Бір дыбыс – бір таңба
немесе қосарланған әріптер қазаққа керек пе?
Қазақстан Жазушылар одағы басқарма секретариатының кеңейтілген отырысы өтіп, онда латын әліпбиіне көшу мәселелері және мемлекеттік тілдің бірыңғай стандартты әліпбиінің нұсқасы талқыланған болатын. Бүгінгі санымызда сол отырыста талқыға түскен мәселелердің жай-жапсарына кеңірек тоқталмақпыз.
Нұрлан ОРАЗАЛИН,
Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері:
– Өзгерген заман, түлеген дәуір талаптарына сай Президент Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына рухани жаңғыру бағдарламасын ұсынғанын білесіздер. Ұлттық мүдде мен мұраттарды сақтау, қорғау мәселесін арқау етер бұл тарихи құжат қоғамның кең қолдауына ие болып отыр. Елбасы ұсынған рухани дамудың алты бағыты мен соны орындау туралы берілген алты тапсырманың бірі де, бірігейі – ұлт үшін аса маңыздысы – латын графикасына өту мәселесі. Бұл – уақыттың қажеттілігінен туған, ұлт үшін отарланудан біржола құтылудың үлкен жолы екені рас. Кирилицамен бірге өткен тарихымыз ұмытылады деген сөздер – 1990 жылдардың еншісінде қалған әңгіме. Ендігінің ақиқаты басқа – кирилицамен тасқа басылған кітаптарымыз елеп-екшеліп, латынға аударылатын болады. Бұл –басы ашық мәселе. Ұлттық әліпбиіміз қандай болады? Қалай өтеміз, қандай графикамен (латын үлгісінде) өтеміз? Міне, күн тәртібінде тұрған өзекті мәселе осы…
Парламент Мәжілісінде латын негізінде жасалған ұлттық әліпбиіміздің бір нұсқасының тыңдалуы өтті. Әзірге ел аузында жүрген – екі-үш жобаның көбірек талқыға түсіп отырғаны осы. Жалпыхалықтық талқылаулардың да арқауы осы төңіректе. Ұзынқұлақтың Парламентте талқыланған нұсқаны «қабылдау туралы тапсырма бар» деген сөзі алып-қашпа, шындыққа жанаспайды. Елбасы соңғы баспасөз конференциясында: «Қоғам, тіл мамандары анық бір шешімге келмейінше, Жарғыға қол қойылмайды» деп, әңгімені ашып айтты. Ендеше, қаламгерлер қауымы да қоғамның үніне үн қосып, өз пікірін білдіруі тиіс. Бүгінгі бас қосуымыздың басты себебі де – осы.
Латын графикасына негізделген ұлттық әліпбиіміздің тағдырына бей-жай қарауға болмайды. Қазақ ұлттық әліпбиінің А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты ұсынған және Парламент Мәжілісінде талқыланған нұсқалары жайлы пікірімізді білдіруіміз керек. Кеңейтілген секретариатқа Жазушылар одағының хатшылары, жанрлық кеңес жетекшілері мен орынбасарлары, сондай-ақ өз ықыластарымен келген әріптестеріміз қатысып отыр. Сондай-ақ, жиынымызға осы мәселемен арнайы айналысып келе жатқан Тіл білімі институтының ғалымдары: ҚР ҰҒА академигі Өмірзақ Айтбайұлы, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі Зейнеп Мүсілімқызы Базарбаева қатысып отыр. Айтулы мәселеге қатысы бар біраз ғалымдарымыз келе алмады.
Ұлт тарихы ерте орта ғасырға дейін тасқа түскен руника жазуларымен қашалған, соның нәтижесінде Күлтегін, Тоныкөк дәуіріндегі бабалар сөзі мен аманаты бізге жеткен. Соңғы он бес ғасырға жуық уақыт ел тарихы араб графикасымен өмір сүрді. Араб әліпбиімен шығармалар жазылды. Құжаттар өмірге келді.
Өткен жүзжылдық қазақ үшін аса ауыр, аласапыран ғасыр болды. Жүз жыл ішінде әліпби неше дүркін өзгеріске түсті. Елбасы бағдарламасында айтылған басты мәселе Қазақ Елі – әлемде болып жатқан аламан оқиғалардан аман өтіп, өз мемлекеттік тұтастығын сақтап қалу, өзгерту. Мемлекет ретінде кең өріске шығу үшін латынға көшудің қажеттігі қоса айтылды.
Несіне жасырамыз? Парламентте талқыланған жобада көңілге қонбайтын жерлер бар. Біз үнді-еуропалық тілдерге қарағанда болмысы бөлектеу түркілік тілдерге жатамыз. Мұны ескеруіміз керек. Үнді-еуропалық тілдердің өзінде де әріп саны 46-ға дейін баратын елдер бар екен. Мұны да ұмытпайық.
