Бауыржан БАБАЖАНҰЛЫ

---

Биыл көктемде елге, кіндік қаным тамған Бесқалаға бардым. Жол түспегелі он жеті жылдың жүзі болған екен. Әке-шешем, бауырларым, туыстар үсті-үстіне көшіп келіп жатты да, уақыт зырғып өте беріпті. Той-томалақ пен өлім-жітімге әкем мен шешем барып келетін. Енді олар да жоқ…
Сәуір айында Алматыдан Салтанат апам қоңырау шалды. Төлеген Айбергеновтің қызы. Биыл ұлы ақынның туғанына 80, өмірден озғанына 50 жыл толды. Соған орай, ұрпақтары ауылда мал шалып, Құран оқытпақ. «Немерелері де отызға тақап қалды. Солар ата-бабасының басына барып, зиярат етсе деп ек. Бауыржан Жақып жездең, Қасымхан Бегманов ағаң бара жатыр. Мүмкіндігің болса, келгенің дұрыс», – деді Салтанат. Әрі Әжинияз атындағы Нөкіс педагогикалық институтында Төлеген Айбергеновтің мерейтойына арналған шара өтпек. Өзім де қатты сағынып жүр едім. Тіпті, ауылдың айдау жолдарына дейін түсіме жиі кіретін болған. Енді Төлеген ағамның тойына бармағанда, қашан бармақпын? Дереу жолға жиналдым.

«БІЗДІҢ АУЫЛ СҰРАСАҢ, ҚОҢЫРАТТА…»

Жалпы, Ақтөбеден Бесқалаға же­ту аса қиын емес. Кеңес зама­нын­да Мәскеу-Самарқан пойызы жү­ріп тұрғанда, бір тәулікте біздің Қо­ңыратқа топ ете қалатынсың. Қа­зір ол жоқ. Енді Ақтөбеден Нө­кіс­ке дейін қатынайтын пойыз бар. Бейнеуде вагоныңды ажыратып, өзбектің пойызына тіркейді. Бұл біраз уақыт алады. Екінші жол Бей­неуге дейін отарбамен барып, әрі қарай таксимен зымырау. Бей­неуден шекараға дейін екі сағат, ал одан өткесін төрт сағатта Қоңыратқа жетіп барасың. Маған екіншісі ың­ғай­лы еді.
…Шекарада көп іркілгенім жоқ. Біздікінен оңай өттік. Өзбектің ке­ден­шілері қойын-қонышыңа дейін тексереді екен. Декларация тол­ты­рып, бір данасын алып алдым. Қай­тар жолда сол бойынша «есеп бер­уім» керек.
Таксишіміз өзбек жігіті болып шық­ты. Қоңырат қаласының тұр­ғы­ны. Қазақша сайрап тұр.
Бір кезде аталарымыз атпен жорт­қан Үстірттің үстімен зырғып ке­леміз. Автотрасса теміржол бойы­мен салынған. Жолдағы елді­ме­кен­дер де теміржол бекеттері – Қа­рақал­пақия, Ақжігіт, Жастық, Қы­рыққыз, Әжинияз. Мұның бәрі де Қоңырат ауданының аумағында жа­тыр. Жалпы, Қоңырат – Қара­қал­пақстан аумағының қырық пайы­зын алып жатқан ірі, өндірісті ау­дан. Жол бойында тұтас қалашық­тар салынып тастапты. Өзбектер газдың игілігін көріп-ақ жатыр екен. Сода зауы­ты да еңсе тікте­ген.
Үстірттің Қоңыратқа құлар тұ­сында Дәуіт атаның қорымына тоқ­тап, аят оқыдық. Дәуіт – әйгілі «Асау-Барақ» жырындағы Асау Ба­рақұлының ұлы, ХІХ ғасырда өмір сүр­ген белгілі тұлға. Бесқала жұрты ұлтына, руына қарамай, атаның басына келіп, тәу етеді. Айтпақшы, «Асау-Барақты» жазған жырау Ті­леумағамбет Аманжолұлы да, оны таспаға түсіріп, халыққа жеткізген Алдаберген Тасқынбаев та осы Бесқала өңірінің перзенттері.
