан
қанша мықты.

Сол үшін Тобықтының қызын алдық,
Біз бірақ жоспар құрып сызып алдық.
Оқуын дәрігердің бір оқысып,
Жеміс боп піскен кезде үзіп алдық.
Енді міне, Семекең сексеннің сең­гіріне шығуға таяу қарсаңда, өт­кен өмір жолдарына зайыбы екеуі көз тастағанда, бағзы біреулердей «әй, бәл­әй, сол бір шақта неге өйтпедім-бүйт­педімге салынбайды. Қайта қуаныш-сүйінішпен еске алатын жылдары көп. Бір кездері басшылық мансап иесі де болды. Сегіз жыл бойы Шығыс Қазақстан облыстық ден­сау­лық сақтау бөлімі меңгеру­шісінің орын­басары боп істеген кезінде облыстық ауруханада кардио­хи­рур­гия­лық бөлім ашу, шет аудандардағы алыс мал отары учас­ке­лерінде ауру-сырқауларды облыс ор­талығына шұ­ғыл жеткізу үшін сани­тарлық авиацияны қатыстыру, Өскемен қаласында жедел көмек станциясын диагнос­тикалық аппаратпен қамтамасыз ету, шалғайдағы төрт ауданда жаңа типтік ауруханалар салу сияқты көп-көп іс-шараларды жүзеге асыруға мұрындық болды.
Тағы бірде Алматыға жол түсті. Рес­публика Денсаулық сақтау ми­нис­трі Төрегелді Шармановтың шақыруы бойынша министрліктің екінші бас­қармасының бөлім бастығы қыз­ме­тіне ауысты. Галясы Қалалық инфек­циялық аурухана бас дәрігері­нің орынбасары әрі денсаулық министр­лігінің бас инфекциянисі қыз­метін қоса атқарды. Алматы маңын­дағы Қаскелең өзенінің жаға­сында салына бастаған «Рахат» сана­торийінің бас дәрігері қызметіне жі­берілгенде құры­лысшы да болып кетті. Үш тұр­ғын корпус, 200 орын­дық асханасы және 250 орындық киноконцерт залы бар бас корпус, сонымен бірге екіқабатты су, балшықпен емдеу корпусын салдыртты…
Өткен-кеткеннің бәрінен әсіресе ыстық та қымбат санайтыны – әу дегенде ауыл дәрігері болып істеген уа­қы­ты. Шығыс Қазақстан облысы­ның Қытаймен шектес, Өскеменнен жарты мың шақырым шалғай Тарба­ғатай ауданының хирургі болып істе­ген кезі. Қазіргі заманда, – дейді Се­ме­кең, ауылға барып қызмет іс­теуге келісім берген дәрігерге бір мил­лион теңге, жаңа қоныс сыйлайды. Ал мен 1962 жылы институт бітірген соң Тарбағатайға хирург қызметіне жіберілгенімде аурухана бухгалтерия­сының шағын бөлмесінде тұрдым, раскладушкада жатып ұйық­тайтын­мын, тамақты кез келген дәмі тартқап жерден ішіп жүрдім…
Семен – Тарбағатай ауданында хирург боп істеген қазақ тілді тұңғыш дәрігер болатын. Мұндағы отыз мың­нан астам қазекеңдер ол кезде орыс­шаға шорқақ, көбі тіпті нан сұрауды да біл­мейді екен. Сол себепті, қазақ­шаға мақұрым дәрігерге ауруының мән-жайын дұрыстап түсіндіре алмайтын да… Семекеңнің «Записки доктора» кітабының (2014) бұл тұс­тары – маған да мәлім шындық. КазГУ-дің журналистика факульте­тінің студенті кезім. Әкем Рүстем Тар­бағатай аудандық «Заготскот» ме­ке­месінің басшысы болып істей­тін­діктен, жазғы каникулды аудан орта­лығы – Ақжарда өткізетінмін. Сонда еді бұл өңірде орыс атаулы жұрт мүлде сирек кездесетін жәйттің өз тарихы барын білгенім.