Жиырмасыншы ғасырдың елең-алаң басындағы ұлт руханиятының көсемі Ахмет Байтұрсыновтың ұлт әліпбиі қандай болуы тиіс деген ұстанымы мынандай: Біріншіден, жеңіл, тілге ыңғайлы болуы керек; екіншіден, әріп суреттері оңай, таңбасы аз болғаны жөн; үшіншіден, оңай тізілетін, орынды аз алатын, баспасөз үнемді; төртіншіден, үйренуге қолайлы, баспасы мен жазбасының суреті жақын, үйренуге жеңіл болғаны. Осы ұстанымды басшылыққа алған оң секілді.
Бір нәрсенің басы ашық. Біз латыннан бас тартпаймыз. Қолдаймыз! Біздің айтарымыз – қазақтың ұлттық болмысын, жаратылысын ескере отырып, әліпби жасау керек деген мәселе күн тәртібінде тұруы тиіс. Ұлттың алдында, ұрпақтың алдында тұтастығымызды сетінетіп алмай, бекіте түсетін әліпбиді таңдауымыз керек. Тарих алдында ұялмайтындай әліпби жасау қажет!
Әліпби – тілдің тағдыры! Тілді технологияға бағындыруға болмайды. Технократия – ылғи құбылып отыратын құбылыс. Технология – құрал. Ол өзгеріп тұрады. Ендеше, ол өзгерген сайын, әліпбиіміз де өзгеріп отыруы тиіс пе? Технология тілдің ыңғайына жығылуы керек. Қытай, Жапон, тіпті мына әрмендер мен грузиндер «технологияға ілесуіміз керек» демей-ақ, өзінің ұлттық әліпбиін сақтап келе жатқан жоқ па?
Ойланып сөйлеп, ойымызды да ортаға ойланып салайық…
Өмірзақ АЙТБАЙҰЛЫ,
Ахмет Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институтының Бас ғылыми қызметкері, филология ғылымының докторы, профессор, ҰҒА-ның академигі:
– Тарих беттерін парақтай түссеңіз, Қазақ жазуы басынан не өтпеді дейсіз! Әу баста А.Байтұрсынұлы қалыптастырып берген жазу үлгісінен айрылғаннан бастап, қазақ жазуы кириллица тұтқынында өмір сүріп келді. Жазу ұлттық үлгіден адасып, орысталқылық кейіпке түсті. Сол үлгімен әлі күнге жүріп келеміз.
Елімізде Тәуелсіздік таңы атқалы бері осы мәселе күн тәртібінен түспей келеді. Бұл – заңды құбылыс.
Іргелі ұлттар өмірінде орын алған тарихи оқиғалар көбімізге мәлім. Өткен ғасырдың 90-жылдарында Қазақ елінің тарихында да осындай іргелі оқиғалар болды. Қайсібірін еске ала отырған жөн сияқты. Ең алдымен, Тәуелсіздік қарсаңында «Қазақ тілі» қоғамының құрылып, елім деген азаматтардың ана тілінің жоғын жоқтауға жаппай жұмыла кіріскенін айтар едік.
Ел Тәуелсіздігін жариялап, әнұранын шырқап, көк тудың желбірегенін айтар едік.
Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының құрылып, әлемнің түпкір-түпкіріндегі қандастарымызға сауын айтылып, Ұлы көштің жанданғанын қайта қосар едік.
Шегарамызды шегендеп, мемлекеттелігіміздің тұғырын нығайтқанымызды мәлімдер едік.
Ел ордасын ел орталығына көшіріп, сәулеті мен дәулеті келіскен жаңа тұрпатты Астанамызды қалыптағанымызды ауызға алар едік.
Осылардың қай-қайсысынан да кем соқпайтын, ел тарихында тағы бір ұлы өзгеріске, жаңа кезеңге бастайтын айшықты оқиға ретінде қазір қызу қолға алынып жатқан қазақ жазуын латын графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшіру талабын атасақ, ешқандай артық емес деп ойлаймыз.
Елбасы әліпби жобасымен А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты айналысуы тиіс екенін тапсырған еді. Міне содан бері Тіл білімі институтының ғалымдары бұл мәселемен түбегейлі айналысып келеді. Латынға көшкен көрші елдер тәжірибесін жан-жақты зерттеді. Ізденістер жасады. Ғылыми тұрғыдан негіздеуге тырысты. Жазу мәселесі кез келген маманның қолынан келе қоятын шаруа емес. Бұл өмір бойы өзін осы жолға бейімдеп, оның барлық соқтықпалы-соқпақты жолдарынан өтіп, ұлттық мүдде тұрғысына қарай адал ниетпен қызмет ете алатын жандардың ғана айналысатын шаруасы. Жол-жөнекей қосыла кетушілерге жол жоқ. Сондықтан Тіл білімі институты ұсынып отырған жобаны ысырып тастап, ұлттық мүддені емес, басқа бір уақытша табыс көзіне айналдыруға тырысатындарға қолдау көрсетуді тарихи қателік деуге тура келеді. Қазақ жазуын жолға қоюдың реті енді келді ме деген кезеңде тағы да өкініп қалатын түріміз бар.