Қорымның тұсынан қарағанда Қоңырат қаласы алақандағыдай кө­рінеді. Қоңырат – Хорезм ойпа­тының қақпасы іспетті шаһар. Бір кезде аш-арыққа пана болған, қыр­дан құлаған қалың қазақтың өзегін жал­ғаған қала. ХІХ ғасырда шекті Әз­берген билік құрған. Кеңес зама­нын­да да қазағы басым болды. Қоңырат қаласындағы 13 мектептің 10-ы қазақ тілінде дәріс бергенін айтсақ та жетіп қалар…
Қоңыратта жиенім Жайылхан кү­тіп алды. Әкемнің кіші қарын­да­сының баласы. Ауылға соңғы рет сол апам қайтыс болғанда бар­ғам.
Дереу ауылға тарттық. Бірден көз­ге түскені, жол жарқырап жатыр. Сол жағымызда – бір кезде біз мақ­та терген күн көсемнің атындағы ауыл қалып барады. Оң жағымызда – Таң нұры ауылы, Төлеген Айбер­геновтің кіндік қаны тамған қа­сиетті то­пырақ. Бұрын «Чкалов» ата­латын. Сол­ға қарай төрт шақы­рым жүр­сеңіз, біздің ауыл. Бұрынғы «Ле­нинизм», қазіргі атауы – Көкті­көл. Жет­пісінші жылдарда мұнда жаңа кеңшар құрылғанда, «Хорезм» кең­шарының бір бөлімі саналатын «Чкаловтың» көп тұрғыны осында кө­шіп келген. Төлегеннің көзін көр­ген, бірге оқыған, бірге жүрген адам­дар көп еді. Балалық қой, со­лар айтқан әңгімелерді жазып алу ой­да болмапты. Ел ішінде кең тара­ған әндердің бәрін Төлеген Ай­бергенов жазған деп ұғатынбыз. Үл­кендер де солай дейтін. Сөйтсек, біз­дің ауыл жақсының бәрін өз ұлы­на жапсыра берген екен ғой. Мен сту­дент кезде каникулға келгенде: «Әй, Баукен, Алматың қалай? Біздің Төлешті айта ма, айтпай ма?», – дей­­тін марқұм Іскендір атам.
Күн сенбі еді. Түс ауып бара жат­қан шақ. Бірден мектепке тарт­тық. Бізден бір сынып жоғары оқы­ған Лаура, сыныптасым Зульфия бас салып, құшақтап жатыр. Бізге қа­зақ тілі мен әдебиеті пәнінен са­бақ берген, 1986 жылы мені алғаш Ал­матыға оқуға алып барған ұста­зым Сәрсенбай Төрәлиев жақында 60-қа толып, зейнетке шығыпты. Іле-шала өкпесін қолына алып, ол да жетті.
Ғанибай дейтін ағамыздың ұлы ке­ліншек алып, той жасап жатыр екен, тура үстінен түсіппін. Ауыл­дың үлкендерінің біразын сонда көрдім. Мені танымай қалған, мен жыға танымаған қызық оқиғалар бол­ды. «Бабажан ағаның баласы келді дей ме?» деп дәл қасымдағы адамнан сұрағандар да бар. Ой, дүние-ай!..
Той иелерінен рұқсат сұрап, кі­сі­сі қайтқан үйлерге бата оқып шықтым. Әрбір сурет көзіме оттай ба­сылады. Мынау біздің мектептен қай­татын жол, анау – дүкен, мынау – клуб. Дүкеннің жартысы бұзы­лып­ты, клуб қаңырап жатыр…
Әкем бірталай жыл басқарған, өзім еңбек жолымды бастаған бір кездегі ірі тауарлы сүт фермасының ор­ны ғана тұр. Сәл әріде бір кезде Қа­рақалпақстандағы ең ірі, зама­науи ферма болады деп жоспарла­нып, кейін, неге-дүр тоқтап қалған ке­шеннің қалдықтары шашылып жатыр.
