Есей Жеңісұлы

---

Әңгіме

Қазақ ұлттық университетінің бас ғимараты тым айбарлы. Осы тұстан өткенде Дәлел ең төбесіне көз тастайды. Әсіресе, түнде әдемі. Неше түс кезек құбылып, университет атауы жазылған нән әріптерді жарқырата әйгілейді.
Бүгін де Дәлелдің көзі жоғарғы қабатты қыдырып кетті. Ол жерде университеттің ғылыми кеңесі өтеді. Дәлел жұрттан ерте барып ал­­ып, төменге көз тастағанды ұна­тады. Адамдар құдды жыбыр­ла­ған құмырсқадай. Қанша асқақтап жүрсе де, зау биіктен үңілгенде бәрі ноқаттай ғана. Ендеше, жерге жабысып жүріп, пенде біткеннің кеу­десін көтеруге әуестігі неден?
Дәлел дәл осы сәтте өзінің де но­қат болып бара жатқанын ойлап езу тартты. Жоғарғы қабаттың терезелерін көзімен қыдырып шық­ты. Ешкім қарап тұрмаған сияқ­ты.
Аялдамаға таяғанда ғана қатты ойланып кеткенін сезіп, жерасты жолына түспек болды. Бірақ ерінді. Кері бағытқа, Атакент жаққа кетуі керек қой. Тимирязев көшесі қай­нап жататын еді, қазір бос сияқты. Арғы бетке адымдай беріп, сыңғыр ете қалған телефонына үңілді.
«Ей, қайдасың?».
Телефонның жасыл нүктесінен сығалаған жазуға Дәлел назар ау­дар­ған жоқ. Аман досы. Оның бұ­дан да зор «айғайын» күнде оқиды. Өзі кейде сұрақ белгісінің соңынан он леп белгісін қойып, есті шығара­тыны бар. Сондай ойынының бірі шығар.
«Сабақтасың ба?».
Дәлел сол жағына бір қарап, адымдай берді.
«Сабақтасың ба деймін?!».
Жолдың тура ортасына келгенде көзінің қиығы шалғаны осы жазу. «Сонша дігірлеп кеткені несі, жер өртеніп жатыр ма?» деп күбір­ле­­генінше-ақ телефон безілдеп кет­ті. Көтеру керек.
– Мәймөңкелеп тұратын еш­те­ңе жоқ, Дәлел. Қарлығашты алып қашып кетіпті!..
– А-а… Не дейсің? Кім?!
– Білсем, айтпаймын ба? Үш күн болыпты…
Көзі қарауытып кетті. Не алға, не артқа жүрерін білмей дағдарды. Баж ете қалған сигнал ғана ес жи­дыр­ғандай болды. Қап-қара «Мерседес» төніп келе қалыпты. Жан тәтті екен, екі аттап арғы бетке бір-ақ ырғыды. «Мерседес» иесі тұз­дық­тап тұрып балағаттап кеткенін естіді, бірақ құлағына кірген жоқ.
Я өлімнен аман қалғанына, я естіген хабарынан шошығанына ақы­лы жетпей сүмірейіп тұрып қал­­­ды. Жан-жағын қаумалай кеткен жұртқа мағынасыз қарайды. Қо­лынан тартып оңашалаған сту­дентін әзер танып, ығына көне берді.
– Ағай, көліктің астына түсіп қала жаздадыңыз ғой…
Шәкіртіне тесіле қарап, не айтқанын қапелімде түсіне алмай, құлағында күңгірлетіп қайталатып алды да, өңірін сипалақтап:
– Иә, Құдай сақтады, Құдай сақтады.., – деді көзілдірігін бір киіп, бір шешіп. – Елден хабарласып жатқан досым ғой… Бір жайсыздау хабар естіп…
Телефонына қайта үңілді. Жасыл түйменің арғы жағынан Қар­лы­ғаштың есімін басып еді, желіде үш күн бұрын, кешкі 18:37-де болыпты. Қалайша қарамаған? Үш күннен бері іздемеген бе сонда? «Са­ғынысып сөйлескен жақсы» деп қоңыраулатпай, чатта жауаптаспай қойған да өзі еді ғой. Ал са­ғын… Ал сағындыр…
Қарлығаштың телефоны сөн­дірулі. Бірнеше рет қоңыраулатты, сол үнсіздік. Аманның нөмірін ба­су­ға жүрегі дауаламай біраз тұрды. Өтірік шығар… Қорқытып жатқан шығар… Тіпті, Қарлығаш соның қасында тұрып, мұны сынап көріп жатпасын…
– Аман, ойнап тұрған жоқсың ба, шыныңды айтшы!
– Сонда қарғануым керек пе? Өзім де жаңа ғана естіп, таң қалып тұрмын.
– Кім екен?
