немесе мәні қашқан мәтінге тоқтам бар ма?

Бүгінде әннің мәтініне қарап, өлең құрау деген осы деп білетін ұрпақ өсіп келе жатыр. Олардың санасының осылай жұтаңдануына себепші ессіз әндер мен мәнсіз мәтіндер. Көркемдік туралы жастар түсінігіне қаяу түсіретін осы бір мәселе төңірегінде Сөз қадірін түсінетін ақындар мен қазақ өнерінде өзіндік орны бар азаматтардың пікірін сұрап көрген едік.

– Өнердің тарихи шежіресіне айналған кешегі Жүсіпбек Елебеков, Манарбек Ержанов, Дәнеш Рақышев, Ғарифолла Құрманғалиев, Күләш Байсейітова, Роза Бағланова, Бибігүл Төлегенова сынды ән дүлдүлдері сахнаға шыққанда, халық оларға ерекше ықылас білдіріп, құрметпен қарайтын еді. Әрі олар айтқан әннің кейіпкерін көруді армандап, соған ұқсауға тырысатын. Ол кісілер бір қарағанда адамгершіліктің, сұлулықтың, тектіліктің үлгісіндей болып көрінетін. Қазіргі кезде біз сол аяулы сезімдерді бәсеңдетіп, ән мен әншіге деген талапты тым жеңілдетіп алғандаймыз. Бүгінде ұлттық нақыштағы есті әндерден гөрі, өзге ұлттың ырғағы басымырақ жеңіл-желпі, ойнақы, той сарынындағы әндер күннен-күнге көбейіп жатыр. Бұл халықтың талғамына қалай әсер етуде?

Байғали ЕСЕНӘЛИЕВ, Қазақстан Авторлар қоғамының бас директоры:
– Иә, бұрынғы орын­дау­дағы әндер заманның да, халықтың да көңіл таразысынан өткен еді. Ал қазір небәрі үш-төрт адам­нан құрылған ко­мис­сиядан өте салып, он-он бес адамның көңі­лінен шыққан әндерді халық талғамына сай деп айта алмаймын. Бүгінгі әншілер ша­ла-шарпы жазылған әндерді той-томалақта орындау арқылы жастардың ән туралы көз­қарастарын бұзып болды. Оған жол бермеу үшін ірі-ірі өнер майталмандарының, мықты ақындардың, кәсіби композиторлардың басын біріктіріп, арнайы сарапшы тобын құру қажет. Олар әндерді өз дәрежесінде ірік­теп, халыққа ұсынуы керек еді. Қазіргі уа­қытта түрлі байқаулар қаптап кетті. Оған қа­тысып, бақ сынағандар бір ғана турдан өте са­лысымен лауреат атанып жатады. Ал бір турдан нағыз дүлдүлді анықтап, ажырату былай тұрсын, олар айтып жатқан әннің көркемдік дәрежесін анықтау мүмкін емес қой… Көпшіліктің алдына шыққан соң, оған барлық адам еліктейді. Қазір шетел әндерін шала-шарпы, сауатсыз аударып айта беретін ән­шілер көбейді. Әлемдік авторлар құқығын қорғайтын ұйымдардың тәжірибесіне сүйе­нетін болсақ, кез келген автордың әнін орын­дау үшін сол автордың рұқсаты керек. Әрине, оған қол жеткізу қиын. Әйтсе де, елімізде қап­­тап кеткен қоғамдық ұйымдарды айтпа­ғанның өзінде, жиырма жыл өмір сүріп келе жатқан «Қазақстан Авторлар қоғамы» бар. Бұл қоғам дүниедегі жүз елу елдің авторлар қоғамымен тығыз байланыста. Егер де кез келген әнші шет­елдік әннің түпнұсқасын алып келіп, «мен мына әнді орындағым келеді, сіздер мы­на бір мемлекеттегі автормен келісіп, осы әнге рұқсат алып беріңіздер» десе, біз кө­мек­тесеміз. Өкінішке қарай, ешкім бұлай жа­са­майды. Көптеген әншілер өз беттерімен ән­нің түп мағынасын, мән-маңызын ар­зандатып халықтың назарына ұсынуда. Ол күндердің күнінде сол шетелдік автордың құла­ғына же­тетін болса, халық­аралық сотта осы мәселе қа­ралуы әбден мүм­кін. Шетелдегі авторлар өзі­нің әнінің мораль­дық құнын тү­сір­ген үшін өте қомақты сомада айыппұл тө­летеді. Сон­дықтан әншілер осыны білуі, ой­лауға тиіс.