Алайда, ел Елбасыға алаңдауда. Өйткені әлгі санамалап айтылған оқиғалардың барлығының да бастауында тұрған, іске асуына ұйытқы болған – еліміздің тұңғыш Президенті, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев. Байыптап қарайтын болсақ, жоғарыда аталған шаралардың барлығы да тәуелсіздігімізді тұғырлы, елдігімізді ғұмырлы етуге бағытталған іргелі істер екендігіне көз жеткіземіз. Сондай-ақ, бұлар ретімен, сәнімен, уақытымен іске асырылып жатқандығын, бір-бірімен сабақтаса ұласуда екендігін байқаймыз. Бүгінгі күні қызу қолға алынған әліпби ауыстыру мәселесі осылардың логикалық түйіні іспеттес.
Әлбетте, бұл – бір-екі жыл бедерінде кездейсоқ көтеріле қоймаған мәселе. Бұл идеяны тәуелсіздігіміздің елең-алаңында алғаш ауызға алып, жұртшылықтың назарын аударған Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының президенті, академик Әбдуәлі Туғанбайұлы Қайдар еді. Ол осы бастаманы көтеріп қана қоймай, сонымен қатар оны ғылыми тұрғыда негіздеп, өзіндік үлгісін де ұсынған болатын. Бұл ұсыныс Елбасының ойымен де ұштасты. Елбасы сол кезден бастап латынға көшу мәселесіне ауық-ауық қайта оралып, ғалымдарға, тиісті мамандарға бұл мәселені жан-жақты қарастыруды, зерттеп-зерделеуді тапсырды. Уақытты асықтырмай, бастаманың табиғи түрде пісіп-жетілуін, оның ғылыми да, экономикалық та алғышарттары мен қажеттіліктері кемеліне келуін, қоғамның да бұл іске дайындығының толық болуын күтті. Бұл мәселе ұзақ уақыт бойы әбден талқыланды, иі қанды. Әсіресе, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының мамандары атқанған іс-шаралар ұшан-теңіз. Өйткені, Елбасы бұл шаруамен А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты айналысуы тиіс дегенін қайталап еске аламын. Осынау қажеттіліктердің бәрі сай болғанда, Елбасы тарапынан түпкілікті саяси шешім қабылданды. Сөйтіп, латын қажет пе, жоқ па деген талқылау сатысынан өтіп, нақты әліпби нұсқасын таңдап, бекіту сатысына көштік. Нағыз жауапты сәт енді басталды. Сондықтан, бұған асқан байыптылықпен, зор жауапкершілікпен қараудың кезеңі туды.
Ойткені, әліпби ауыстыру жай ғана таңба ауыстыру емес. Бұл, түптеп келгенде, сананы өзгертуге талпыныс, жаңаша өмір сүруге деген ұмтылыс. Басқаша айтқанда, бұл сапалық та, саналы өзгеріске бастайды. Сол себепті де бұл істе қателесуге қақымыз жоқ.
Ұлттық жазуымызды өз еркімізге сай, бүгінгі графикалық қажеттіліктеріміз бен болашақтағы мүмкіндіктерімізді ескере отырып жасақтап алу – зор тарихи мүмкіндік. Осы тарихи мүмкіндіктен айрылып қалмауымыз керек екенін баршамыз түсінгеніміз мақұл.
Осы уақыт аралығында латын графикасына негізделген жаңа қазақ әліпбиінің көптеген үлгілері мен нұсқалары әзірленді. Бұған түрлі сала мамандары қатысты. Бұл дұрыс та. Дегенмен, «Шымшық сойса да, қасапшы сойсын» деген қағидатты да ұмытпағанымыз жөн. Сондықтан әліпбимен Тіл білімі институты мамандарының айналысуы заңдылық.
Сол көптеген әліпби нұсқаларын екшелей келгенде екі бағыттағы жобаның жіктелгені байқалады. Оларды шартты түрде тілшілер жобасы және бағдарламашылар нұсқасы деп бөлуге болатын секілді. Әлбетте, екі тараптың да айтар уәжі, келтірер дәлелі орынды, негізді. Бір жағынан, мұнда дәстүршілдік пен батысшылдықтың да тартысы бой көрсететіндей. Билік тарапы жас өкілдерінің бағдарламашылар ұсынған нұсқаға көбірек бейілді екендігі аңғарылып қалды. Бұл ретте, екі нұсқаның, екі түрлі көзқарастың бірін таңдау емес, қабылданған жаңа әліпбидің тіліміздің бар қасиетін толық қамтуы, еліміздің даму келешегін қамтамасыз етуге қауқарлы болуы маңызды. Сондықтан да бізге әліпбидің барша қырын, барша мүмкіндігін, артықшылықтары мен кемшіліктерін толық ескерген, кемінде алдағы 50-60 жылдай даму болашағымыз жайлы болжамдарды қамтитын, түрлі талаптың көңілге қонымды талап-тілектері мен ұсыныс-пікірлерін қаперге алған жобаны бекітіп, жедел іске асыруға кірісу қажеттігі сөзсіз.