– Осы Талдықорғанның жігіті дейді. Қазір сұрап білдім. Екеуі бір-бірін мүлде танымайды екен.
– Ей, жынды ма? Танымаса, қалай алып қашады?
– Қазіргілерге бәрібір емес пе?
– Сонда… сонда…
Дәлел дағдарды. Дәлел аң­та­рыл­ды. Қайда бара жатқанын есіне түсіре алмады. Жерасты жолына түсіп, жатақхана жаққа сүлесоқ адым­дады. Не болып кетті мына дүние?..
…Бұлардың басқосуы көп еді. Құ­дайдың құтты күні демесе де, ап­­тасына кемі екі рет дуылдататын. Бір бөлмелі пәтерлері кең-ақ. Құдды Гэтсбидің айлақтағы сара­йындай. Сондай жиындардың бі­рін­де көрді. Бірден ұнатты. Ақсары, жұқа қыз екен. Дәлел мен Аманның кафедралас әріптесі Гүлсімге ере келіпті. Көзі ұшқын атып тұр. Есік­тен кіре қалғанында Дәлел се­лк еткен. Көз алмай қарап қа­лып­ты.
– Махаббат жебесі дәл жүректен қадалды! Құтқарыңдар оны! – деген Гүлсім.
Дәлел мырс етіп күліп, есік кө­зін­де состиып тұрып қалған қызға жедел жақындап, өзі не істегенін түсінбей, бетінен сүйіп алды.
– Мәссаған, мынау бастан кет­ті дереу!
Аманның қалжыңын құлағына ілмей, беті алаулап кеткен қыздың күртесін иығынан ала салып, Дә­лел төрді нұсқады:
– Уақыт осы күні тым ұшқыр. Әр­бір сәт қас-қағым және ешқашан қайталанбайды. Бәріне үлгеру керек. Тіпті махаббатқа да!
Жұқа қыз еркін екен. Бір сағат өтпей ежелгі таныстардай жарқыл­дады. Әзілге әзілмен жауап береді. Бір кезде тіпті дастарқанды қолға алды. Билей басып жүріп, тәтті-дәмдімен шай қайнатып жіберді. Енді бір қараса, мұның шарфын ба­сына орап алып, шай құйып отыр.
– Уақыт осы күні тым жылдам. Бәріне үлгеру керек. Келін болып та.., – дейді жүзі алаулап.
Дәлел мен Аман өз үйіне өздері қонақ болып, төрге бір-ақ шықты. Жастар осы күні оқиғаның дәл осылай өрістейтініне бұрыннан да­йын секілді. «Бәйбішеңіздің ша­йы дәмді екен! Тө-ө, сызылып оты­ры­сы қандай!», – деп желп-желп етеді.
– Осы бәйбішемнің бойы менен ұзындау ма, қалай өзі? – деп келіп Дәлел бой салыстырғанда, бәрі күлкіге қарық болды. Дәлел бір күдігін ойынға айналдырып жі­бергеніне өзі де ырза. Жоқ, жұқа қыз арықтау болғасын ғана сұңғақ көрінеді екен. Әйтпесе, екеуінің иы­ғы теп-тең. Жастар екеуін суретке кезек түсіріп, ортақ чатқа жолдап та жіберді.
– Бір бойдақтың шаруасы тә­мам, – деген Гүлсім шығып бара жатып. Дәлел Қарлығаштың қай­дан екенін сұрауға тартын­шақ­та­ды.
– Сен де оған ұнап қалыпсың, – деді Гүлсім ертеңінде жұмыста жолыққанда.
– Былайынша жаман жігіт емеспін ғой.
– Жақсы жігіт қыздың қайда істейтінін де сұрамады ғой. Аузын ашып жүріп айырылып қал­ма­сын.
– Өзім тауып аламын!
– Таппайсың, ол Алматыдан.
– Шын айтшы.
– Құдай ақы… емес. Қалжың­дай­мын, өзіміздің университеттен. Факультеті басқа.
– Бұрын қалай көрмегенмін?
– Жұмысқа осы оқу жылында ғана тұрды.
Дәлел сыртқа жүгіріп шығып, жа­қын дүкеннен «мерси» шоколадын сатып әкелді де, Гүлсімге ұсын­ды.
– Бұл ненің ақысы?
– Телефон нөмірін берші.
– Бәле-е-е, Дәлел, сен шынында да жақсы көріп қалыпсың ғой-ей! Айтары жоқ, метаморфоза! Адам деген көз алдыңда өзгереді екен ғой! Бұрын «мерсиді» өзіміз ақша берсек те әкелмейтін едің. Әй, махаббаттың күші-ай!
«Біздің үйдің бәйбішесіне сә­лем!» дегенді жолдап кеп жіберді. Жауап көп күттірген жоқ. «Отағасы, аманбысыз?» деп жымиған смайлик жіберіпті.