Бауыржан Жақып, ақын, «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының, М.Мақатаев атындағы сыйлықтың лауреаты:
– Біз өзіңіз айтқан Жү­сіпбек Елебеков, Ға­ри­фолла Құрманғалиев, Роза Бағланованы өз кө­зімізбен көрдік. Қазақ әні­нің бұлбұлы Бибігүл Төлегенова қазір де ор­тамызда жүр. Біздің бала кезімізде танымал ән­шілер ел-елді, ауыл-ауылды аралап концерт бе­ретін. Бірде ауыл клубында Жүсіпбек Еле­бековтің концерті болады деп естідік. Бардық. Сон­дағы Жүсіпбек атамыздың әуелете салған әні, күмістей ақ шашы, қайталанбас ғажайып дауысы әлі күнге дейін есімде. Шын мәнінде қазақ әнін шырқау биікке шығарып, бүгінгі ұр­паққа бабаларымыздың аманатын жеткізіп кеткен ол тұлғалардың әрқайсысы халқы­мыз­­дың жүрегінің төрінен орын алды. «Әннің де естісі бар, есері бар» деп Абай айтқандай, қа­зіргі кезде жеңіл-желпі, сөзінде мағына жоқ, басқа жұрттың мәнсіз мақамына ың­ғай­ланған әндер көбейіп кетті. Оның басты себебі – өзіміздің дәстүрлі асыл мұрамыздың аз насихатталып, жаһанданудың жалынына ұшы­рап отырғандығымыздан деп ойлай­мын.

Рамазан СТАМҒАЗИЕВ, Қазақстанның Еңбек сіңірген әртісі:
– Кезінде әйгілі тұл­ға­ларымыз ел аралап, ауыл-ауылға, бөлім­ше­лерге барып, сонау ға­сыр­лар қойнауынан жет­кен қазақтың ғажайып әндерін айтып, халықтың ықыласына бөле­нетін. Оларда қазіргі арзан атақ жинай­тындардай емес, шынайылық ба­сым еді… Сол тұлғаларды сол кезеңнің ақ­парат­тық кеңістігі керемет дәріптеді. Әр­қайсысының жеке концерттерін арнайы тапсырыспен жазды. Алтын қорға ешкімнің уысына түспейтін әндердің барлығын мем­лекет өз қамқор­лығына алып, арнайы үлкен мұрағаттарға қалдырып отырды. Идеология өте мықты жұмыс істеді. Экранда, радиоларда, ақпарат жүйелерінде сапалы әндерді жиі-жиі дә­ріптеп, соларды алдыңғы қатарға қоятын. Ал қазір халықты даңғаза мәдениетке үйретіп тастадық. Ұлттық нақыштағы әншілердің көпшілігі «экранға форматы келмейді» деген саясатпен кейінге ысырылып қалды. Қайрат Байбосынов ағамызға дейінгі және кейінгі аузымен құс тістеген талантты іні-қарындас­тарымыз, бауырларымыз жүр. Бірақ қазір солардың бірде-бірінің концерті экранда жоқ. Мемлекет тарапынан мықты орындау­шы­лардың сапалы концерт беруіне жағдай жа­салып жатқан жоқ. Жастарға қолдау көр­сету, оларды насихаттау, кейінгі ұрпаққа жақ­сы әндер қорын жинақтап қалдыру деген мәселені ешкім ойламайтын секілді. Қазір халықтың назарына ұсынылып жатқан ар­занқол театрлар мен фонограммалық жеңіл форматтағы әншілердің концерттері елдің санасын улағаны сондай, қазақтың бұрынғы мықты әншілерін ұмытуға айналды. Нағыз әншілерді әдіптеп жүрген жалғыз орталық бар. Ол қазақтың қарашаңырағы – «Қазақ ра­диосы». Әрине, қазақ өнерін, шын талант­тарды насихаттау үшін бұл жеткіліксіз. Сон­дықтан халықтың талғамының төмендеп, даң­ғаза мәдениетке қарай бет бұрып кеткеніне өзіміз кінәліміз.