Патша заманы… ХХ ғасырдың бас шені. Тарбағатай жұрты осы маңға қыс ішінде үш шана қарашекпендер келе жатқандарын естиді. «Итиіп қара шекпен келіп қонса, Басыңнан бақыт құсың ұшып кетер» дейтін Мағжан ақынның өлеңінен олар бейхабар болуы да. Бірақ қарашекпендер көршілес Қатонқарағай, Күршім, Зайсан сияқты өңірлерге баса-көктеп кіріп, жергілікті қазақтардың жер-су қоныстарын тартып алғандарынан әбден қанық-ты. Ондай озбырларды қалайша алақайлап қарсы алмақсың?! Тарбағатайлықтар ежелгі жауынгерлік дәстүріне бағады. Бұл өңірде Қара­керей Қабанбай, Қанжығалы Бөген­бай батырлар екі ғасыр шамасы бұрын жоңғарларға қарсы 80 тәулік соғысып, Қазақ жерін толық азат еткені – әйгі­лі тарихи ақиқат. 80 күн соғыста осы өңірдегі ірі өзен қып-қызыл қанға боялған. Күні бүгінге дейін Қандысу аталады.
Ұзын сөздің қысқасы, тарбағатай­лықтар өзара бәтуаласып, әкіреңдеген үш шана казак-орыстың мылтықтарын тартып алады, қол-аяқтарын байлап, қара көтендеріне түйенің құмалағала­ғын тықпалап, майқұйрықтарын
отыра алмайтындай етіп қамшының астына алып дүрелеп қуып жібереді. Қарашекпендер сол кеткеннен мол кеткен… Содан да болар, бұл өңірде қазақтан басқа жұрт некен-саяқ.
Семен – бүтін бір ауданға жалғыз хирург. Мігір таппайды.Тәулік бойы жұ­мыс істеуші еді десе де болады. Жас­­тық дәурен шіркін не ауыртпа­лық­­қа көнбіс қой. Талай рет таудағы мал жайылымы участкесіне оқыс аттанатын. Апатқа ұшырап, аяқ-қо­лын сындырған, басқа да ауыр жара­қат алғандарға түн баласы керосин лампы жарығымен ем-дом жасауға тура келетін. Тіпті, аудан орталығы Ақ­жар­да да электр жарығы жоқ-ты. Түн ішінде ота жасауға, босана алмай қиналған әйелдерге көмек беруге кіріс­кенінде соляркамен отығатын движоктың электр жарығымен жұмыс істейтін.
– Өзіңе белгілі, – деді Семекең,- ауданның солтүстік-шығыс бетіндегі Шілікті совхозы Ақжардан 100 шақы­рым қашықтықта. Сол совхоз­дың бас инженері мен механигі егін орағы ке­зін­де комбайнерлерге запас бөл­шек­тер апарып беруге аттанып бара жатып, апатқа ұшырайды. Қалың тұманды қараңғы түнде, матқапыда астық тиеген ауыр самосвал доңғала­ғының астына кіріп кетеді. Механик тіл тартпастан көз жұмады. Жаны кіресілі-шығасылы бас инженер Ші­лік­тідегі учаскелік ауруханаға жеткі­зілді. Медпунктте тиісті маман дә­рі­гер қайдан болсын. Совхоз бас­шылары телефон соғып, менің тездетіп жетуімді өтінді. Дереу қа­жет­ті медициналық аспап-құралдарды алып, қасыма медбикені ертіп, ескі Уазикке мініп, түні бойы жүріп отырып, Шіліктіге таң сәріде жеттік. Бойында жаны бар демесең бас ин­женердің халі тым мүшкіл екен. Қол-аяқ, қабырғалары сынған, ес-түс­сіз жатыр. Дереу мүскіннің қан ағуын тоқтаттым. Абырой болғанда, тиісті донорлар табылып, науқастың ағзасына қан құйдым, өзіммен ала келген белок препараттарымен қоса. Ашық сүйек сынықтарын орын-ор­нына қойып, ажалдан арашалаудың басқа да шараларын қолдану нәти­жесінде бейшараның тамыр соғысы, артериялық қысымы қалыбына келді, тек әлі де есін жия алмай жатқаны болмаса. Ем-дом апта бойы жасалды. Сәтін салғанда бас инженер күн санап бой жия бастады…
Ақжарға қайта оралар шақта бас инженердің туған-туысқандары хас шебер емші Семенге рахметін жаудырды. Содан соң, жоғары жаққа Семен­ді марапаттауға ұсыныс жаса­ға­н­дарын және докторға сый-сияпат ала келгендерін айтты. Семен ауыл қазақ­та­рының өзінің еңбегін жоғары баға­ла­ғандарына ризашылығын білдіре отырып, өзінің тек дәрігерлік борышын атқарғанын, сол себепті әкелген сый­лықтарын ала алмайтынын мәлім­деді.