Содан кейін махаббат дәурені басталды. Әлде бақыт деген осы ма? Адамға білдірмей келіп, өмірі­м­ен біте қайнасып, бұрыннан, тіпті ежелден осындай күй кешіп жүр­ген­дей сезіндіріп, айналасына қаратпай, жүрегін бір ғажайып сезімге бөлеп, соқырдан да соқыр, кереңнен де керең, бірақ ең сезім­тал, ең аяулы, ең көпшіл жан­ға ай­налдырып жібере ме? Дәлел кей­де оңаша отырғанда өзіне күмән­да­нады. «Мен осынша сезімге лайық­пын ба?» деп ойға батады. Айнаның алдына тұрып алып, өзі­не зерттей қарайды. Көзін алайтады, жымияды, күледі, қабағын түйе­ді. Өзіне сенімсіз, болашағын елестетуге қорқақтайтын, іші де секемшіл, күдікшіл біреу қарап тұрады ылғи. Бірақ Қарлығашқа қай қылығы ұнап жүргенін тіпті түсінген емес.
Құлай сүю деген осы ма? Жұ­мыс­тан шыға салып, екеуі үнемі облыс әкімшілігінің алдындағы алаңда жолығатын болды. Сәкіде отырып әңгіме соғады. Сөздері таусылған емес. Бірақ үйге келгесін, Дәлел Қарлығаштың бейнесін көз алдына келтіре алмай әуреленеді. Көздері қандай еді? Қара ма, әлде қой көзді ме? Қара сияқты еді ғой. Мұрны үшкірлеу. Жоқ, тәмпіш. Санасындағы суретке қайта-қайта үңіліп, бәрібір елестете алмай, ақы­ры Дәлел жеңіледі де, телефонына үңіледі. Өзіне күле қарап тұр­ған сұлу қыз соншалық жақын, бірақ соншалық алыс. Жақыны – өзімсінеді, алысы – түрін ұмыта береді.
– Ағай, Қарлығаш апай екеуіңіз қатты жарасасыздар! – деді бір күні студенті.
– Тез үйленсеңіздерші. Тойла­рыңызды көргіміз келеді, – деп үстеді екіншісі.
Дәлел мырс етті. Аңғарғышын өздерінің…
– Сіз мені жақсы көрмейсіз! – деді бірде Қарлығаш.
– О несі? – Дәлел қызық күте емінді.
– Пәтерлеріңіздегі бастаңғыға дейін-ақ мен сізді жатақханада тұрған кезіңізде іздеп барғанмын.
Дәлелдің көзі тас төбесіне шық­ты. «Қашан?», – деді аңтары­лып.
– «Біздің университетте бел­сенді де беделді, білімді жігіт бар» дегенді құлағым шалған. Елең ете қалғанмын. Сосын аты-жөніңізді анықтап алып, іздестіре бастадым. Шынымды айтайын ба?
– Иә, иә…
– Маған сіздің белсенділігіңіз ұнаған. Қолыңызға тиген шаруаны дөңгелетіп әкетесіз ғой. Мақтанып кетпеңіз. Бір-екі рет әдейі қарсы алдыңыздан шықтым. Тіпті қара­ған жоқсыз. Үнемі ойланып жүресіз бе, әйтеуір көзіңіз адамда болған­мен, ойыңыз мүлде басқа жаққа қыдырып кететінін байқағанмын. Сосын бір күні бөлмеңіздің есігін қақтым. Есікті аштыңыз. Кітап сұрадым. «Ондай кітап менде бар ма екен, көрейінші», – деп ішке кіріп кеттіңіз. Босағада қалдым. Шын­ды­ғында, сол кітаптың маған түкке қажеті жоқ еді. Өзімде бар болатын. Сіз сөзге тартар дегенмін ғой. Арғы жақта Аманмен күбір­лесіп, біраз іздеп, кітапты әкеліп бердіңіз. Тез арада қайтаратынымды айтып кетіп қалдым. Содан кейін сізден үміт үзіп қойғанмын.
Дәлел Қарлығашқа тесілді. Есіне түсірді. Иә, кітап бергені де рас, қыздың артынша тез қайтар­ға­ны да рас. Ол кезде әлдебір жиын­ға дайындалып қапылып жүрген-ді. Қыздың жүзін есіне сақ­тап алмағанын да мойындады.
Күзде Алматыдағы нән университет шақырғанда, Дәлел тез ше­шім қабылдады. Өміріндегі жалқы мүмкіндік шығар. Студент­тік дәурені өткен абат қой. Қазір астана болмаса да, сонда тұрғанға не жетсін… Қарлығаш та ойын бірден құптады. Сөйтіп, Дәлел жаңа жылдан бастап белгілі университеттің әлеуметтану кафедрасына аға оқыту­шы болып орналасты.