Саят МЕДЕУОВ, әнші, Мәдениет қайраткері:
– Әр заманның өз құр­қылтайы да, сұрқыл­тайы да болатыны секілді әншілер де заманына қа­рай өзгеріп жатыр. Қа­зір халықтың жүрегіне жет­сін, бір есті ән ай­тайық деп ойласаң, той-томалақта үлкен кісі­лердің өзі «билейтін ән айтшы» деп сұрап жа­тады. Бұл халықтың рухани санасының тоз­ғанын көрсетеді деп ойлаймын. Демек, бұл мә­селе тек әншілерге ғана қатысты емес, бүкіл қоғам болып ойланатын жайт. Меніңше, халық ауыр мұңнан, күнделікті күйбең тірліктен шаршаған секілді. Еңсесін көтеріп, көңілді жүруге тырысады. Бірақ қазіргі са­пасыз, мән-мағынасыз әндер олардың онсыз да жұқарып, әлсіреп тұрған жүйкесін одан сайын быт-шыт қылуда. Сондықтан теле-радиолардан берілетін әндерді електен жақсылап өткізіп барып халыққа ұсынылуы тиіс. Өйткені, өсіп келе жатқан жас ұрпақ ненің жақсы, ненің жаман екенін ажырата алмайды. Экраннан берілген соң оны олар дұрыс деп қабылдайды. Сол себепті, әншілер халыққа үлгі боларлықтай болуы керек.

Алмат ИСӘДІЛ, ақын-аудармашы:
– Әр дәуірдің өз бей_не­сі, өз үні болады. Бү­гін­де заман өзгерді, уа­қыт ауысып, құнды­лық­тар ал­масты, адам да соған сай қарекет жасауда. Жаhан­данған әлемде қа­зақ қо­ғамы да өзінше өр­ке­ниет­ке ұмтылуда. Осынау өтпелі кезеңде көп дү­ниенің діңгегі босайтыны заңдылық. Ал сол діңгекті қатайтып, берік ететін не? Әри­не, ол – ұлт болмысын айқын­дайтын ұлы руханият. Оған дін де, тіл де, салт-дәстүр де, әдебиет, мәдениет, өнер де кіреді. Осы құн­ды­лықтардың бүгінгі Тәуел­сіздік тұсында қалт-құлт етіп тұрғаны өкініш­ті…
Кезінде қазақ руханияты кеңестік қызыл саясаттың қыспағында болса да, басқасын айт­пағанның өзінде әдебиет пен өнерде жауhар дүниелеріміз мол болды. Төл әд­е­биетімізде қаншама сүбелі шығармалар дүне­ге келді! Қазақ ән өнерінің аспанында халық сүйсінген қаншама талғамы биік таланттар жұлдыз болып жарқырады!
Қазір ше? Сахна мен эфирлерді, баспасөз бен интернетті түр-түсі албастыдай, сөзінің пә­туасы жоқ, әуені төрт нотадан аспайтын тақ-тұқ ырғаққа арбалған «дүбәра жұлдыздар» жаулап алды. Есесіне өнердің өз өкілі сана­латын нағыз дүлдүлдер жарқылдаған жарна­масы көп даңғазаның тасасында қалып бара жатыр. Өзгенің әнін өзіне ыңғайлап «өзімдікі» деп плагиаттық жасауды ар санамайтын той-бизнестегі халтурщиктер «елдің еркесі бо­лып», атақ-абыройға бөленіп жүр. Себебі, айту­шы да, тыңдаушы да еліктегіш-солық­тағыш осы күні.