Әкем уағында «үш ұлым қатар оты­рады» деп үш жер телімін алып­ты. Үлкен үй салды. Қалған екі учас­кені қосқанда, аумағы өте кең еді. 2001 жылы Ақтөбеге көшкенде сол еңселі үй, қора-қопсы, бау-бақ­шасымен 49 мың теңгеге баға­ла­ныпты. Сатып алғандар дереу бұзып әкетіп, іргетасы ғана қалған. Соған әкемнің құрдасы Ізбасардың баласы Құрал үй салды деп естіп едім. Мі­не, соған беттеп келеміз. Жүрегім ат­қақтап кетті. Көліктен түскесін ая­ғымды басуға жүрексініп, біраз тұрып қалдым. Үйдің жартысы ғана тұрғызылыпты, әлі шатырланбаған. Сірә, қысқа жіп күрмеуге келмесе ке­рек. Анау – киіз үйдің орны. Ше­шем наурыз туғаннан үй тігетін. Алғаш­қы қар жауғанға дейін сонда отыратынбыз. Мына жерде қазан-ошақ тұратын. Таңертең жұмысқа кетіп бара жатып, қазанға ет салып жатып: «Шешей-ау, қарап қояр­сың…» дейтін көрші Дәулет әжеме. Ке­лі түйіп жатқан кемпір басын изей­тін. Сәлден соң маң-маң басып ке­ліп еттің көбігін алатын. Біраздан соң тұзын салатын. Бригадирдің қа­тыны ретінде түстікке жарты са­ғат бұрын шығатын шешем келгенде ет былқып, пісіп тұратын. Нанын жайып, сала бергенде топ қонақты ер­тіп әкем де жететін.
Шешемнің тандырының ор­нын­да тұрған тандырды көріп, қуа­нып қалдым. Танауыма нан исі кел­ді.
Жөткірініп үй иесі шықты. Бе­ті­ме ұзақ қарап тұрып: «Өй, Бауыр­жансың ба?» деп құшақтай алды. Үй­ге кірдік. Бірден дәліздің сол жақ бұрышына қараппын. Көже құйыл­ған ыдыс тұратын. Асығыс кіріп, бір кесесін қотара салып, аузымызды жеңімізбен сүртіп, далаға ұмты­ла­тынбыз.
Шай ішіп отырмыз. Көз алдым­нан барлық сурет өтіп жатыр. Талай мейман отырған, әкем жамбастап жа­татын төр – осы. Оқтауды дом­быра ғып, «Қыз Жібек» жырын ай­та­тынмын. «Тыңдаңдар…» дейтін әкем апаларыма. Олар амалсыз тың­дайтын. Әкемнің көзін ала бе­ріп, қабақ түйіп, тілін шығарып, ме­ні тоқтатуға тырысатын. Шабыт үс­тіндегі «жырау» тіпті құтырып кету­ші еді…
Шешем таң атпай тұрып, от жа­ғатын. Ошақтың түбіндегі жың­ғыл­дың үстінде түнде туған қозы-лақ жа­татын. Тұра салып, соларды қы­зықтаушы едік. Қайран, күндер!.. Кө­зімнен жас құйылып кетті. «Үйді Ба­бажан ағамның құйған іргета­сы­мен салып жатырмын. Ештеңе өзгерткенім жоқ. Құдайға шүкір, құтты үй болып тұр. Келін алдым, не­мере сүйдім…», – дейді Құрал. Ауыл ағасы атанатын жасқа келіп қа­лыпты.
Менің бөлмеме жас жұбайлар орналасыпты. Рұқсат сұрап, оған да кіріп шықтым.
