Бұл өңір талай әңгімеге қанық, талай тарихи оқиғаларды бастан өткерген. «Түркібасы әулие бұлағына» бара жатқан, қайтып келе жатқан жолда Түркібасына қатысты шындыққа бергісіз аңыз-әңгіменің бірнешеуін құлағымызға құйып алдық. Ескінің әңгімесі бізге былай жетті: «Байырғының бай заманында, Иірсу мен Қаратаудың арасында барыс жортып, аю мекендеген күндері осы маңды ержүрек түркілер мекен етіпті. Күндердің бір күні жердің шетін жау басып, қалың қол қасиетті туған жерге дендеп ене бастайды. Қаратау асып келетін бауырлардан хабар жеткенше, осы маңдағы биік төбеге бекінген қолбасшы мен оның ержүрек жауынгерлері қасық қаны қалғанша күресіп, ел мен жерді жауға бермей, өздері де сол төбенің басында шейіт болған екен. Қасиетті бабаның қаны тамған төбеден суы тұп-тұнық, мөп-мөлдір бұлақ ағыпты». …Иә, тұп-тұнық, мөп-мөлдір бұлақтың суын біз де ішіп көрдік. Бабаның аппақ арманын жалау етіп, тұп-тұнық болып жатыр екен. Бұрынғының ел мен жердің амандығын тәңірден көзінің жасын мөлдіретіп тамызып тілегенінің куәсі болып, жылт-жылт етіп, мөлдірейді. Бұл бізге белгілі һәм кейбіріміз біле бермейтін Түлкібас жері еді.