– Әр ұлттың тарихын, бүкіл болмысын, мә­де­ниетін, әдет-ғұрпын көрсететін құнды­лық­тардың бірі ән десек, бүгінгі таңда біз ол жөні­нен мақтана алмайтынымыз анық. Себебі, ра­дио-телеарналар ұлттық нақыштағы әндерді, бей­небаяндарды насихаттаудың орнына жас­тардың санасын жат өнердің бей-әдеп ән­дерімен улап жатыр. Оған қоса, әлеуметтік же­лілер арқылы да мән-мағынасы жоқ әндер тез таралуда. Өнерімізде ұлттық ырғақтың, ұлт­тық әуеннің жоғалып кетуіне жол бермеу үшін не істеу керек деп ойлайсыз? Ән мәтіндерін байырғы қазақы қалпына қайтсек қайта орал­та­мыз?

Байғали ЕсенӘлиев:
– Ән мәтінін жазудың шеберлері – Абд­рахман Асылбеков, Шөмішбай Сариев, ке­шегі Тұманбай, Қадыр ағаларымыз бұл өнерді оп-оңай меңгерген жоқ. Ол үлкен еңбекпен, ізденіспен келетін дүние. Әнге сөз жазғанда айшықты теңеулер, керемет ұйқас­тармен қоса әнмен бірге өріліп жататын әдемі мән болуы керек. Қазіргі ән төңірегінде болып жат­қан әңгімелер, әншілердің жіберіп жатқан қа­теліктерінің не себепті орын алып жатқанын анықтау мүмкін емес шығар. Дегенмен, ой жүір­тіп қарасақ, авторлық құқық мәселесін тек Әділет министрлігінің қадағалап оты­руын­да болса керек. Әділет министрлігі құ­қық жайлы жауап беретін шығар, ал ав­торлардың шығармасының біліктілігін, кә­сіби деңгейін анықтап, әннің құқығын қор­ғау ісін Мәдениет министрлігі өз қада­ғалауына алса игі іс болар еді. Көп жағдайда Әділет министрлігі кәсіпкерлердің, әнді пайдаланушылардың құқығын қорғауға назар аударады да, ал өнер адамдарының құқығына көңіл бөлмейді. Тек жеңіл өнер­кәсіпке, ша­ғын бизнесті дамытуға назарымыз ауып кетті де өнер адамдарының жағдайы елеусіз қалды. Бұл – өнер адамдарының түңі­луіне алып келе­тін қауіпті жағдай. Сол себепті де, авторлық құқық мәселесін бола­шақта Мәдениет ми­нистр­лігіне беруіміз керек. Әділет министр­лі­гінің ұсынысымен авторлар тіркелсе де, тір­келмесе де кез келген қоғамның оның құқы­ғын қорғай беруге хақысы бар. Тек Әді­лет министрлігінен аккредитация алса болғаны деп біздің Ата заңымыздағы бәсе­келестік заңына қатысты нәрсені авторлық құқыққа байланыстырып қойғанымыз өте үлкен қа­телік болып отыр. Авторлық құ­қықты қор­ғауда бәсекелестік болуы мүмкін емес. Кез кел­­ген қоғам өзінің алға шығуын көздеп, қа­зіргі уақытта авторлардың әлеуметтік жағ­дайын мүлде төмендетіп жі­берді.