***
…Ағасына еңірей ұмтылды. «Ал­ып кетші мені, алып кетші», – деді өксіп. Қолынан тас қып  ұстап  алып, айырылмауға бекініп, жал­ғыз қорғаушысы келгендей жабысты.
– Құда, айтпай ұрлық жасаға­ны­мызды кешіріңіз, – деді кеше мұ­ның жолына кесе-көлденең жатып алған кісі. – Бала көніп тұр. Жас қой, өмірді қайдан білсін?! Үйбай-ау, ертең-ақ егіз қозыдай жарасып кетпей ме? Көніп тұр, көніп тұр. Уәдесін алып қойдық.
Иегі кемсеңдеп, Қарлығаш ештеңе айта алмады. Апыр-ай, адам өмірі осынша ойыншық болғаны ма? Екі күннен бері көрге­нін есіне алса, өмір емес, елес кезіп жүрген сияқты. Тәуелсіздік көше_сімен пәтеріне келе жатқанда қасына аппақ мәшине тоқтады. «Қол көтермесем де тоқтағаны несі? Әлде бірдеңе сұрағалы жүр ме?» деп бұрыла берді. Артқы есік ашылып, Қарлығашқа үлкен кісі қол бұлғағандай көрінді. Үңіле берген сол еді, іште отырған адам шалт қимылмен өзіне тартып кеп қалды. Қапелімде не болғанын аңдай алмай, қарсыласып үлгер­мей, кабинаға бір-ақ сүңгіді. Үлкен кісі дегені жас жігіт екен, Қарлы­ғаш­тың екі қолын қайыра қойып, кеудесіне қысқан күйі сол қолымен аузын жауып алды. Қыз қатты қо­рықты. «Өлтіргелі жатыр ма?» деген суық ой санасын шыңылда­тып, басына қан шапшытты. «Аға­тай-ай, не істеп жатырсыздар?» дегенше, ышқынған көлік ұры кө­шелермен еркін сырғып, бейбағыт­қа ала жөнелді. Жігіт тым қарулы екен, тырп еткізген жоқ. Бір кезде кө­ліктің үлкен қақпадан зу етіп кіріп, шиқылдай тоқтағанын бір-ақ сезді. Қайда келді? Кім әкелді? Неге әкелді? Қаумалап тұрған қа­лың жұртқа, шашу шашып жатқан кексе келіншекке, мұны екі жағы­нан көтере жөнелген екі жігітке аңтарыла қарады. Есін енді бір жи­ғанда, біреу есік аралатып арқалап келе жатыр екен.
Ары қарай – ию-қию. Орамал тақпақ болып ұмтылған әже, екі қолын екі жағынан тас қып ұстап тұрған жігіттер, терезенің алдында осының бәрін телефонына түсіріп, ыржиып күліп тұрған бозбала. Шың­ғырды, жылады, жер тепкі­леді. Салған орамалды қайта-қайта жұлып тастай берді.
Екі күн осылай өтті. Сөмкесі мен телефоны қайда қалғанын біл­мейді. Жиырма бірінші ғасырда, за­ман озып тұрған уақытта да қыз алып қашады екен-ау… Бар күшін жиып есіктен шықпақ болып еді, жолына біреулер жатып алды. Терезеден секірмек болып еді, тас бекіп тұр екен.
Көз алдынан бүкіл өмірі көшіп өтті. Соның ішінен үзік-үзік кино кадрларындай болып Дәлел елес­тей­ді. Миығынан күлетіні. Еркеле­тетіні. Құшағына аялап қысатыны. Басынан иіскейтіні. Өтірік бұртия­тыны. Өзінікі дұрыс болса, көздері шарасынан шығып тұрып дәлел­дейтіні.
«Сені алдадым ба, Дәлел? Сені ал­дадым ба сонда?» дей береді іштей.
Бүгін үйіне хабар жеткенін ес­ті­ді. Кім іздеп келеді екен? «Кім қуып келеді екен?» деп ойлады да, өз ойынан шошып кетті. Қуып келетіндей, бұл өз еркімен кеткен жоқ қой. Кім келсе де ере кетуге бе­кінді. Әлгіде ағасын көргенде кемсеңдеп, буын-буыны босап, жылай бергені де сол…
Ағасы ләм демеді. Жуас қой өзі, қорқақ қой өзі. Қарлығаш оның түк болмағандай төрге шығып, шай со­раптай кеткеніне жыны келді. Өзі орнынан қозғалған жоқ. Жең­гесі үшеуі оңаша қалғанда, соңғы үмітін жанарына сыйдырып, әлі де болса өзіне-өзі келе алмай, ағасы­ның бауырына тығылды. «Алып кетші, аға, алып кетші…» дегенді әрең айтты.
– Ел не дейді?.. Ауыл не дейді?.. – Мұрнының астынан міңгірлеген ағасын қатты жек көріп тұрды. – Бо­са­ға көрген деген жаман сөз ғой…
Қарлығаш манадан бауырынан ұялып тұрған-ды. Енді шегінер жер қалған жоқ.