Ауыл сыртында бұрын Лениннің аты­мен аталған жап ағып жатыр. Жап – қолмен қазылған канал. Кеңес адамдарының ұлы еңбегі. За­ман ыңғайымен сол тұста проле­тариат көсемінің аты берілген. Ағы­ны қатты болатын. Жап қазыл­ған жылдары арғы бетке өту мұң бо­лыпты. Сонда Алдияр дейтін же­тім шал: «Ұрпағым жоқ, тым бол­маса, атым қалсын» деп бар малын сатып, көпір салыпты. «Алдияр кө­пір» халыққа ширек ғасырдан ас­там уақыт қызмет етті. Кейін жаңа көпір салынды, ақсақалдың аты ұмытыла бастады. Жалған дүние…
Кластастарым Қоңыратбайдың үйіне жиналыпты. Балалығымызды еске алып, мәре-сәре болдық. Алды келін алып, қыз ұзатқан. «Анабір жыл­дары қазақтар жаппай көше бас­тағанда ауылда ешкім қалмайды екен деп қорықтық. Сосын дереу бірнеше кластасымызға қарындас­тарымызды беріп, алып қалдық…», – дейді Кенжебай қалжыңдап. Біздің кластағы үш өзбектің бірі. Қазақ мектебінде оқыды, Абайдың, Ыбырайдың өлеңдерін жаттап өсті. Ел жаппай көше бастағанда: «Ең бол­маса, қазақтың есімі қалсын» деп, қызына Нағима деп ат қойып жүр­ген Кенжебай ғой бұл!
Ауыл негізінен қолдағы ма­лы­мен, сосын егін салып күнелтеді екен. Жастары алысқа кетіп, тиын-те­бен табады. Бұрын шалдар өзге ұлт­пен құда-құдандалы болуға ың­ғай білдірмей, қадағалап отыратын. Қа­зір ол «дәстүр» ұмытыла бастаған сияқ­ты…

ЗИЯРАТ

Қоңырат қаласынан 42 шақы­рым жерде, Мойнақ ауданының «Дос­тық» деп аталатын елдімекенін­де Қожа Ахмет Иассауидің шәкірті, со­пылық әдебиеттің ірі өкілі Сү­лей­мен Бақырғанидың қорымы жатыр. Ел аузында бұл кісі туралы аңыз көп. «Достықта» екі жүздей түтін тұра­ды. Бәрі дерлік қазақтар.
Қорым – мемлекет бақы­лауын­да. Бабаның күмбезі жаңғыртылған. Басына келіп, тәу етушілер көп екен. Өзбекстанның түкпір-түк­пі­рі­нен ағылып жатыр. Қызыл шатыр алынғалы бері шетелден де келіп жатқандардың қатары көбейіпті. Басында түнек үйі бар. Біз барғанда Үргеніш жақтан бір топ адам келіп жатты.
Одан кейін Қарамолаға тарттық. Бұл жерде менің аталарым мен әже­лерім, апам, көкем, сәби күйінде ше­тінеген бауырларым жатыр. Аят оқып, бабам Есім жатқан «Пай­ғам­бар қызына» қарай бет алдық. «Пай­ғамбар қызы» — Қоңыраттан 15-18 шақырым қашықтықта жат­қан қорым. Неге олай аталғанын, қай пайғамбардың қызы екенін, не оның есімін ешкім білмейді. Тек ескіден жеткен аңыз ғана бар.
Әлқисса, баяғыда бір пайғамбар­дың (124 мың пайғамбардың бірі дей­ді айтушылар, анығын Алла бі­леді) ай десе аузы, күн десе көзі бар көркем қызы болыпты. Бір патша қы­зын сұрап, пайғамбарға кісі са­лыпты. Дегені екі болмаған мықты билеуші болса керек. Айыбы – діні өзге. Пайғамбар бір шарт қойыпты: «Біздің дінімізге өт. Қыз – сенікі!». Пат­ша бұған көнбейді. Енді күшпен тар­тып алмақ болыпты. Сол кезде қыз әкесіне өтініш жасапты дейді: «Әке, өзге діндегі кісіге тұрмысқа шық­қанша, өлгенім артық. Мені сан­дыққа салып, суға ағызып жі­беріңіз. Мүмкін, құтылармын…». Со­нымен қызды сандыққа салып, ағы­зып жібереді. Патша қасына әс­кер ертіп, су жағалап, қуып оты­ра­ды. Қоңыраттың (ол кезде қалай аталғанын кім білсін) тұсына кел­ген­де су тайыздап, қуғыншылар жа­қындап қалыпты дейді. Сонда қыз: «Ей, Алла, мына кәпірлердің қо­лына түсіргенше, мені жердің ас­тына сіңіріп жібер…» деп тілепті. Құ­дайдың құдіреті, сол кезде жер жарылып, сандық сонда түсіп кеткен екен. Сонда да тоқтамаған пат­ша қыздың сүйегін табуға әмір ет­кен. Әскері әлгі сандық сіңіп кет­кен жерді қазып, топырағын елек­тен өткізіп, сүйекті іздеген екен дей­ді. Қатты іздегені сондай, қазыл­ған топырақтан тау пайда болған. Оны жергілікті жұрт «Домалақ тау» атайды. Бірақ сүйек табылмапты… Аңыз осылай дейді. Бертінде пай­ғам­бар қызы жерленген орынға ма­зар салынған. Белгісіз пайғамбар мен оның қызының, осы қорымда жат­қан бабам Есімнің, апам Бағы­жанның рухтарына бағыштап, аят оқыдық.