Рамазан СТАМҒАЗИЕВ:
– Бұл әншінің немесе бір адамның қо­лы­нан келетін шаруа емес, оны мемлекеттік дең­гейде қолға алуы керек. Қазақша сапалы ән­дерді әр сағат сайын телеарналардан беріп отыру керек. Сонда ол өсіп келе жатқан ұр­пақтың санасына сіңіп, жадында қалады. Қа­зір телеарналардың көпшілігі тендер жа­риялайды да, кез келген бағдарламаны ұтып алғандар өзінің таныс-тамырын, талғамсыз дүниелерді көрсетіп, соларды насихаттаумен айналысып отыр. Ал бұрын өмірге қажетті, жастарға тәлім-тәрбие беретін, мән-мағынасы бар бағдарламалар ғана экранға жіберілетін.
Оқу орындарында, азды-көпті ғылыми кон­ференцияларда жекеменшік ұйымдардың ұйымдастыруымен ән мәтінін қарау деген мәселе көтеріп жатыр. Бірақ соны заңдас­ты­рып жатқан ешкім жоқ. Бізде авторлық жүйе­лер әлі қалыптаспаған. Экранда жүрген ән­дердің сексен пайызы – шетелдік әндер. Ру­мыниядан бастап Қырғызстанға дейінгі ком­позиторлардың әндерін алып келіп қа­зақшалап, соны халықтың санасына сіңіріп жа­тыр. Бұл – өте қауіпті жағдай. Шетелдерде Мо­царттың, Чайковскийдің және т.б. шығар­малары мемлекеттік деңгейде қорғалған. Егер де бір нотасын ауыстырсаңыз, сізді әлемдік деңгейдегі сотқа тартады. Авторлық құқығын бұз­ғаныңыз үшін өте қомақты айыппұл тө­летеді. Ал бізде ондай авторлық құқықтар әлі күнге жұмыс жасамайды. Егер сол авторлық құқық өз міндетін атқаратын болса,сырттан келген әндердің көпшілігін Қазақстанға жария етпейтін еді.

Саят МЕДЕУОВ:
– Өкінішке қарай, қазір әншілерге «әй» дей­тін әже, «қой» дейтін қожа жоқ. Бет-беті­мізбен кеттік. Қандай ән болса соны орындай бере­тін болдық. Болашақта бұдан да сорақы кейіпке түспеуіміз үшін бізге мықты елек ке­рек. Таныс-тамырлықты қойып, осы мәсе­ле­ні ұлтқа деген жанашырлықпен қолға ал­майын­ша осылай кете береміз. Әр телеарнаға жеке-жеке сараптау тобын құрып, сол арқылы халықтың санасына кері әсер ететін дүние­лер­ді көрсетуге тыйым салу қажет.

Алмат ИСӘДІЛ:
– Кез келген дүние адам санасына жар­нама, насихат арқылы сіңеді. Қазіргі ақпа­рат­тық технологиялар дамыған заманда сыртқы мәдени экспансияға тосқауыл болу мүмкін емес. Ең болмаса өз қазанымыздың көбігін алу қолымыздан келетін шығар? «Ақшасын төле, эфир сенікі!» дегенді доғару керек!

– Әннің мәтінін нағыз ақындар, музыкасын кәсіби композиторлар жазуға тиіс. Бірақ қазіргі кезде олардың көмегіне жүгінбей-ақ, сөзін де әнін де өзі жазып, орындай беретін әншілер кө­бейді. Сол мәнсіз әндер тыңдаушының ой-са­на­сының жұтаңдануына әсер етіп жатқан сияқ­ты. Жалпы, «ессіз» әндерге қалай тос­қауыл қоюға болады?

Бауыржан Жақып:
– Кезінде Сыдық Мұхаметжанов, Әбі­л­а­хат Еспаев, Нұрғиса Тілендиев, Шәмші Қал­дая­қов, Әсет Бейсеуов, Теміржан Базарбаев, Бекен Жамақаев, Мансұр Сағатов, Мыңжасар Маңғытаев, Ілия Жақанов, Ескендір Хасан­ғалиев, Әшірхан Телғозиев сияқты ғажайып композиторларымыз қазақтың танымал ақын­дарымен бірлесіп жұмыс істеді. Және жаңа шыққан әннің қайсысы әнші бағын жан­дыратынын білді. Сол бағытта «Ақын – ком­позитор – әнші» үштігі берік жұмыс істеді. Қа­зіргі кезде Исраил Сапарбай, Ибрагим Иса, Шөмішбай Сариев, Абдрахман Асыл­беков, Серік Тұрғынбеков, Несіпбек Айтұлы, Жүр­сін Ерман, Серік Ақсұңқарұлы сияқты ақындардың сөздеріне жазылған әндер көпшілік қауымның көңілінен шығып жүр. Жастардан Жарас Сәрсек, Бақыт Бе­делханұлы, Шымберген Сүлейменов, Елена Әбдіхалықова, Алмат Исәділ, Қалқаман Са­рин сөздеріне жазылған әндер халық риза­шы­лығына бөленуде. Кеңес Дүйсекеев, Ал­тынбек Қоразбаев, Бейбіт Оралұлы, Арман Бексұлтан, Қалдыбек Құрманәлі, Жарыл­қасын Дәулет, Бекжан Әшірбаев жазған ән­дерді ұнатамын. Ақселеу Сейдімбек пен Қажытай Ілиясов ағаларымыздың ғажайып әндері ешқашан өшпек емес. Ал өзі сөзін, өзі әнін жазып, өзі орындайтын кейбір азамат­тардың шалалығы бәрібір бір жерден көрініп тұрады. Ондай жылт еткен әндердің жылуы жоқ, тез сөніп қалатыны белгілі жайт. Ессіз, көшірме, мағынасыз әндерге тосқауыл қою­дың жалғыз жолы – радио-телеарналарда Көр­кемдік Кеңестердің ролін күшейту.