– Ешкімге тырнағының ұшын да тигізткенім жоқ, аға! – деді бар батылдығын жиып. – Ешкімге! Еш-кім-ге!
Ағасы бұл сөзді естімегендей кейіп танытты. Сірә, үйден бері шыққанда осылай келісіп алған ғой. Жеңгесі бұған қосыла жылап алды да, ләм деместен кете барды. Қарлығаш терезеден қараған да жоқ. Бітті, бәрі бітті…
***
– Досым, көңіл-күйіңнің болмай жүргенін білемін. Бірақ уәде – Құдай сөзі. Серттескенбіз. Қан­дай жағдай болса да, қайсымыз бұрын үйленсек те, күйеу жолдас болуға келіскенбіз. Сен көп сөзді қой да, кел! Серпіл азырақ!
Телефонның арғы жағындағы Аман, әрине, бақытты. Неше жылдан бері жұбы жазылмаған Ақнұр­ды қолына қондырмақ. Үй болмақ. Ал бұл ше? Үш айдан бері кеудесі ел көшіп кеткендей қуыс. Көзі бадырайып азып кетті. Жұмысына барады, келеді, жатады, ұйықтайды. Телефонындағы Қарлығаштың нөміріне телміреді. Сол күннен бе­рі әлі қосылған жоқ. Өткен жолы бір рет шақырып көріп еді, «абонент сіздің қоңырауыңызға дәл қазір жауап бере алмайды» деген дауыс естілді. Содан кейін тәуекел еткен емес.
Иә, Аманмен серттескені рас. Бір­ақ жалғыз бұл серт бермеп еді ғой. Қарлығаш та қыз жолдас бо­луға ант-су ішкен. Қандай жағдайда да. Қанша қашықта болса да… Енді бәрі бітті ғой…
Бақыт деген жарықтықтың осынша құбылмалы екенін енді түсініп келеді. Өмір таныған кісі­лер­ге салса, бақытты ұстап тұру пен­денің өз қолында. Ал бұл қалай ұшырып алды? Қашан, қай сорымен көз жазды? Әлде бақыттан басы айналып жүргенде, тіршілік күйіне мас болып жүргенде ие бола алмады ма?
Неде болса бару керек! Жұма жұмысынан сұранып шығып кетсе, сенбі күні тойға қатысады да, жек­сенбілік пойызбен Алматыға оралады. Достың көңілін қалдыр­мағаны дұрыс.
Дәлел тойға кешігіп жетті. Пойыз Лепсіден аса бере үш сағат­тай аялдады. Қатты желден тоқ үзіліпті. Дәлел досының той ал­дындағы серуеніне қатысу былай тұрсын, думан орталанғанда әзер кірді.
Осы тойда бәрін ұмытып, сер­піліп, билеп, жүректен тілек тілеп, басқа адам болып қайтуды жоспар­лаған-ды. Уақыт жарықтық емдейді деген рас секілді. Әттең, Алматыда Амандай досы жоқ. Баяғыда ақта­рылып, ішін босатып алар еді-ау…
Кең залға адымдай кіріп, жас­тар отырған жаққа көз тастады да, сілейіп қалды. Қыз жолдастың орнында Қарлығаш отыр! Соның өзі!..
Әлгі батырлығы қайда? Кешік­кенін жуып-шаю үшін кең адымдап барып, жұрт назарын әдейі өзіне аударып, досын құттықтауға бекінген еді ғой. Тіпті, «уақытша кү­йеу жолдасты» орнынан тұр­ғы­зып жіберіп, өзіне тиесілі орынға қон­жия кетуге тиіс емес пе еді? Жұрт сонда лекілдете қол соғып, бұ­ған құрмет көрсетер еді ғой! «Мі­не, нағыз дос деген осы!» деуге тиіс-ті.
Дәлел ұрлығы кенет ашылған­дай алақтап, көзімен мүлде басқа тараптан бос орын іздеді. Абырой болғанда, Аманның інісі орынды тез тауып бергені. Орындыққа жам­басы тигенде, өзінің сорпа тері шық­қанын аңғарды. Сыр алдырмау керек. Сыр алдырмағаны жөн…
Дәлел өзін алдады. Айнала­сындағы жұрттың бәріне күле қарап, бокалын сыңғырлата соғыс­ты­рып, жұртты «ал, алып қой» деп қыстап, дүрмекке дүрмек қосты да жүрді. Биден де тартынған жоқ. Бі­рақ көзіне ие бола алсашы!.. Жал­ғанда адамға бағынбайтын бір мүшесі болса, тілі де, құлағы да, аузы да емес, көзі екен ғой. Ұрланып төр жаққа қайта-қайта қарайды. Қарлығаштың күйі де өзінікінің ар жақ-бер жағында екенін байқайды. Ол да көзіне ие бола алмай, ұшы­рас­­тырып қалудан қорқып отыр. Ер­кіндеу сияқты, бірақ онысы алдамшы. Екеуінің ішінде де тасқын жүріп жатыр.