Ол үшін, ең алдымен, латын графикалық қазақ әліпбиін жасақтау тұжырымдамасын әзірлеп, мамандардың жан-жақты талқылауынан өткеннен кейін ресми жоғары деңгейде бекіту қажет. Бұл тұжырымдама жобасында латын графикасына негізделген қазақ әліпбиін әзірлеуде басшылыққа алынатын басты қағидаттар тұжырымдалғаны жөн.
Біздіңше, бұлар жалпылама алғанда мынадай басты қағидаттардан тұруы керек:
1. Қазақ тілінің төлтума заңдылықтарын барынша толық қамту.
2. Түркі халықтарынан ірге ажыратпай, ортақ ғылыми-ақпараттық кеңістік құруға мүмкіндік тудыру.
3. Жаңа ақпараттық технологиялардың мүмкіндіктерін ескеру және соған сай болу.
Міне, осы іргелі үш қағидаттың әрқайсысы өз ішінен шағын көптеген өлшемдерді туындатады. Бұларға жекелеп қысқаша тоқталып өтейін.
1. Қазақ тілінің төлтума заңдылықтарын барынша толық қамту дегенді қалай түсінеміз?
Бірінші қағидат, сөз жоқ, ең басты әрі маңызды. Кириллицадан латын жазуына көшудің басты әрі негізгі себебі осы. Егер де жаңа әліпби қазақ тілінің табиғи қалпынан туындап жатқан төл заңдылықтарын ескермейтін болса, онда әліпби ауыстырудың қажеттігі де, ешбір маңызы да болмас еді. Сондықтан әліпбидің қай нұсқасы болсын, бұл бірінші кезектегі басты талап болуға тиіс. Тіл білімі институты ұсынып отырған жоба осы талаптарға сай жасалған. Мұнда мынадай өлшемдер басшылыққа алынды:
– Бір дыбысқа бір таңба;
– Қазақ тілінің фонетикалық-фонологиялық, грамматологиялық сипатына толық сай келу;
– Ықшамдылық, яғни басы артық әріптерге әліпбиден орын бермеу;
– Икемділік, яғни тілдің болашақ дамуы өрісіне жол қалдыру;
– Тұрақтылық.
Әзірше негізділері осы. Тіл мамандары мұны басқа да қағидаттармен, өлшемдермен толықтыра түсер деп ойлаймын.
Әдетте, батысшылдар ноқаттардан бас тарту үшін роман-герман әліпбилерінің үлгісімен бір дыбысты қосарлама таңбалармен белгілеуді алға тартады. Бұл жерде мына мәселені ескеру керек. Роман-герман тілдерінің барлығы ноқатсыз деу шындыққа сай емес. Айталық, еуропалық тілдер: неміс, испан, португал, итальян, швед, голланд, фин, дат, поляк, чех, т.б. әліпбилерінің барлығы да диакритиканы пайдаланады.
Екіншіден, қазақ тілі өзге де түрік тілдері секілді – жалғамалы тіл (агглютинвативті). Ал роман, герман, славян тілдері – флективті, яғни қопарылмалы тіл. Қопарылмалы тілдерде бір дыбысты бірнеше таңбамен белгілеуге мүмкіндік бар әрі қолайлы да. Түбірі тұрақты жалғамалы тілдер үшін бұл тәсіл ыңғайлы емес әрі тарихи, табиғи түрде бір дыбысқа бір таңба белгілеу үрдісі әбден қалыптасып, орныққан. Сондықтан бізге осы қағидаттан ауытқымау барынша тиімді.
2. Түркі халықтарынан ірге ажыратпай, ортақ ғылыми-ақпараттық кеңістік құруға мүмкіндік тудыру.
Бүгінде әлемде 40-тан астам үлкенді-кішілі түркі халқы бар, олардың ұзын-саны – 300 миллиондай болады деп жүрміз. Бұлар ортақ тарихқа, ортақ сенім мен туыстас тілге ие. Осынау тарихи даму сабақтастығы мен ортақ дәстүрдің Кеңес өкіметінің қасақана араласуының салдарынан үзілгеніне бір ғасырдай уақыт болды. Болашақ – ортақ ақыл-қайрат біріктіру мен ынтымақтастықта. Сондықтан, түркі халықтарының тілдік, мәдени, ғылыми тұрғыда бір-бірімен етене араласуы, ортақ ғылыми-ақпараттық кеңістік қалыптастыруға ұмтылуы – тарихи да, табиғи да, материалдық та қажеттілік. Осы қажеттілікті өтеуде жаңа әліпбидің де рөлі зор болмақ. Олай болса, жаңа әліпби жасақтауда бұл қағидат та бастылардың қатарынан табылуға тиіс.
Бұл қағидаттан туындайтын өлшемдерге мыналарды жатқызамыз:
– түркі халықтарына арнап бекітілген ортақ түркі әліпбиіндегі таңбаларды ескеру;
– латын жазуына көшкен түркі халықтарының тәжірибесін зерделеу, қателіктерін қайталамау;
– ортақ ғылыми терминқор құруға алғышарт қалыптастыру.