Рамазан СТАМҒАЗИЕВ:
– Сөзін де, әнін де өзі жазып, тіпті өзі орындайтын әншілер ешкім тыңдамаса, өзіме керек дейді. Оның сөзіне мән беріп жатқан орта бар шығар, бірақ сондай сапасыз әндер үлкен сахналарда да қаптап жүр. Көргенде біртүрлі қынжыласың. Мәселен, «Аспан ашық, бірақ жаңбыр жауып тұр» деген әндер бар… Бір жылдары «На-на» деген ресейлік топ­тың «Жорға, жорға» дегенге тілі келмей «жорга, жорга» қылып, бір әріп үшін қазақтың қанша баласын сақау жасады. Ал қазір әннен, әуеннен бөлек қазақтың санасын уалайтын толып жатқан нәрселер бар… Аспанға қарай­сыз ба, жұлдызды санайсыз ба, бәріне рұқсат. «Хит парад», «Той думан», «Гәкку» дегендердің барлығының өз механизмдері бар. Олар тек қана өздері бәленбай мың долларға бейнебаян тү­сіруі керек. Содан соң сол клипті түсіруге ақша төлеген әншілерін ғана айналдырады. Ал оның ішінде әннің сөзі қандай, кейінгі ұрпаққа не тәлім-тәрбие береді деген мәселе жайы ешкімді де қызықтырмайды. Мәселен, автокөліктің ременін тартып жүр, тани­ров­каны алып таста деген заң шықты. Әрі оны қатаң қадағалады. Жақында Алматы қала­сының әкімі мектеп пен балабақшадан басқа мекемелердің жан-жағындағы қоршаулар алынсын деп бұйрық берді. Ол орындалып жатыр. Міне, ән мәтіндеріне, ұлттық әншілер, ұлттық әуен деген мәселені де солай алдыңғы қатарға шығаратын болсақ, халықты әлі де болса тәрбиелей аламыз.

Саят МЕДЕУОВ:
– Әнін де, сөзін де өз жазатын орын­дау­шы­ларға деген теріс көзқарастан арылуымыз керек сияқты. Мәселен, Бауыржан Есебаев дәл сондай композиторлардың бірі. Ал оның әндеріне қандай өкпеміз бар?! Кезінде Ақан сері, Біржан салдардың әндері де өздерінікі емес пе?! Абайдың әндерін алайық немесе Кенен атамыз әнін өзі жазып, сөзін Жамбылға апарып жаздырған жоқ қой… Егер ол адамның мүмкіндігі соған жетіп тұрса, таланты асып тұрса, оған ешкімнің де таласы жоқ. Біздің ата-бабаларымыз әндерді өздері шығарып, халыққа өздері жеткізген. Сол себепті, біз бұл нәрсені теріс көрмеуіміз керек. Әйтсе де, кей­біреулер өз шама-шарқын білмей жатады. Мі­не, сондайлардың кесірінен басқалар жайлы да теріс пікір қалыптасады. Әншілерге «сен тура Мейрамбек, Досымжан немесе Рама­занға ұқсап айт» деп талап қоя алмаймыз.Тек қандай ән болса да соны талғаммен, үл­кен жауапкер­шілікпен орындағаны дұрыс болар еді.