Дәлел өзіне қайран. Қарлығаш­ты қатты жақсы көріп отырғаны несі? Ол бөтен адам емес пе? Жолы бөлек қой. Ең бастысы, таңдағаны бөлек қой. Осындай дағдарған, өзін түсінбеген сәттерінде Дәлел жүрегін тыңдайтын әдеті бар еді. Бір нүктеге қадалып алып, іші не қалайтынын білгенше тырс етпей­тін. Қалың жұрттың ортасында отырып, бұл жолы да сөйтті. Бірақ… жүрегі аузына сыймай кептеліп тұр. Осы отырысында Дәлелдің алдында бір ғана жол – Қарлығаш­тың қасына тура баратын жол ғана сайрап жатқан секілді.
Сонда қалай болғаны? Қарлы­ғаш тұрмысқа шықты. Бірақ тойға қалай келді? Қалайша қыз жолдас болып жүр? Күйеуі қайсы екен?
Қанша айналасына аңтарылса да, Дәлел Қарлығашқа жұп болар­лық, өзінің ойынша, жұп болуға ла­йық жігіт көрген жоқ. Қарлығаш күйеу жолдастың қасынан көп ұзамады. Биді де ұшып-қонбай, біртүрлі мұңды, әнтек биледі. Өзін күштеп жымиып жүргенін таныса Дәлел таныр, басқа кімнің шаруасы бар?
Дәлел қатып ұйықтап қалыпты. Қанша өзін ұстаса да, той соңына қарай ұрттап қойған-ды. Сол алып ұрыпты. Қасына Ақнұр келіп түрткенде қайда жатқанын есіне әзер түсіріп, қанталай қызарған көзін зорға ашты. Сағат он жарымды соғыпты. Орнынан ыршып тұрды. Семей-Қызылорда пойызы түскі бірде жүреді. Асығыс жуынып, киімін түгендей бастап еді, Ақнұр жайлап шетке шақырды.
– Сыртқа шық та, Шәкәрімнің алдына бар.
– Шәкәрім деген кім?
– Ой-и,  Дәлел-ай, универ­си­тетті айтамын. Жылдамдат. Сол жерде Қарлығаш күтіп тұр сені, – деді сыбырлап.
– Ол кім? – деді Дәлел.
Ақнұр досының қып-қызыл кө­зіне тіксіне қарады. Дәлелдің мұндай қорқынышты кейпін ешқа­шан көрген емес.
Қарлығаш Дәлелдің келмеуі мүмкін екенін түсінген. Сонда да күт­ті. Тоғыздан бері тұр. Өзін тағы он минут күте тұруға іштей үгіттеп, университет алдындағы алаңқай­дан көз жазбады. Семейде әрі-бері тасып жүрген қайнысына «он екіде кел» дегені дұрыс болыпты.
Бірақ Дәлелге не айтады? Не демек? Бәрі бітті емес пе?
Көргісі келді. Көрді ғой. Енді сөйлескісі келді. «Қарлығаш, не істедің сен?» деп ұрысса ғой. Егер қазір келіп «кеттік менімен, бәрін тасташы» десе, еріп кетер ме еді? Бірақ ондай тәуекелге Дәлел де, өзі де бармас. «Сүрініп кетіп, бүлініп жүрген тағдырлар…».
Дәлелдің көз алдында өзінің кінәсі шексіз болып көрінетінін сезеді. Бірақ шынында да кінәсі бар ма? Қыз деген баянсыз жаратылыс екен ғой. Тағдыры ойыншық бейшара екен ғой. Өз еркі өзіне бұйырмайтын мұңлық екен ғой.
Осы күні жар төсегіне де үйрен­ген. Бірақ қабағы еш ашылмайды. Енесі әуелі асты-үстіне түсіп бағып еді, жайлап тіл тигізуге көшті. «Әл­гі немеңді әлі ойлап жүрсің бе?» дей­ді. Қарлығаш жұмған аузын ашқан емес.
Дәлелдің де кінәсі шаш-етектен деп ұғады Қарлығаш. Ақнұрға осыны айтып, талай рет көз жасын көлдетіп жылаған. Бөтен біреудің алып қашқанын біле тұрып, бір рет тырс етпегені несі? Сүйгені жалған болғаны ғой. Сол кезде шарадай басы шақшадай болып отырғанда Дәлел есіктен кіріп келсе, жолын кес-кестеген кім-кімге де қарамай, тік басып шығып кетер еді ғой Қар­лығаш…
Аман мен Ақнұр тойға шақыру билетін ұсынғанда, бойын ерекше толқын кернеген. «Келесің ғой?» дегендеріне еш ишара білдірместен бұрылып кете берді. Біраз жүріп барып байқаса, Дәлелді көретініне қуанып келе жатыр екен. Өзінен-өзі қорқып кетті. Кешірілмес айып жасағандай айналасына ұрлана қарап, автобусқа да отырмай, бір­та­лай жер жаяу жүрді. Үйінің ал­дына келіп, кіргісі келмей біраз тұр­­ды. Жасы да құрғап кеткен сияқты.