Түсте ауылға оралып, Нөкістен келе жатқан Қасымхан Бегманов пен Махаббат, Хұсни Айбергено­ва­­ларды күтіп алдым. Бірден «Дастан ахун» қорымына беттедік. Бізді Дастан ахунның шөбересі, ел ерек­ше қадірлеген Уайс мақсымның не­мересі Рамазан бастап алып жүр­ді. Мұнда Төлегеннің әкесі Ай­бер­ген, аналары Ақсұлу мен Жібек, апа­лары Үміт, Мақпалша, Балқия жа­тыр. Төлегеннің «Апаларым» ат­ты өлеңіндегі: «Мен – ұл ем, сендер ең үш тамаша елік…» дейтін үш апасының мәңгілік мекендері қатар түсіпті. Айберген атамыздан бастап, бәрінің зираттарына соғып, аят оқыдық. Біраз таныс адамдар жатыр екен. Кластасым Сыдықтың атасы Пірмағамбет ишан, Төлеген ағам­ның жан досы, сол өңірге белгілі журналист Әрепбай Айбергеновтің қа­бірлеріне соғып, дұға еттік Алла бәрінің де топырақтарын жеңіл ет­кей.
Бейіттің іргесінен Төлеген шо­мыл­ған, біз талай сайран салған Қа­зақжап ағып жатыр. Әу баста қа­зақтар қазған жап болғандықтан со­лай аталған. Қазір Азатжап деп өз­гер­тіліпті. «Төлеген соңғы сапа­рын­да осы жаптан шықпай қойып еді. Үстімізге балшық лақтырып, бізді де шығармай қойған…», – дей­тін Әрепбай ағам. Екеуінің де әке­лерінің аты – Айберген, өздері – туыс, дос. Егіз қозыдай бірге жү­ріп­ті. Кейде жасып қалатын Әреп­байды Төлеген: «Обком құсап жүр, обком құсап…» деп қайрайтын көрінеді. Оның үйінен ақынның Алматыдан жазған сағынышқа толы хаттарын оқып едім.
Кешке Тәшкеннен таксимен Сал­танат Айбергенова мен ақын­ның екінші қызы Махаббаттың қо­сағы, белгілі ақын Бауыржан Жа­қып, оның ұлы Роллан таксимен ке­ліп жетті. Сол күні жоғарыда атал­ған Балқия апамыздың кенже қы­зы Гүлшат пен күйеу баласы На­ғидың үйіне келіп қондық.
Таңертең жұрттан бұрын тұрып, Әмударияға барып, жүзімді шайып келдім. Қайран, Әму! Аңқасы кеуіп-ақ жатыр екен. Арнасы да тартылып қалыпты.
Шай ішіп болғасын Төлеген ақын­ның асыл сүйегі мәңгілік байыз тапқан Соршаға тарттық. Бұ­рын төртқұлақты бейіттің құл­пыт­асында «Көрмеймін деген жоқ ем мен, Жеткізбей кетті-ау, сан қыр­лар…» деген жазу тұратын. Тоқ­са­ныншы жылдарда бер жағынан үл­кен құлпытас қойылғанда бұ­рын­ғы жазу тасада қалыпты… Баукең Құ­ран оқыды. Бейіт басында да біраз әңгіме айтылды. Жалпы, Сор­ша – біраз жыл бұрын жабылған қо­рым. Анабір жылдары тіпті мұн­да­ғы бейіттер тегістеліп, орны әуе­жайға беріледі екен деген әңгіме шығып, у-шуға айналған. Тіпті екі елдің елшілігі арасында ақынның сүйегін тарихи атамекеніне алдыру туралы да сөз болған.