Осындай, шұғыл ота, басқа да тез ем-дом жасауды қажет ететін, бірінен бірі өткен апатты оқиғалар жиі болып тұратын. Ауру-сырқауларға жедел көмекке аттанып бара жатқанында, не тиісті шаруаны атқарған ол аудан орталығына қайтқанында, жас хирург «Жалғыз ағаш орман болмайды» деген мәтелді жиі еске алатын. Алыс ауданда медициналық көмек жұмы­сын жолға қою амалын ойластыра жү­ре, ақыр аяғында Тарбағатай ау­дандық партия комитетіне бас сұғып, ауданда халыққа медицина көмегін шұғыл жақсарту керектігін дәлелдеді. Аудандық партия комитетінің бюросы баяндамасын мұқият тыңдап, тиісті қаулы қабылдады, бірқатар қо­мақты іс-шара белгіледі. Нәти­жесінде, аудандық жедел көмек пунктіне лайықты үй бөлініп, жеке телефон қойылды. Аудандық партия комитетінің өтінуі бойынша облыс­тық денсаулық сақтау басқармасы жедел жәрдем пунктіне екі бірдей УАЗ вездеход автокөлігін бөлді. Ау­дандық медици­налық пункте қосым­ша медициналық аппарат, жабдықтар да жіберді. Екі фельдшер Өскеменнің қалалық жедел көмек станциясында практикадан өтті, тағысын тағылар.
Аудандағы жалғыз хирург Семен ақыр аяғы әмбебап емшіге айналды. Керек десеңіз, акушер-гинеколог та болды. Босанған әйелдің қанын тоқ­тату, толғатқанда табиғи жолмен босана алмағандарына «кесар тілігі» дейтін операция жасау, ана мен бала­ның жанын қалайда аман алып қалу… айта берсе толып жатыр.
Семекеңнің «Записки доктора» кітабының өз басыма әсіресе ұнаған тұсы: «Что греха таить, большинство медиков, хотя имеют диплом врача, но призвания к врачеванию не имеют. По-моему, главная ошибка кроется в приеме студентов в медицинские институты. Они сдают экзамены по известным предметам, изученным в школе. А готов ли стать врачем по призванию души, никак не проверяется». – деген пікірі. Ол пікірі біздегі қазіргі Қазақстанның медицина саласындағы біршама келісімсіз жәйттерді еске түсіретіндіктен, кітап авторынан Гиппократ антын бұзған­дар хақында таратыңқырап айтуын өтіндім.
Семекең: дәрігерлік борышына немқұрайды әріптестерінің көбінің көз жұмғанын, о дүниеліктер жөнінде тек мақтау сөз айтуға керек, әйтпесе мүлде үндемеген абзал дей келе, ма­ман­­дығына селсоқ дәрігерлердің бір-екеуінің аты-жөнін өзгертіп, айтайын, деді. – Жаңа өзіңіз еске алған Гиппократ: «Алдыңа келген науқас­тың ең әуелі ауруына емес, жан дү­ние­сіне үңіліп, оны мазалап жүрген өмір­лік ахуалына мән беруге керек» деген ғой. Ал науқастың жан дүниесі түгіл, ауруына да атүсті қарайтындар, амал не, аз ұшыраспайтын.
