Бізге керегі әріп пе, емле ме?
Бексұлтан Нұржеке-ұлы,
ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері
Менің ойымша, латын әліпбиіне көшу мәселесін ғалымдар қолдан қиындатып отыр. Өйткені ондай әліппе бізде бұрын, 1929 – жылы болған. Ол мынау:
Бұларды кәзіргі әріпке түсірсек, былай: а, б (бы), ш(шы), ж(жы), д(ды), е, ә, г(гі), ғ(ғы), Һ(Һа), й(шолақ ій), і, к(кі), л(лы), м(мы), н(ны), ң(ың), о, ө, п(пы), қ(қы), р(ыр), с(сы), т(ты), ұ, ү,у, з(зы), ы.
Барлығы: 29 әріп.
Ғалымдар нақтылап айтуы керек, осы 29 әріптің қайсысы кәзіргі қазақ тіліне жарамсыз. Және неге жарамсыз? Ал, менің ойымша, 29 – ы да жарамды. Тек қай әріпті қалай жазамыз дегенге ғана келісуіміз қажет.
Мен осы 29 – ға қоса «ф» мен «х» әрібін де қалдырсақ деген ой айттым. Егер шынымен қазақтың төл дыбыстарын ғана таңбалайық деген мақсат ұстансақ, онда бұл екі әріпті де жаңа әліпбиге қоспауға болады, өйткені олардың қызметін «п», «қ» әріптері атқара алады. Ал оны қалай атқара алатынын көрсету үшін, ғалымдар әуелі «Қазақ тілінің негізгі емлесі» деген заң жобасын әзірлеуі қажет еді. Себебі әріптің қолданылуы тікелей емлеге қатысты.
Бұрын «қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелері» деген заңды Қазақ ССР Жоғарғы Советі президиумының төрағасы бекітетін. Ол заң соңғы рет 1983 – жылы 25 ағуста бекітілген. Тәуелсіздік алғанымызға 26 жыл болғанмен, бұл заң (емле) әлі де өзгертілген де жоқ, күшін жойған да жоқ. Сондықтан жаңа әріп санын белгілегенімізбен, оны қалай пайдаланатынымызды біз 1925 – жылы латынға біржола көшкенге дейін білмейтін боламыз. Ал 1983 – жылғы «Негізгі ережеде» (яғни «негізгі емледе») былай деп анық көрсетілген:
§ 4. И әрпі мынадай орындарда жазылады:
а) түбір сөзде де, туынды сөзде де жіңішке естілетін жалаң и дыбысының және қосарлы ый, ій дыбыстарының таңбасы ретінде и әрпі қолданылады.
§ 18. Орыс тілінен енген атау сөздердің тұлғасы сақталып, орыс орфографиясы бойынша өзгертілмей жазылады. Латын әліпбиіне көшудің негізгі мақсаты – осы «бүлдірген ережені бұзып, жаңа емле жасау, сонымен бірге жаңа әріпті де бірге қабылдау. Өйткені мәселе әріпті тек өзгертуде ғана емес, оны тіліміздің табиғатына сай пайдалануда. Сондықтан біз тек жаңа әріптерді жеке талқыламай, жаңа емлені бірге талқылауымыз қажет. Ол емле әзір болған соң, оған президент қол қойыу тиіс. Сонда ғана біз жаңа әліпбиге әзірлікпен, даярлықпен өттік деуге болады.
Әлем елдерінің бәрі әліпбиін кітәп үшін баяғыда жасап алған. Оның ешқайсысы кәмпүйтерге бола әліпбиін қайта жасаған жоқ. Ал біздің ұлттық ерекшелігімізді айқындайтын әріптерді техникаға және еуропалықтардың әліпбиіне ыңғайлап, өзге әріптің көлеңкесіндегі әріп етіп белгілеуіміз ұтқырлық па? «Ә — ні», «ә» деп жазсақ, әрі әріп дербестігі сақталады, әрі ұлттық ерекшелігіміз айқындалып тұрады емес пе?
Жаңа әліпби техника үшін де, еуропалықтар үшін де емес, қазақ үшін жасалуы тиіс емес пе? Қашанғы қашқанның да алдында, қуғанның да алдында бола береміз? Ұлттық ерекшелігімізді мүмкін болғанша ұлықтайтын уақыт жеткен жоқ па?
Жақында Қытай елі қағазға жазуды мүлдем доғаратындарын мәлімдеді. 100 пайыз кәмпүйтерді ғана пайдаланатын болады, бірақ техникаға ылайықтап әліпбиімізді өзгертеміз деген жоқ. Соған қарағанда, әлемде техникаға да, саясатқа да, билікке де тәуелді тіл – тек қазақ тілі. Мәселен, біздің ғалымдар «арап» деп жаза алмайды, «араб» деп жазады, өйткені олар өз тілінің үндестік заңына емес, өзге тілдің саясатына бағынады.
Менің бір қорқынышым: латын әліпбиіне көшу кезінде тіліміздің негізгі заңы үндестік заңына қайта ораламыз деген пиғылды ешбір ғалым узына алмайды. Ал егер қазақ тілінің негізгі жазылу ережесін (емлесін) үндестік заңына сәйкес жасамасақ, онда бүлінген тіліміз одан ары бүліне береді. Себебі дыбыс үндестігі бойынша, әрбір қазақ сөзінің басында ешқашан дауысты дыбыстан кейін дауысты дыбыс, дауыссыз дыбыстан кейін дауыссыз дыбыс қатарласып келмейді. Мысалы: Ақыл, батыр, әке, көке, т.с.с.
Осы заңды ескермей бұрынырақта біз «Стамбул» деп жазып жүрдік. Бұл тіліміздің дыбыс үндестігін аяққа басқан әдіс еді. Кейінірек, құдай оңдап, «Ыстамбул» деп жаза бастадық. Ал енді әріпті өзгерткенмен, емлені өзгертпесек, орыс тілі арқылы енген Псков, Стокгольм, аерофлот, аеродром, аеропорт, Клара, Кравков сыйақты сөздерді бұрынғысынша орыс орфографиясы бойынша жазамыз ба? Онда бұл жаңа әліпбиіміз қалайша қазақ тілінің төл табиғатына оралу болып саналады? Дауыссыз дыбыстан кейін дауыссыз дыбыс қатарласып келетін, яғни тіліміздің дыбыс үндестігіне сай келмейтін «премьер, трактор, прейскурант, премьера» т.с.с. сөздердің жазылуын қалай реттейміз? Оларды реттейтін әріпті өзгерту емес, емлені өзгерту ғой!?
Буын үндестігі мен сөз үсдестігінде мұндай нақты кілтипән жоқ. Сондықтан оларды сөз қылмай – ақ қойайын.
Менің ұсынысым: Президент қол қойатын жаңа негізгі емле жобасында міндетті түрде мынандай тұжырым болуы тиіс: «Шет елден енген сөздердің бәрі мүмкіндігінше қазақ тілінің негізгі заңы – үндестік заңы – бойынша өзгертіліп жазылуы тиіс».
Сонда ғана біз тіліміздің тәуелсіздігі мен өзіндігін мүмкіндігінше сақтап қала аламыз. Ал егер ғалымдарымыз үндестік заңын негізге алатын жаңа емле жасамай – ақ әріпті өзгерте салса, тіліміз әлі талай берекесіздікті басынан кешеді. Сондықтан, ғылыми негізсіз жаңа әліпби жасамайық!