Тілі білімі инстиуты тарапынан бұл талаптардың да бәрі түгелге жуық ескерілгендей.
3. Жаңа ақпараттық технологиялардың мүмкіндіктерін ескеру және соған сай болу.
Тіл табиғи, жанды әрі басты құбылыс. Технология тілден туындайды. Яғни технология – туынды, жасанды жүйе. Демек, тілді, тілдің дыбыстарын бейнелейтін таңбалар жүйесін технологияға емес, технологияны тілге, тілдің табиғи даму жүйесіне бейімдеген жөн. Десек те, жаңа ақпараттық технологиялар, оның құралдары мен тетіктері, ұғымдық аппараты төлтума өнім емес, өзге елдікі әрі халықаралық сипат алғандықтан, оның стандарттарын ескермеу, белгілі деңгейде оған икемделмеу мүмкін емес. Сондықтан жаңа әліпби жобасын жасақтауда бұл фактордың да маңызы бар. Мәселе, мұны қалай, қандай талаптармен ескеруде. Біздіңше, мұнда мынадай өлшемдерге сүйену керек:
– еуропа елдерінің латын жазулы әліпби жүйелерін салыстыра зерттеу;
– латын жазуын пайдаланбайтын іргелі елдердің – қытай, жапон, араб, үнді елдерінің әліпбилерін және оның ақпараттық технологияға иемделуін зерделеу;
– техникалық, экономикалық тұрғыдан барынша тиімділікті басшылыққа алу;
– ықшамдылық, көрнекілік, ыңғайлылық, тиімділік қағидаттарын ұстану.
Осы айтылған талап-тілектер негізін түбегейлі ескерген А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының мамандары Тәуелсіз Қазақстанның тәуелсіз жазу нұсқасын тұңғыш президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың үлгісі ретінде ұсынуды жөн көреді. Өйткені бұл үлгі Елбасының нақты тапсырмалар негізінде жасалып отыр.
Қысқасы…
Егемен ел болу үшін, оның егемен тілі болу керек, Егемен тілі болу үшін, оның егемен жазуы болуы керек. Егемен жазуы болу үшін, оның егемен әліпбиі болуы керек, егемен әліпбиі болуы үшін, ол Ұлттық болу керек дейді тілшілер. Еліміз егемен елдіктің басты шарттарының бәрін орындады. Қазіргі жетпей тұрғаны – жазу (әліпби) егемендігі. Қазақ жазуы (әліпбиі) саяси өктемдік салдарынан әлі шыға алмай отыр. Ал бүгінгі мүмкіндікті ұлттық мүддеге сай пайдалана алмасақ біздерді тарих кешірмейді.
Түйіндегенде арыда Ахаң (А.Байтұрсынұлы) негіздеген, беріде Әбдуәлі Қайдар түрлеген, бүгін Әлімхан Жүнісбек түйіндеген әліпби нұсқасын ең тиімді үлгі деп есептеймін.
Зейнеп БАЗАРБАЕВА,
филология ғылымының докторы, профессор, ҚР ҰҒА
корреспондент-мүшесі:
– Қазақ тілін латын графикасына көшірудің ұтымды жақтары бәрімізге белгілі және біз латын графикасына жартылай өткен сияқтымыз. Кәзір бәрі ұялы телефонды, интернетті, неше түрлі гаджеттерді пайдаланады. Күнде-күнде латын графикасында бізге ақпарат келеді, біз оған жауап береміз. Қазіргі кезде латын графикасына көшуге өте қолайлы уақыт келді. Қазақстан қоғамы латын графикасына көшуге дайын. Бұрын қарсы болғандар да өз пікірін өзгертті.
Латын графикасына көшу мәселесін бірінші болып бір ауыздан қолдаған ғалым-тілшілер, өздерінің мамандығына байланысты бұл идеяның қажеттілігін жақсы түсінеді. Қазақ тілінің мемлекеттік статусына лайық қолдануы, жаһандану процесі мен өмірдің цифровизациясы және ақпараттық технологиялары – осының бәрі латын графикасына көшу мәселесінің маңыздылығын арттырады.
Ең жақсы әліпбиде бір әріпке бір фонема сәйкес келеді деген пікір таралған, дегенмен фонемаларды осылай таңбалаған үнемдеу принципіне қарсы шығады. Тілші-ғалымдар үнемді әліпби құрудың амалын іздеп, фонемалар мен графемаларды сәйкестеңдіру үшін математикалық формулаларды ұсынған болатын.
Қазақ тілінде үнемдеу жазуын алғаш рет ұсынған қазақ тіл білімінің қабырғасын қалаушы Ахмет Байтұрсынұлы еді. Сингармонизм заңы бойынша, қазақ сөздері бірыңғай жуан я бірыңғай жіңішке айтылатыны белгілі. Сөздерді бірыңғай жіңішке айту үшін олардың алдында ғалым дәйекше деген таңбаны (белгіні) қолданған. Қазақ әліпбиін үнемдеу жайында Құдайберген Жұбанов та айтқан болатын.