«– Бірде, – деді Семен, – амбула­то­риялық қабылдауда отырғанымда орта жастағы жігіт келді. Жарық ау­-
р­уы­ның орысшасы – грыжа. Көр­шілес аудан хирургі Пәленшеев салақтық жасап, жарық кінәратты қалай болса солай тіге салғандықтан, грыжа құрғыр қуықтай боп қайта шығып кеткен. – Қолыма аз-маз сал­мақ­ты сөмке де ұстай алмаймын,- деп шағынды жаңағы жігіт. Белгілі классикалық тәсіл бойынша қайта ота жасауыма тура келді.
Немесе тағы бір хирург әріптесім­нің қылығы, фамилиясын Түгеншеев деп атайық, «еріншек екі тышар, етегімен көтін сүртер» деген мәтелді ес­ке салады. Аяғының ортан жілігі сынған жігіттің сынығын Түгеншеев дұрыстап орны-орнына қоймай, гипске салған. Екі айдан соң гипсті алдырғанда жігіт жылап жібере жаздайды, сынық аяғының қисық біт­кенін көріп. Түгеншеевтен күдерін үзген жігіт маған келді. Сынған аяғы күп боп ісіп кеткен, аяғы шынында да қисық бітіпті. Сорлыға қайта ота жасап, сынықты түзетіп, гипске салдым. Мөлшері екі айдан соң жігіт аяғын қаздай басты.
«Врачи делятся на две категории: Врач от бога! Врач – не дай бог!»- деген сөз бар. Семекең тәннің де, жан­ның да емшігері. Құдай берген талантты дәрігер. Ал бетін әрі қылсын дейтін Пәленшеев, Түгеншеевтер әлі күнге баршылық. Жуырда өзім емде­ліп жүрген поликлиникада «профо­смотр» жасалды. Кезегінде стомо­толог­қа яки тіс дәрігеріне бардым. Отыз, қырықтардағы ақ халатты алпамсадай жігіт мені креслоға отыр­ғызды да, «аузыңызды ашыңыз» деп көмейіме бір секундтай сығалады да, ләм деместен денсаулығымның жай-күйі жазылған кітапшаны алып шы­ғып кетті. Бес минут шамасы өткен соң оралып, кітапшаны қолыма ұста­та салды. Тағы да ләм деп аузын ашпады. Кабинеттен шыққан соң компьютермен әлгі ақ халатты толтырған қағазға көз жүгіртсем, шіркінің мені жанжақ­ты керемет тексерген екен, көсілтуіне қарағанда!
Осындай емшісымақтарға тап болғаныңда, дәрігерлік стажының өзі жарты ғасырға таяу, Құдай бұйыртқан таланты үстіне, адамгершілігі биік Семекең есіме орала кетеді: емші атау­лы, дариға, сол кісідей болса ше…
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты еңбегінде: «Жаныңда жүр жақсы адам» деген сөздің байыбына бара бермейміз. Шын мәнінде, Тәуелсіздік дәуірінде өзінің еңбегімен, білімімен, өнерімен озып шыққан қаншама замандастарымыз бар. Олардың жүріп өткен жолдары – кез келген стастикадан артық көрсеткіш». Сондықтан, оларды жастарға үлгі етіп көрсетуіміз керек, дейді. Кеңес кезінде де, тәуел­сіз­дігіміз уақытында да қажырлы еңбек еткен Семен Шерияздановтың омырауында «Құрмет белгісі» ордені, көптеген үкімет наградаларының жар­қырауы тегіннен-тегін емес. Доктор Семекеңнің өнегелі істері – бүгінгі және болашақ емшілер үшін, жалпы, маман кадрларымыздың баршасына үлгі.

Шериаздан Елеукенов.