Қазір бұл әңгіме басылған сияқ­ты. Қарақалпақтың атақты ақыны Ибраим Юсупов осында жерленіпті. Жабылған қорымға қойылғанына қарағанда, шайырдың өз аманаты секілді. Төлегенді ерекше қадірле­ген, «Мен Абайды ядқа білген ха­лық­пан…» деп қазақ халқын қатты құр­мет тұтқан шайырдың басында аят оқыдық. Баукең дұғасына қа­рақалпақтың ұлы ақындары Бердақ, Әжинияздарды да қосты.
Өзбекстанда қорымдар қазір түгелдей мемлекеттік мекемелердің қа­рауына өтіпті. Төлеген Айберге­нов­тің басына дейін баратын соқпақ жөнделіп, орындық қойылыпты. Шүкір дедік…
Сорша – аралас қорым. Дүние­ден озған шағында Төлегенді Қоңы­рат­тағы әке-шешесінің қасына қою ту­ралы әңгіме болған екен. Бірақ кейін Алматыдан, жалпы Қазақ­стан­нан ақын-жазушылар келгенде адаспай бірден тапсын деген оймен Нөкіс әуежайының жанындағы Соршаға жерлеуді дұрыс деп тап­қан.
Қасымхан аға екеуміз Нөкістегі Бес­төбеде жатқан, адайдың ұранына айналған аруақты батыр Ер Қосай­дың басына барып, зиярат еттік. ХVI ғасырда өмір сүрген Қосай ба­бамыз бес төбенің ең биігіне жер­леніпті. Сәл төменде Оғыл-меңлі әжеміз жатыр.

НӨКІСТЕГІ САЛТАНАТ

Қарақалпақстанның астанасы Нөкіс қаласында екі жоғары оқу орны бар – Бердақ атындағы уни­верситет, Әжинияз атындағы Нөкіс мемлекеттік педагогикалық инсти­ту­ты. Университет Төлеген Айбер­ге­новтің мерейтойына арналған шара­сын ертерек өткізген. Ал
пе­динс­титуттың шарасы біздің сапа­рымызға тура келді. Дәлірек айтсақ, 28-і күні өткізілуге тиіс жиын біздің ыңғайымызға қарай 1-мамырға көшірілді.
«Жайсаңым менің, жырлары кө­зін жұмбаған…» (Меңдекеш Са­тыбалдиевтің өлең жолдары) атты кеште институт ректоры Қуаныш Оразымбетов қарақалпақ елінің Тө­леген өлеңінде ізі қалған жерлері тура­лы таратып, әңгіме айтты. Қа­рақалпақстан Жазушылар ода­ғы­ның төрағасы Кеңесбай Каримов Айбергеновтің қазақ, өзбек, қара­қалп­ақ әдебиетіне тең өкіл екенін айта отырып, екі ел әдебиеті ара­сын­­дағы байланыс жөнінде сөз қоз­ғады. Қарақалпақстан Респуб­ликасы үкімет үйінің бөлім басшы­сы, ақын Шарафадин Аяпов та Тө­­леген шығармашылығы, жалпы қа­зақ әдебиеті туралы жылы лебіз білдірді. Институттың қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының оқы­ту­шысы Ғарифолла Мамбеткаримов «Т.Айбергенов шығармашылығын­дағы туған жер тақырыбы» атты тұ­шым­ды баяндама жасады. Ақын­ның көзін көрген белгілі ұстаз Қа­йыр­жан Аралбаев әдемі естелік айт­ты.