Әр тілдің әліпбиі дыбыстарды шартты түрде таңбалайды. Оның жетіспеушіліктері мен кемшіліктері орфография қағидаларымен өтеледі. Латын графикасына негізделген қазақ әліпбиін жасағанда фонологиялық және орфографиялық заңдылықтарды ескеру керек.
Тіл білімі институты екі жоба
ұсынған болатын. Бірінші дәстүрлі лингвистикалық жобада өзіміздің ұлттық дыбыстарымыз диакритикалық таңбалар арқылы көрсетіледі. Екінші интернет жобада ұлттық дыбыстарымыз диграф арқылы беріледі. Екеуінің де артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Лингвистикалық жобаның артықшылығы:
Бір дыбыс бір әріппен таңбаланады. Оқуға, жазуға, ұғуға оңай.
Кемшілігі:
Диакритикалық таңбалар арқылы берілген әріптер компьютердің кла-
виатурасын өзгертеді. Интернет жүйесіне кіру үшін арнайы бағдарлама керек.
Интернет жобаның артықшылығы:
Компьютердің клавиатурасы сол күйінде қалады (26 әріп). Ағылшын тілін үйренуге және халықаралық коммуникацияға оңай кіруге мүмкіндік туады.
Кемшілігі:
Бір дыбысқа бір әріп сай келеді деген принцип бұзылады. Диграфтар қазақ жазуын ұзартады. Оқуда, жазуда кейбір қиыншылықтар туады.
Тілшілер, қазақ тілінің мамандары, бірінші жобаны қолдайды.
Парламент тыңдауында екінші жоба ұсынылған. Ал талқылау енді басталды. Әліпбидегі диграфтарды қолдамайтындар да бар. Себебі кирил әліпбиінде бір дыбыс бір әріппен таңбаланған. Көпшілік соған үйренген.
Біздің келесі міндетіміз халыққа ұсынылған жобаны түсіндіру. Жобаның орфографиялық және орфоэпиялық қағидаларын жазу, әдістемелік жұмыстарды бастау және ұсынылған жобаны апробациядан өткізу.
Иранбек ОРАЗБАЕВ,
ақын, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты:
– Жарайды. Қолдаймыз. Көшсек, бәріміз бірдей көшуіміз керек. Егер латын графикасы негізіндегі ұлттық әліпбиімізді қабылдайтын болсақ, онда Қазақстанда тұратын орыстар, әзірбайжандар, түріктер де көшсін сол әліпбиге. Неге біз ғана көшеміз? Олар да өз тілінде жазсын, бірақ әліпбиін латын графикасына алып келсін.
Молдахмет ҚАНАЗ,
жазушы, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты:
– Тіл икемді болуы керек. Осы ретте Өмекең айтқан, Тіл білімі институты ұсынған жоба дәлелді. Ал, Парламентте таныстырылған екінші нұсқасына күмәнім бар. Біз техникаға бағынамыз ба, әлде техника бізге бағына ма?
Эрнест ТӨРЕХАНОВ,
жазушы, М.Әуезов атындағы сыйлықтың иегері:
– Егер бізге біреуді үлгі ретінде ұстану керек болса, француз тілі бізге ең ыңғайлысы сияқты. Себебі, онда қазақтың ә, ө, ғ секілді дыбыстарының бәрі бар. Сондықтан, латын графикасындағы ұлттық әліпбиді жасақтауда солардың да тәжірибесін бір қарастырсақ.
Ақыры латын графикасы негізіндегі ұлттық әліпбиімізді жасақтайды екенбіз, өзімізге бейім тілдерге кішкене сүйеніп, әр дыбысты тұтастандыра беріп отырсақ қайтеді?
Зейнеп БАЗАРБАЕВА:
– Француз тілі өте күрделі. Онда 26 әріп бар, ал дыбыстардың саны – отыз бес. Олар қосынды әріптерді, ноқат, нүктелерді пайдаланады. Сондықтан жазуы өте күрделі. Қайта бізге неміс тілінің фонетикасы жақындау.
Бексұлтан НҰРЖЕКЕ-ҰЛЫ, жазушы, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты:
– Латын гарфикасы негізіндегі ұлттық әліпбиге көшкенде қазақ тілінің табиғи заңдылығын қамтамасыз етуді ойлауымыз қалды. Парламентте қарастырылған нұсқа түкке жарамайды. Заңға тілді бағындыруға болмайды. Кирилден қашып отырғанымыздың негізі сол. Тілдің заңы тілдің табиғатынан шығуы керек.
Үндестік заңы деген тілдің қаны мен жаны. Жалғамалы тілде екі дыбысты бір әріппен беруге болмайды.
Тіл білімі ұсынған нұсқаны қарап шықтым. Я, ю, щ, й-дан бас тарттық. Ц мен ч-дан неге бас тартпағанбыз? Цирк демей, сирк десек, Чапай демей, Шапай десек ештеңе де өзгермейді ғой. Ақыры қысқарттық екен, осы әріптерді де алып тастайық.
Бір дыбыс – бір әріп жетістік, бір дыбыс – екі әріп кемістік дер едім.