Семейде тұратын қайнысы дәл той уақытына қонаққа шақырыпты. Бәрінің рет-ретімен келіп тұрғанын қарашы. Тойға қыз жолдас болмайтыны анық еді. Қалай дегенде де, басында орамалы бар ғой. Бірақ Ақнұр қоймады. «Маңдайыңа жазылғаны осы болар. Қайта тойда қа­сымда болшы. Дәлелге жар болмасаң да, менің жақын құрбым бол­дың ғой. Жас күнімізде жақсы күндерді бірге өткізгеніміздің естелігі болсын» деп өтінді.
«Дәлел келе ме?» дей жаздап барып тілін тістегені де есінде. Ақнұр мұның көзінен сол сұрақты дереу оқи қойып, басын изеді.
Қарлығаштың күйеуі тойда
отырды. Жуас қой, тым жуас. Қар­лы­ғаштың қыз жолдас болғанына мәу деп қоймады. Той соңында еп­теп қызыңқырап қалған. Қар­лығаш қайнысына қоңы­раулатып, ерте қайтып кетті. Кетерінде Ақ­нұрды оңашалап: «Дәлелге айтшы, ертең Шәкәрімге келсін. Өмірімнің осылай болғанына еш өкін­бей­тінімді айтайын. Ол да оқшаулана бермей, өз бақытын іздесін, соны айтайын», – деген-ді.
Қарлығаш Дәлелдің келмейті­нін түсінді. Бірақ кең ойланатын сияқты еді, мұның тағдырына сәл де бол­са басқаша қараса керек еді… Қар­лығаш қайнысының нөмірін тере бастады. Құрсын, кеткені д­ұ­рыс. Үй-жайы бар адам ғой, үйлен­бе­ген жас жігітті күткені неткені?..
Мәссаған, келе жатыр… Дәл өзі. Кеудесін шалқақ тастап, қысқа аяғымен кең адымдайды. Ойында ештеңе жоқ, еш алаңсыз адамның кейпін салып келеді. Не істеген жөн? Қалай қарсы алғаны дұрыс?
Ту сыртынан шиқылдай тоқта­ған көліктің даусы естілгенде, Қар­лы­ғаш шоршып түсті. Қайнысы келіп үлгерген бе? Екі оттың орта­сын­да қалды. Не ары, не бері жүре алмай, ақ мәшинеге бір, Дәлелге бір қарады.
Дәлел тура адымдады. Байқап келеді, Қарлығаш қатты қысылып тұр. Оның жүзінен бұл сәттегі оқиға­ның бәрі алдын ала ойлас­ты­рылмағанын Дәлел дәл таныды. Сонда да іші бой бермей, «мұның бәрін саған көз қылып істеп тұр» деп шайтан түрткілеп, неде болса қайтпауға бекініп, тура тартты. Қы­сылса Қарлығаш қысылсын. Ұялса Қарлығаш ұялсын. Ақ «Мер­седестің» роліндегі күйеуі болар, асып кетсе.
Дәлел Қарлығашқа осынша қатты өшігіп алғанына өзі таң. Іші мұздап кеткенін түсіне алар емес. Кеше ғана аялаған, ардақтаған, жаны­нан артық көрген арманы еді ғой… Көз алдына өзінің ашулан­ған­дағы бейнесін әкеле қойып, Дәлел ұялып кетті. Мұнысы не болғандағысы? Сенсе, адамның тағ­­дырына сенетін жасқа жетті емес пе? Дереу бойын жинап ала қойғысы келіп, езуіне күлкі үйіргісі келіп жымиып еді, бет-жүзі әлем­та­пырық болып кеткенін анық сезді.
Жоқ, ақылы қанша сабырға шақырса да, өзіне-өзі бағына алар емес. Өзіне-өзі ие бола алар емес. Ерегесіп, Қарлығашқа санаулы адым қалғанда орнында қатты да қал­ды.
Қарлығаш бәрін түсінді. Дәлел келіп тұрып келмейтінін, таяп тұрып сөйлемейтінін ұқты. Қайны­сына бес саусағын шошайтып белгі берді де, тез жақындады. Дәлелдің қызарған көзіне тік қадалды. Екеуі де жанарын тайдырған жоқ.
Екеудің көздері еш ұғысқан жоқ. Аз уақытта бір-біріне сонша жат, сонша бөтен болып кеткенін аңдады.