Жолбастаушымыз, Түлкібас ауданы әкімінің баспасөз хатшысы Марат Қалтаевтың айтуынша, өткен ғасырдан біздің дәуірімізге дейін сан қилы құпиясын қойнына алып, ежелгі дүниенің көне көз ел­шісіндей болған тарихи ес­керт­кіш­тер Түлкібаста да жетерлік екен. Аудан аумағынан «Шарабкент», «Бұдұқкент», «Томтодж», «Абар­дадж» деген үлкен қала­лар­дың орны анықталған. Аудан ор­талығы Тұрар Рысқұлов елді­ме­ке­нін­де дүниежүзіне мәшһүр та­­рих­шы-ғалым, қолбасшы, қай­раткер Мұхаммед Хайдар Дулати мен түрік жұртына ортақ тұлға Тұрар Рысқұловқа ескерткіш орнатылыпты. Елдімекенге келген-кеткен ел-жұрт алдымен баба рухына тағзым етіп, ілтипат білдіреді екен.
Түлкібас жері туралы әңгіме­-
л­е­ген­де, көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Тұрар Рыс­құловтың тікелей араласуымен және басшылық етуімен 1926 жы­лы қорық болып ашылған «Ақсу-Жабағылы» мемлекеттік табиғи қорығы туралы үндемей өтіп кете алмаймыз. Талас Алатауы мен Өгем тауларының солтүстік-батыс сілемдеріне орналасқан бұл қо­рықтың жалпы көлемі – 85754 га., екі мемлекетпен – Қырғызстанмен және Өзбекстанмен шектеседі, қорықтың жері Оңтүстік Қазақ­ста­нның Түлкібас, Төлеби, Бәйді­бек аудандарына тиесілі.
Өзендер өрнектеген өлке деп біз мақтансақ, бұл өңір «Өзендер бізден басталады» деп мақтаныш қылатынын байқадық. Шынында да, Оңтүстіктің бірқатар өңіріне суымен бірге қалың нуын ала барар ірі өзендердің бірнешеуі дәл осы Түлкібас жерінен бастау алады. Ақсу, Жабағылы, Дауылбаба, Манат, Құлан, Үлкен Көкбұлақ, т.б. өзеннің бірнешеуін көзімізбен көрдік. «Ағын су жеті аунаған соң ара­м емес» деген ата-баба жоралғы­сы­мен суының дәмін таттық, ұлы өзен­дерге бас иіп амандастық. Шақ­па­қ­ата әулие үңгірі, Әу­лие­сай­дағы Майлықара, Акбиіктегі «Ста­­лактит» үңгірі, Түркібасы тауы, Састөбе тауы, Машат аңға­ры, Дәубаба шатқалы, Қара-үңгір тұрағы, т.б. киелі жерлердің тұр­ғын­дары ен­дігіне Елбасының «Ту­ған жер» бағ­­дарламасы аясында жаңаша зерт­теле түсерінен үмітті.
«Туған жерге, оның мәдениеті мен салт-дәстүрлеріне айрықша ің­кәрлікпен атсалысу – шынайы пат­­риотизмнің маңызды көрініс­тері­нің бірі. Бұл кез келген халық­ты әншейін біріге салған қауым емес, шын мәніндегі ұлт ететін мә­дени-генетикалық кодының не­гізі. Біздің бабаларымыз ғасыр­лар бойы ұшқан құстың қанаты талып, жүгірген аңның тұяғы тозатын ұлан-ғайыр аумақты ғана қор­ғаған жоқ. Олар ұлттың бола­ша­ғын, келер ұрпағын, бізді қор­ғады. Сан тараптан сұқтанған жат жұртқа Атамекеннің қарыс қа­да­мын да бермей, ұрпағына мирас ет­ті», – деген Елбасының «Туған жер» бағдарламасына қатысты бұл ойын Түлкібас ауданы әкімшілігі бір­ден қолдап-қуаттағанына көз жет­кіздік.
Түлкібас ауданы басшысы Н.Ә.Тұраш­бековтың ұйытқы болуымен аудандағы әрбір елдіме­кен­дердің айналасын абаттандыру және ауылға кіре бе­ріс қақпалар бойына белгі қою жұ­мыстары жасалып, Т.Рысқұлов ауы­лының шығыс және батысын­да­ғы ауыл атаулары жазылған қақ­па бойына ауданның бренді бо­лып саналатын қызғалдақ пен ал­ма белгісі қойылған екен.
М.Қалтаевтың айтуынша, Түл­кібас ауданының абаттандыру және көгалдандыру жұмыстарына ауыл жастары да белсене кірісіпті. «Жа­сыл Ел» жастар еңбек жасағы аудандағы саябақтар мен аллея­лар­дың тазалығы мен абаттандыру жұмыстарын атқарып, ел мен жер­дің көркеюіне үлестерін қо­сып келеді екен. Одан өзге, «Сай­рам-өгем мемлекеттік ұлттық та­би­ғи паркі» Түлкібас аудандық фи­лиалы ұйымдастыруымен дәстүрлі «Парк­тер шеруі» ак­циясы Балықты көлі маңында өтіп­­ті. Мақсаты – табиғаттың ең кө­рікті жерлерін қорғап қалу, қал­пына келтіру және туризмді дамыту, жастарды табиғатты қорғауға шақыру болған шарада Түлкібас ау­данының басшысы Н.Ә.Тұраш­беков сөз сөйлеп,
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Бо­лашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында туған жердің табиғатын көздің қара­шығындай сақтау, оның байлығын үнемді, әрі орынды жұмсайтын теңдесі жоқ экологиялық өмір салтын ұс­тану керегін айтып, бұқара ха­лықты табиғатты аялауға ша­қырған болатын.
Түлкібас десе, алма бағы еске тү­сетіні бар. Өңірдегі алма бағы­ның да жай-жапсарын білмек бол­ғанымызда, «Түлкібастың брэнді бо­лып саналатын алма бақ шаруа­шылығы жылдам қарқынмен дамып келеді. Ауданда қазіргі таңда 3077 га. бау алқабы болса, оның ішін­де қарқынды бау көлемі – 230 га. Белгіленген жоспарға сәйкес, ауданда биылғы жылы 356 га. жерге алма бағы егілсе, оның 115 гек­тары қарқынды бау» екенін алға тартты.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Бо­лашаққа бағдар: рухани жаң­ғыру мақаласында «Туған жер жобасы жайлы айта келіп: «Әрбір халықтың, әрбір өркениеттің бар­шаға ортақ қасиетті жерлері болады, оны сол халықтың әрбір аза­ма­ты біледі. Бұл – рухани дәс­­­түрдің басты негіздерінің бірі. Біз – ұлан-ғайыр жері мен аса бай рухани тарихы бар елміз. Ұлы Да­ланың көз жеткізгісіз кең-байтақ аумағы тарихта түрлі роль атқар­ған. Бірақ осынау рухани геогра­фия­лық белдеуді мекен еткен халық­тың тонның ішкі бауындай байланысы ешқашан үзілмеген. Біз та­рихымызда осынау көркем, ру­ха­ни, қастерлі жерлеріміздің біртұтас желісін бұрын-соңды жа­саған емеспіз» деген сөзімен  мақа­ламызды түйін­дегіміз келеді.