Марал ЫСҚАҚБАЕВ,
жазушы, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты:
– Латын негізіндегі ұлттық әліпби жасасақ, ең біріншіден, қазаққа бөтен дыбыстан құтылу керек. Екінші, сингармонизм деген заңға бағыну қажет. Егер осы екеуін темірқазық қылмасақ, кирилмен, латынмен, араб графикасымен жаз – ешқандай өзгеріс болмайды. Шынымен өзгеріс жасағың келсе, қазақтың тіл заңына сүйен.
Мәдениет министрлігі латын графикасы негізіндегі әліпбимен кітап шығаруға кірісіп кетіпті деген сөзді естідім. Олардың қай нұсқамен шығарып жатқанын білген жоқпын. Бірақ, егер ол сөз рас болса, нағыз бассыздық дер едім. Әңгіме әліпби жасақтаумен біте ме? Емлені жасап алмай кітап шығаруға болмайды. Ал, емлені жасаған кезде сингармонизм заңын пайдалануымыз керек. Кейінді ықпал, ілгерінді ықпалдардың бәрін ескеру қажет.
Менің ұсынысым – бір дыбысты бір әріп қана беретін болсын. Екі әріп дегеннің қажеті жоқ. Ал, сингармонизмді сақтамайтын болсақ, онда тіптен латынға көшудің керегі болмай қалады.
Мыңбай РӘШ, ақын, ҚР Мәдениет қайраткері:
– Қалай болған күннің өзінде латын әліпбиіне көшкен дұрыс деп есептеймін. Оның заңдылықтарын тілші ғалымдар жасай жатар. Төртінші класқа дейін латынша оқығам. Ол әліпби соншалықты қиын да емес.
Енді мендегі сұрақ мынау: кезінде түсіндірме сөздік он том боп, кейінгі жылдары одан да көп томмен толықтырылып шықты. Бұл сөздіктердің жағдайы не болады, оларды латын әліпбиімен қайта басып шыққанда олардағы тіл заңдылықтары қалай ескеріледі?
Өмірзақ АЙТБАЕВ:
– Оның бәрі қазақ тілінің заңдылығына сәйкес реттеледі.
Әшірбек КӨПІШЕВ, баспагер-жазушы:
– Жазушылар одағына рахмет. Тіл институтымен бірігіп қазақ болашағына тікелей қатысы бар мәселені талқылауды ұйымдастырып отырсыздар. Қазақ тілінің заңдылықтарына орай жасалған толыққанды әліпби жасалуы керек. Біздің жазуымыз көп тарихты бастан өткерді. Араб графикасымен, кирилмен, латынмен жаздық. Арғыдағы руна жазуын айтпаған күннің өзінде. Сол әліпби негіздерінде тасқа басылған дүниелеріміз мың-сан. Ол дүниелердің бәрінде қазақтың жаны, қаны, намысы, арманы, мақсат-мұраты бар. Араб жазуындағы мұраларымыздан айырылып қалмағанымыз секілді, кирилдегі кітаптар да ұмытылмайды. Оның барлығы латын әліпбиіне өткен кезде сол әліпби негізінде елге қайтады. Болашақ керегіне жараған мұраның ешқайсысынан да мақрұм қалмайды.
Ұлықбек ЕСДӘУЛЕТ, ақын, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері:
– Күні кеше Парламентте талқыланған жобамен келіспейтін тұстар көп. Ае деген әріп біріккен кезде ә әрпін береді дейді. Оны «ә» деп оқиды екенбіз. Екі қазақтың біреуінің фамилиясы пәленбаев. Мәселен, Айтбаев, Базарбаева, Оразбаев. Сонда ае біріккен кезде, ә деп оқысақ, Жабаевті Жабәв деп оқимыз ба? Екінші, қазақтың і деген әдемі әрпі бар. Сол і әрпі бірігіп кеткен. Бұл да ертең сол әріпті жойып жібермей ме?
Өмірзақ АЙТБАЕВ:
– Тіл білімі институтының мамандарын шақырып, ақылдасқандарыңызға рахмет. Екіншіден, орыстардың өзі де түптің түбінде латынға көшеді деген сөздің шындығы бар. Олардың ғалымдары әзірден мәселе көтеріп, мақала жазып жатыр. Үшіншіден, ұлттық әліпбиімізде сингармонизм заңдылықтары сақталуы керегін айтпадыңыздар дейсіздер. Маман ретінде айтайын, тілдің барлық заңдылықтарын бере алмасақ, ең қауіптісі – сол. Ахаң қазақта қанша дыбыс бар, соның бәрін тап-тұйнақтай етіп, тәптіштеп жасап кеткен. Қазақта 9 дауысты, 19 дауыссыз дыбыс бар. Тоғыз дауыстының төртеуі жуан үнді, бесеуі жіңішке үнді. Дауыссыз дыбыстар қазақы дыбыстар. Осының барлығынан айрылып қалмауымыз керек. Біздің шырылдап жүргеніміз де осы. Егер Парламент мәжілісінде талқыланған жоба мақұлданып кетсе, Ахмет Байтұрсынов тәптіштеп кеткен қазақтың жанын беріп тұрған дыбыстардан айрылып қалатын түріміз бар. Әбдуәлі Қайдардың да шырылдап жүргені сол. Әлімхандардың, Зейнептердің де өзгелермен айтысып-тартысып жүргені де осы мәселе. Сіздер мен біздің ойымыз бір жерден шығады екен. Сіздердің ұлттық жазуға ерекше алаңдайтындарыңызды сезіп, біліп, әруақтанып отырмыз.