Қанша қатал қадалса да, Дәлел Қарлығаштың көздерінен бұрынғы мейірімді бәрібір танып қойды. Иә, сол таныс мейірім. Таусылмайтын мейірім. Бірақ бұл жолы бөтен. Дәлел ой арпалысымен өткен үш ай ішінде өзіне не жетіспей келгенін осы көзден қайта көрді. Буынын қуалай өрлеген әлдебір ыстық жүлгеден кенет серпіліп, сұрланған қалпы қатты да тұрды. Жүрегінің кеудесін тепкілеп, жоғалтқан мейі­рім­ге қарай қанатын жаза ұмтыл­ға­нын да тыңдаған жоқ.
Қазір сәл босаңсыса, көз жасы өзіне бағынбай кететінін сезіп тұрып қатайды. Қарлығаштың бойынан асыра қарап, ақ мәшинедегі жігітке кектене көз тастады. Назары басқаға ауған сәттен-ақ еңсесі тіктеліп, күзеттегі сақшыдай қақшиды. «Сен оған лайық емессің» деді ішінен жүргізуші жігітке.
Бұрылып жүре беруден басқа амал жоқ, сірә… Екеуі де сөйтті.
«Серт деген осы…» деді іштей Қарлығаш.
«Серт дегенің осы ма?» деді іштей Дәлел.
Қарлығаш жүзіне сұраумен қа­раған қайнысына езу тарта салып, артқы орындыққа отырды. Барлық сұрақтың жауабын тап­қан­дай, бойын бір керемет серпін бе, жігер ме, ыза ма, бәріне тас-түйін дайын­дық па – әлдене кернеп алыпты. Осы күй өзіне ұнады.
Заттарын қоя салып, Дәлел по­йыз Семейден сары далаға желіп шыққан соң да купеге кірген жоқ. Күздің күні бұл өңірді әбден бояпты. Әредік-әредік оты көшпеген қыраттар таздың басындағы қылпықтай жетімсірейді. Әйтпесе, дүн-дүние сап-сары.
Жауын күшейе бастады. Тере­зені сарт-сұрт сабалап, төпелеп құй­ып тұр. Манағы сезім бойын әлі құрсап тұр екен. Ыстығы кенет көтерілген жандай қалшылдап, ку­пе алдынан ары өткен, бері өт­кен­дерге мағынасыз қарап, біраз тұрып қалды.
Ақыры тамбурға шығып кетті. Іші түгел қопарылып, арғы түкпірі­нен бірдеңені жоқтау ма, іздеу ме, өзі түсініп болмайтын бір сарын бағынбай ызыңдап, аузынан әуен болып төгіліп жатқанын ұқты.
Оғ­ан сайын дала да мұңайып жылап тұрғандай елестеді. «Бір түсін­сең, сен ғана мені түсінесің-ау, туған же­рім» деді тістеніп. Қарлы­ғаштың ақ «Мерседеске» тіп-тік барып отыра кеткенін көз алдына қайта-қай­та әкеліп, шарасы ашыса да жыламай, көз жасына ерік бермей, қасарысып бағып еді. По­йыздың темір табаны шойын жолды соқ­қыла­ған сайын іші де солқылдап, бір кезде аңырап жылап кетті. Ұзақ жылады. Ары-бері өткендерге қараған жоқ. Өксіп тұрып, өз даусына құлақ қойып еді, дөңгелектің дыбысы бәрібір естіртпейді екен. Мұны білгесін, одан әрі жылады. Өзіне ие бола алмады. Әуелгі жас іштегі кек пе, өкініш пе, дәрменсіз­дік пе – әйтеуір сондай бірдеңеге шыланып, қолқасын ашыта ақ­тары­лып жатқандай еді. Бірте-бірте шынында да жоқтап тұрғанын аңдады. Жан күйдіретін сөздерді қайдан тауып айтып тұрғанын білмейді, әйтеуір тіліне оралып жа­тыр, оралып жатыр. Қанша кектенсе де, Қарлығашты қайта көр­местей болса да, оған жамандық тілей алмайды екен. «Бақытты бол­са екен, бақытты болса екен» деді егіліп тұрып. Тағы ішін тыңдады. Шын сүйген адамның дәрменсіз ті­леулестігі қана қалыпты. Қанша уақыт осындай күй кешкенін сез­беді.
Көршілеріне ләм деместен төсе­гін салып, теріс қарап жатып қалды. Нәр татқан жоқ.
Алматыға жеткенде күн шайдай ашылып еді. Дәлел ескі әдетін­ше кеудесін шалқақ ұстап, кең адым­дап таксиге қол соза берді. Өмі­рінде еш өзгеріс болмаған сияқ­ты. Кеше пойыз терезесінен са­ры даламен қосыла жылаған өзі емес, бөтен біреу сияқты…