---

Мархабат БАЙҒҰТ

Түлкібасты Түркібасы деп өзгертер
кез келді

Қазақ көркемсөзінің көшбасшысы, қазақ көсемсөзінің қолбасшысы атанған халық жазушысы, ұлтының сүйікті суреткері (әттең, тонның келтесі-ай, бүгінде денсаулығы бол­май, қоғамнан да, қадір-қасиетін бағалар адамнан шеттеп қалған қайран да қайран Ше­рағаң…) Шерхан Мұртаза кезінде былай деп жазған: «Түлкібас десе, мен түлкінің ба­сын көз алдыма елестете алмаймын. Түркібасы десе, көненің көне замандары көз ал­дыма келіп, көлбеңдей береді… Дәуірлі шақта қазір Түлкібас деп жүрген ауданда Түркі ханының ордасы тұрды…».
Орыс ғалымы, мәшһүр саяхатшы Бартольд та: «Түлкібас – қате атау, дұрысы – Түркібасы. Бұған р-ға тілі келмейтін қытайлар да әсер еткен», – деп жазған.
Алатау мен Қаратаудың түйіскен төрі – Түркібасы. Атақты Арыс өзені мен Құлан өзенінің қуана қосылар тұ­сында қос өркешті  Түркібасы төбесі тұр. Түркі – Түркеш қағанаттары  тұсында Құланның сазына, Шұбай­қы­зыл шоқысының тепсеңдеріне қағандардың (хандардың) ордалары қонған. Ақ шатырлары тігілген. Ұлы жиындар өткен. Кейіннен түрлі-түрлі аңыздар пайда болған. Соның бірі – «Түрікбасы әулие» ата хақында да ай­тылады.
Академик Оразалы Сәбденнің бастамасымен Түрікбасы әулие деген белгі орнатылып, шағын күмбез са­лынды. Бірақ экономист-ғалым Түркібасы емес, Түрікбасы деп қате жаздырған. Негізінде Түркібасы болуы тиіс.
Жақында Шымкентте өткен бір алқалы жиында ғұлама ғалым, көрнекті сыншы Құлбек Ергөбек: «Түркі әлемі, түркі дүниесі емес, түрік әлемі, түрік дүниесі дейік. Түркістан емес, Түрікстан дейік», – деген ұсыныс ай­тып еді. ОҚО әкімі, өзі де көрнекті түрколог Жансейіт Қансейітұлы Түймебаев: «Құлеке, түркі әлемі, түркі ха­лықтары, түркі тілдес, Түркістан – бағзыдан бері қалыптасқан ұғымдар. Түрік екеніміз рас, алайда қазір тү­рік ұлты бар, түрік елі бар, түрік мемлекеті бар, түрік тілі бар. Сондықтан сол түрік туыстарды, қазақ, өзбек, қыр­ғыз, татар, түркімен, тағысын-тағы жиырмадан астам бауырлас ұлттардың бәрін түркі халықтары, түркі әле­мі деген күйімізде қалғанымыз жөн ғой, Түркістан да солай», – деп, салмақты, салиқалы жауап берген.
Түркібасыңыз да солай. Ордабасы дегендей ғой. Жалпы, Түркібасы ауданы мүлде зерттелмеген. Әйтпесе, мұн­да профессор Әділхан Байбатша жазғандай, Шарабкент, Бұдұқкент, Тамтәжі, Тастам, Шақпақ, Құлан, Са­рытөр, Машат, Дәубаба сияқты көптеген қала-қорғандар болған. 1246 жылы Ұлы Жібек жолымен, Арыс өзе­нінің бойымен саяхат жасаған Плано Карпини де Түркібасы аймағынан «қираған, талан-таражға түскен қа­лалар мен қаңыраған қорғандарды, ауылдарды көрдік», – деген жазба қалдырған.
Тәңіртау, Қаратау, Алатау, Ататау, Боралдайтау, Қанайтау, Таупістелі, Бөкейтау, Құлантау, Шақпақтау, Қайыр­шақты, Дәубаба, Көктанды сияқты таулары, Ақсу, Жабағылы, Үрбұлақ, Иірсу, Арыс, Кемербастау, Кү­місбастау, Көкбұлақ, Машат, Балықты, Қайыршақты сияқты өзендері мен көлдері бар Түлкібас ауданының атын Түркібасы деп өзгерту туралы пікір соңғы жылдары жиі айтылып, жан-жақты көтерілуде. Айтулы абай­танушы-ғалым Мекемтас Мырзахметұлы һәм: «Жаңа деректер таптық, жақында жариялаймыз», – деп қояды жылы жымиып.

---

Қарагөз СІМӘДІЛ.