Қасымхан Бегманов марттағы найзағайдай күркіреген Төлеген Айбергенов поэзиясының топыра­ғынан талай дарынның өсіп шық­қа­нын, оның басына келіп, тағзым ету өмір бойғы арманы болғанын жет­кізді. Осы сапар кезінде туған «Бес­қала» атты өлеңін оқып, жұрт­шылықты дүр сілкіндірді. Бауыржан Жа­қып Бердақ, Әжинияз туған өлке­нің қадірі, Төлеген шығарма­шылығының өзіне қалай әсер еткені жөнінде айта келіп, ақынды ұлық­тап жатқан пединститут ұжымына, күллі Қарақалпақ еліне алғыс айтты. Салтанат Айбергенова да өзінің жа­дында қалған дүниелермен бөлі­сіп, әкесінің өлеңін оқыды. Махаб­бат Айбергенова мөлтек әңгімелері­мен жұртты тәнті етті. Сахнадан Ай­бергеновтің сөзіне жазылған «Мар­фуға», «Мені ойла», «Ақ ерке Ақ­жайық» әндері орындалды. Ақын­ның өмірінен тамаша қойы­лым қойылды. Қарақалпақ, өзбек әуендері төгілді. Қарақалпақтың биші қыздары мың бұрала биледі. Кеш тура төрт сағатқа созылды. Бір ғажабы, қыбыр еткен жан болған жоқ. Тіпті, кеш біткен кезде де бізді жібергісі келген жоқ.
Жиынды жүргізген институттың рухани істер жөніндегі проректоры Қуандық Қадыров бүгінгі мерекенің өзіне ғаламат көңіл-күй сыйлағанын ай­та келіп, Төлеген Айбергеновтің бейіті ешқашан қараусыз қалмай­ты­ны туралы уәде берді. Онсыз да мұн­дағы жұртшылық ақынның ба­сына жиі барады екен. Прорек­тор­дың уәдесінен кейін көңіліміз тіпті тоғайып қалды.
Ертеңіне Қоңыратқа келдік. Ақын туған ауылдағы мектепте кез­десу өтіп, кішкентай оқушылар ата­ларының өлеңдерін оқыды. Айта кетейік, тоқсаныншы жылдарда бұл мектепке Төлеген Айбергеновтің аты берілген болатын. Кейін Өзбек­станда мектептерге кісі есімін беру­ге тыйым салған үкімет қаулысы шыққанда, өзгеріп шыға келген.
Ақынның ұрпақтары берген ас үстінде де көптеген естеліктер ай­тыл­ды. Тағы да «Дастан ахунға» соқ­тық.

БЕСҚАЛА ЖАУҺАРЫ

Төлеген Айбергенов жырлары­ның бастауын іздейтіндер көп. Қа­зақ өлеңінде төңкеріс жасаған да­рынның қайнар бұлағы, меніңше, жыраулар поэзиясында жатыр. Иә, Бесқала жыраулық мектебі туралы ай­тылар сөз алда деп ойлаймыз. Бұл өңірде небір дүлдүлдер өткен. Мы­салы, ел ішінде Таз жырау атанған Құ­дайберген жырау тынбай жыр­лағанда бір айтқан сөзіне он алты күннен кейін қайтып келеді екен дейтін үлкендер. Төлеген «Жақ­сы­лық жыры» деп өлеңге қосқан, әй­гілі Қашағаннан бата алды де­лінетін Жақсылық Мамытов жыр­шылығымен қатар дауыс диапозоны өте кең әнші болған. Ұстазым Алма Қыраубаева Қайролла Иманғалиев жырауды егде тартқан шағында кө­ріп, төрт дастан жазып алғандарын сүйсіне әңгімелейтін. Ал алпы­сын­шы жылдардан бастап Бесқала өңі­рін, түрікпен даласын дүбірлет­кен әйгілі жүйрік Наурызбек жыр­шы тоқсаныншы жылдарда Құр­ман­ғазы атындағы консерваторияда сабақ берді.