Алмат Исәділ:
– Мен музыкант емеспін, бірақ қалам ұстап жүргеннен кейін ән мәтіндеріне қа­тыс­ты ой-пікір айтуға хақым бар. Әуенін өзі құрас­­тырып, сөзін өзі қиюластырып, әнін өзі орындап, әмбебап-әккі болып «жұлдыздар» ешкімді мойындамайды. Осы құбылыстың бір ұшы ақындарға келіп тиюде. Негізі, шын ақындар ессіз әндерге шалажансар мәтін жазбайды.
Қазіргі кезде «Сазгер – Ақын – Орындау­шы» дейтін шығармашылық үштіктің бай­ланысы бір-бірінен алшақтап барады. Соның сал­дарынан әннен мән, сөзден сән кете бас­тады. Артық айтып, ақылгөйсімей-ақ қояйық. «Мәні майысқан» мына мәтіндерге зер сал­саңыздар да жетерлік:
Өзін әншімін деп жүрген Нұрболат Абдул­лин деген бауырымыздың «Сен қорқақ­сың»деген әні бар екен. Шамасы, мәтінін де өзі шимайлап алған:
Ұялып жүрсің маған қарауға
Айтшы, сен соншама кімсің.
Сүйіп қалдым күйіп жану
Қиын маған да…
Қайырмасы:
Сен қорқақсың,
Келе алмайсың,
Келе алмасаң неге алдайсың?
Қорқақ болмасаң,
Сүймей қалмасаң,
Сен жанымда менің
Мәңгі болмайсың ба?
Ал дүйім елге аты мәлім жұлдызды әнші Сейфуллин Жолбарыстың «ақындығында» шек жоқ:
Сені іздедім көп, көп, көп, көп,
Сені іздедім топ, топ, топ жерлерден.
Сені іздедім көп, көп, көп, көп,
Сені іздедім топ, топ, топ, жерлерден
Сені ойлай жаным!
Боянып-сыланған атышулы Ninety One тобындағы «жас балдар» да сөзге мүлде мән бермейтін сияқты. «Айыптама» деп аталатын рэп сымақ ән мәтіндерінің сиқы мынау:
Өкпелі бейнең ұнайд(ы)
Бұлданба маған олай!
Күлемін саған қарай мен (Ооо)
Мені айыптама! Сенбе ғажайыптарға, сен,
Жоқ! Мен, бәрібір өзгере алмайм(ын)!
(Ммм) Басыма бәле болды бұның бәрі,
Дымға түсінбей құртасың мидың әлін.
(Ааа) Бүйтпе – сөйтпе деп бұйырма!
Саған не жетпей, не бұйырмады?
(Айтшы…) Не қалайтыныңды?
Қалмай тыным да
Талай қылдым бірақ,
Таппадым көңіліңді.
Алайда, қымбат заттарға көмілдің де,
Қанағаттанбағандықтан
Тоймай, ойнай, қоймай
Шаршаттың мені! (Ааа)
………………………..
Қайырмасы:
Не деген бітпейді,
Айтпашы өкпеңді!
Саған не жетпейді?
Бәрібір өзгере алмайм(ын)!
Айыптама мені!
Әнші, композитор, тележүргізуші ретінде үлкен сахналар мен эфирдің гүлі болып, талай жасөспірімнің кумиріне айналып үлгерген тағы бір эстрада жұлдызы Айқын Төлепберген «Пах-Пах» деген әнімен шулатып жүргелі біраз болды:
Пах-пах-пах, бәрі сенің еркіңде
Жаныма жол тауып, өтуге.
Сәнің, тәнің, талғамың өзіңде,
Және мендей жігіттің қарсы емессің етуіне.
……………………
Пах-пах-пах қандай ғажап иіс
Шат-шат-шат қиялыма ілес, –
деп кете береді. Бұл жолдардың авторы кім екенін білмеймін, бәлкім Айқынның өзі шығар. Осы шатпаққа да біреулер «пах-пах!» деп тамсанып жүр.
Бір сұхбатында: «500-дей әнім бар!» деп лепіріп жүрген әнші-композитор (бұл да осы күні – тележұлдыз) Нұрлан Еспанов та:
Оппа,
Жаным менің,
Асса!
Биге шықшы
Шаттық сыйла менің
Таңдарыма, –
деп әйтеуір тойшыл қауым­ды билету үшін тисе «терекке, тимесе бұта­ққа» ұра береді кейде.
Бірнеше халықаралық байқауларда жүлде алып жүрген әнші Алмас Кішкенбаев та мә­тінге талғаммен қарауға уақыты жоқ! «Мәң­гі­лікке» деген бір әнінде:
Түні бойы өзің жайлы ойладым,
Толғанды жүрегім кірпік қақпады.
Қателіктерімді менің түсіне алсаң кешір жаным.
Өтінемін… Ұйқастан жұрдай, әншейін бір жылаңқы сөздер ғана. Бұл жерде көркемдік тура­лы айтпай-ақ қояйық.
Ал мынау тіпті мақсара! Өздерінің тобын «Mc Madi x Loony Lao x BIG KAJY» деп атай­тын бозбала-рэпперлер:
Маған негізі сенің көтенің ұнайды
Бірақ мен сені толықтай қалаймын.
Мен сенен ұялмаймын,
Мені бәрі ұятсыз дейді, ұятсыз десін мейлі… деген әнсымақтарына бейнебаян да түсіріп үл­геріпті.
Міне, осындай дүбәра дүниелер «құлақтан кіріп, бойды алуда…».
Ән – жаныңа қанат бітіріп, көңілге ерекше бір әсер беретін дүние ғана емес, ол – мықты идеологиялық құрал! Күндіз-түні мағынасыз, даңғаза ән тыңдай берсеңіз ой-санаңыз қандай күйге түседі?
Кейде мен ойлаймын, заманауи сыртқы пішіні болмаса, сонау Абай заманындағы қазақтың болмысы бүгінде бәлендей өзгере қоймаған сияқты.
Құр айқай бақырған
Құлаққа ән бе екен?
Өнерсіз шатылған.
Кісіге сән бе екен? –
деп қынжылған hакім­нің сөзі бүгін де өзекті болып тұр емес пе?
«Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы, Бұл ақын­ның білімсіз, бишарасы» дейді Абай. Кей­бір әндерді тыңдап отырып өзің ұяласың. Не ұйқасы жоқ, іші толған бейәдеп мәтіндер ұрпақ санасына дендеп барады. Сондай ән­дерге қол соғып, билеп жүрміз…
Біз «талғамға талас жоқ» дегенді жиі айта­мыз. Меніңше, талғамға талас жүруі тиіс. Есті дүниелерді төрге шығара отырып, талғамды тәр­биелеу керек. Жұрттың қалауы осы екен деп, кір-қоқырды өнерге айналдыруға бол­майды.