Нұрлан ОРАЗАЛИН:
Сонымен…
Латын графикасына негізделген ұлттық әліпби туралы бүгінгі талқылау өз мәресіне жетті. Кеңейтілген секретариат жиынына қатысушылар өз ойларын ортаға салды. Пікір айту еркін жағдайда өтті ғой деп ойлаймыз. Негізгі тоқтам: латынға өту – тарихи қажеттілік. Бұл – даусыз әңгіме. Сөйлеушілердің дені Парламент Мәжілісінде тыңдалған жобаға біраз сын-тілектерін айтты. Жиынымызға арнайы келіп, күдік-күмәні мен тілегін ортаға салған есімдері елге белгілі академик-тілшілерімізге де, әріптес-қаламдастарымызға да ризашылығымызды білдіруге рұхсат етіңіздер.
Дегенмен…
Жазушылар Одағы күні кешегі арыстарымыз бен алыптарымыздың құрған ұйымы ғой. Қалың жұртшылықтың Сәкен, Ілияс, Бейімбеттер іргесін қалаған қарашаңырақтан тоқтамды сөз күтері анық… Сол ұйымның әрі басшысы, әрі қатардағы бір мүшесі ретінде ел аузында жүрген, Парламентте тыңдалған жоба туралы мен де өз ойымды білдіре отырып, жиынды қорытындылауды жөн көріп отырмын.
Біріншіден, дәл мынандай екі таңба бір дыбысқа негізделген әліпбидің қазақ тілінің үндестік заңына үйлесе қоюы қиын. Екіншіден, мұндай екі таңба бір дыбыс жаңа әліпбидің игерілуін, халықтың сауат ашуын баяулатуы мүмкін. Үшіншіден, бұл «үйлесімсіздік» пен бұл «баяулық» қазақ тілінің онсыз да шабан дамып келе жатқан мемлекеттік мәртебесін мүлдем тоқырата ма деген күдік бар. Төртіншіден, Конституциялық нормаға сәйкес, ресми тілде іс қағазын жүргізу, ресми тілде жиындар өткізу бел алып, миллион санды алып аудитория қатар қолданылуда жүретін кирилицаға ойысып кетпейді деп кім кепілдік бере алады? Бесіншіден, «екі таңба, бір дыбысқа» негізделген қазақ тілінің табиғатына жараса бермейтін жасанды әліпби өзгені қойғанда қазақ тілді аудиторияның өзінің ішкі наразылығын күшейтуі мүмкін. Алтыншыдан, диграфпен жазу ұлттық әліпбидің тағдырына кері әсер етіп, рухани кеңістігіміздің өрістеуін тежеуі әбден мүмкін. Мұндай тежеу кімге керек? Не үшін керек? Жетіншіден, ұлттың ертеңі – бүгінгі ұрпақ. Сөзі, ойлау қабылеті жетік болғанда ғана ел ертеңі мығым болмақ. Мына жоба баланың қабылдауына қиын, ауыр… Сегізіншіден, Елбасы ұсынып отырған Ұлттық Кодымызды замана талабына сай өрістетуді жүзеге асырар, жаңа тұрпатты, рухани діңгегі берік, үш тілді кеңістікті еркін игерер ұрпаққа мынандай әліпби серік бола ала ма? Бұл да жауабы қиын, күрделі сұрақ.
Қорытындылай келе айтарымыз: Бізге отыз елдің қатарына өз тілінде еркін сөйлеп, Тәуелсіздік дәуірі тұсауын кескен өз әліпбиімен енетін ұлттық кеңістік қалыптастыруымыз керек! Латын графикасын негізге ала отырып, Өзіміздің төл Әліпбиімізді өмірге әкелуіміз ауадай қажет. Бұл – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев межелеген Мәңгілік Елдің бүгініне, болашағына қатар қызмет етер бір тұтас ұлттың – Тәуелсіз Қазақ жұртының бір дыбыс бір таңбалы Әліпбиі болуы керек деген сөз!
P.S.: Үстіміздегі жылдың 21 қыркүйегінде өткен Қазақстан Жазушылар одағы Басқармасының кеңейтілген секретариатына қатысушылар талқылау барысында айтылған нақты ұсыныс-тілектерді латын әліпбиіне көшу туралы жұмыс жүргізіп отырған Ұлттық Комиссия жанындағы топ пен Ұлттық Комиссияға жолдау туралы шешімге келді.
Әзірлеген Қарагөз СІМӘДІЛ.
ПІКІРЛЕР1