Жалпы, біздің жақта той жыр­сыз өтпейді. Той беретін адам әуелі жыр­шысын таңдайды. Бірнеше са­ғат терме-толғау айтқан жыршы әб­ден бабына келген сәтінде өзі бі­летін дастандарды ортаға салады. Жиналған әлеумет ақылдаса келе, со­ның ішінен бір жырды таңдайды. Әрі қарай тайпалған жыршы да, оны тыңдап отырған жұртшылық та «Жақсылық жырында» айтыл­ған­дай, керемет бір әлемге еніп кетеді. Таң ата жыршының ауыстырған көйлегін кемпірлер жыртып алып, не­мересінің бетін сүртетін. Жұғыс­ты болсын деген ниет.
Жалпы, Бесқала өңіріндегі жы­рау­лық дәстүр туралы әлсін-әлі ай­ты­лып жүр. М.Әуезов атындағы Әде­биет және өнер институты ал­пысыншы жылдардан бері бірнеше дүркін экспедиция жіберіп, біраз дү­ниені хатқа түсіріпті. Нөкісте тұр­ған ғалым, марқұм Қаржаубай Жұ­мажанұлы өмірін осы жауһарды жи­науға арнады. Енді оны ғалым­ның келіні Тұрсынай Төрткүлбаева жалғастырып жүр.
Бесқаладағы әдемі кештердің бірінде мен осы туралы әңгімеледім. Қасымхан аға мен Баукең елең ете қалды. «Ойпырмай, мынау ғажап қой. Сол жырлар кітап болып шық­ты ма?» – деді Қасекең. «Жоқ, кітап дайын тұр, тек…», – дедік біз. «Мен шы­ғарып берейін».
…Қасымхан аға сөзінде тұрды. Бір­неше айдан соң «Дәстүр» бас­па­сы­нан Қаржаубай Жұмажанұлы мен Тұрсынай Төрткүлбаева құрас­тырған «Қарақалпақстандағы қазақ ақын-жырауларының мұрасы» атты оқу­лық-хрестоматия шығып, жұрт­шылық қолына тиді.

Түйін:

«Сырт көз – сыншы». Осы сапарда біраз нәрсені аңғардым. Бірінші байқағаным, өзбек мемлекеті жолға қатты мән береді екен. Автожолдары сайрап жатыр. Негізінен өз көліктері жүйткиді. Екіншіден, тәртіп өте мықты. Мысалы, қонақүй бағасы жергілікті тұрғындар мен сырттан келгендер үшін екі түрлі. Былай келісе салу деген тіпті мүмкін емес. Өйткені, кез келген уақытта құзырлы орган өкілдері кіріп келуі мүмкін. Жұмысынан айрылып қалудан қорқатын қызметкер заңсыздыққа өлсе де бармайды. Темір тәртіптің бар екені шекарада да айқын аңғарылады.
Қарақалпақ астанасы Нөкіс пен соған жақын Хожелінің тұрмысы тәуір көрінді. Құрылыс қарқын ала бастапты. Жер үйлердің бірқатары тегістеліп, орнына зәулім ғимараттар бой тіктеген. Үй иелеріне қомақты өтемақы берілетін көрінеді. Тіпті, содан пайда тапқандар да бар.
Негізінен, қалалық жерлердегі жағдай тәуір, ал ауылдары енді еңсе тіктеп келеді екен.
Жаңа Президент Шавкат Мирзиёевтің алғашқы қадамдарына халық риза болып отыр. Әсіресе, ел ішіндегі сапарын қаймағы қалың Қарақалпақстаннан бастағанына дән риза. Ал Қазақстанмен бұрынғыдан да етене араласа бастағанын тіпті ұнатып отыр. Спутниктік жүйе арқылы біздің елдегі жаңалықтарды үзбей қадағалайды.
Жағдайы барлардың бәрі дерлік көшіп болған. Әлі де қозғалғысы келіп, Астана жаққа үмітпен қарап отырғандар да жоқ емес… Көші-қон саясатын жиі сұрайтыны да содан.
…Қоңыратта Төлеген Айбергенов атында көше бар. Орталық базар, автобекет орналасқан үлкен көше. Сол көшенің бойынан Бейнеуге қарай таксиге міндім. Үстіртке көтеріле бере тағы да артыма қарадым. Қоңырат қаласы алақандағыдай көрініп тұр. Жиі келіп тұруға жазғай!

Ақтөбе қаласы.