---

Тақырыпқа орай

Бейбіт ОРАЛҰЛЫ, композитор:

– Бұрын барлық әндер Көркемдік кеңестің қатаң сүзгісінен өтіп барып, халыққа ұсынылатын. Қазіргі уақытта есектің ақырғаны да, доңыздың қорсылы да ән болып жатыр. Ал осындай мәселелер жөнінде бірдеңе деп өз ойыңды айта қалсаң, біреулер көреалмаушылық деп түсінеді. «Әр заманның өз сұрқылтай» десек те, сол әндерді електен өткізіп, құнарлысын, нәрлісін таңдап алу кем болып тұр. Не болса соны тыңдаудан халық әбден шаршады. Кімнің ақшасы бар, сол сахнада ойқастап жүр. Оны бәріміз де көріп отырмыз. Ал соған тыйым салатын жүйе жоқ. Дәл осы қалпымызбен кете берсек, ертеңімізге не қалдырамыз? Бұл мәселені Көркемдік кеңес те шеше алмайды. Осы қателіктерді түзетуді қолға алатын кезеңнен өтіп барамыз. Кімді жазалағандайсың? Сол үшін теле-радиоларда қатаң бақылау жасайтын арнайы құрылым керек, болмаса осы кеткеніміз кеткен…

Әзірлеген Гүлім Сыдықова.