Ұлт санаткері, жазушы Әбіш Кекілбайұлы: «Адам өзін де, өзгелерді де, күллі болмысты да ешқашан түгел танып үлгере алмайды. Білгісі келген сайын білмейтіні көбейе түседі. Өйткені, өмір мәңгі де, ғұмыр қысқа. Соған қарамастан білуге ынтықтығын жоғалтпаған адам – нағыз парасатты адам» деп жазған еді. Осы жолдарды оқығанда менің көз алдыма академик-философ, қо­ғам қайраткері  Ғарифолла Есім­нің болмыс-бітімі, шығармашы­лы­ғы келеді.

Қалаға барыңыз, далаға бары­ңыз, Алтайға, Түркістанға, Ұлы­тау­ға, Атырауға ат басын бұрыңыз – сұраңыз: «Ғарифолла Есім кім?» деп. Бар жерде, бар орында көзі аш­ық жан «Академик, сенатор» деп жауап береді. Бұдан кейін ғалымды парламент танымал етті ме, жоқ ға­лым парламентті танымал етті ме – осы сұраққа ойланып қаласыз.
Жалпы, адамға танымалдық ке­­рек пе, жоқ па? Мына ақ-қаралы пиар заманында кім танымал емес? Әнді бықпыратып теріс айтатын жан да танымал, отбасы ойранын жалпақ әлемге жайған жан да танымал. Бұл – шайтанның шалығы. Бе­тін аулақ қылсын, әрине. Бізге керегі – елшіл парасаттың, елшіл азаматтың танымалдығы. Кез келген жиында сөз Ғарифолла Есімге бе­ріле қалса, біз дәл қазір тосын жақ­сы ой, орайлы пікір айтылатынын сеніп, сезіп отырамыз.
Философтың көп зиялы қол жет­кізе алмаған шешендік кілті, ділмарлық тетігі бар. Ол – асыл сөз. Алаш зиялылары «асыл» деп – не­гізді, түпнұсқаны айтқан екен. Ғафе­кеңнің сөзі – қазақтың қара­пайым сөзі. Жасырып не керек, біздің біраз ғалымның сөзін түсіну үшін тілмаш керек.
Мысалы, нарық пен халық, мей­­рам мен иман мәселесін ол кісі қалай түсіндіреді?
«Қазақстан һәм қазақ бай болу керек. Байырғы Өмірбай, Темірбай, Са­бырбай, Жылқыбай, т.б. есімдер­дің идеясы – адамның жанын да, дәу­летін де байыту. Қазір бізге әр отба­сының бай болғаны керек. Ха­лық бай болса, мемлекет бай. Қаза­ны да бай, дәстүрі де бай», – дейді фи­лософ.
«Мен ұлттың әр бүлдіршінін жақ­сы көремін. Ол – ата-анасының ғана үміті емес, бар қазақтың үміті. Ұлыстың айтулы,  дара мейрамдары бар. Мысалы, Тәуелсіздік күні мен Наурыз мерекесі. Осы мейрамды балаларымыз үшін ең танымал, ең сүйік­ті, ең жарқын мереке ете білуі­міз қажет. Әдемі сыйлықтары­мызды сол күні үлестірейік. Бірде-бір бала сыйлықсыз, қуанышсыз қалмасын. Елдік қасиет осыдан басталады», – деп түйіндейді қоғам санаткері.
«Әлеумет бар, әлеуметті сүю бар, әлеуметшілдікті жамылған советтік социализм бар. Кім біледі, біз қазір 50-60 миллион болар ма едік, егер 1921-1933 жылдары хал­қы­мыздың жар­тысын большевизм мен социализм қынадай қырып тастамаса. Қолы қан мемлекет қо­ғам­ды бақыт­ты ете алды ма? Соци­а­лизм­ді жоқ­таушыларға осыны айтар едім», – дей­­ді қаралы қоғам­ның күнәсі мен кі­нәсін байыптаған ойшыл қалам­гер.
«Бізде ислам діні ұлттық дәстүр, ғұрып арқылы сақталды. Қоғамда­ғы негізгі күш – зиялылар. Елімізде ел­­дік мүддені жоғары қойған мұ­сыл­ман интеллигенциясы әлеуетті болуы тиіс», – дейді академик.
Философия – даналық ғылы­мы. Оған әркім әр түрлі жолмен келеді. Әңгіме философияны зерт­теп-зерделейтін ғалымдар жөнінде болып отыр. Осы саланың саусақ­пен са­нарлық маманы философия фа­куль­тетін бітірген. Біразы философия ғылымына басқа мамандық­тар­дан барған. Бұл ретте Ғафекең­нің жолы таңдаған саласына фило­ло­гия арқылы тартылыпты.
Семей – Мәскеу – Алматы жолы. Одақ орталығы ортасында. Семей – Алаш қаласы, зиялылық бесігі («Ат аунаған жерде түк қала­ды»). Мәскеу – әрі әлемге соқпақ, әрі ма­териалистік философия мектебі («Талаптыға нұр жауар»). Алматы – дәнекер, ізашар шаһар («Іздеген жетер мұратқа»).
Бұл жолмен сіз жүрген жоқсыз, біз жүрген жоқпыз, Ғафекең жүрді. Таза бұлақтан су ішу, даналыққа ұм­тылу, «терістеуді терістеу», колония мен метрополия ақиқатын сана болмысына салып сараптау, азат­тық­ты аңсау пәлсапасын руханияттан іздеу – ой мен ояну ғалы­мы Ғарифолла Есімге бұйырды.
Ол академик, сенатор болмай тұрып-ақ мәдени ортада танымал еді. Бұл ортаға жетудің, енудің құ­ра­лы – тағы да асыл сөз. Асыл сөзді не айта білуіңіз керек, не жаза білуі­ңіз керек. Бір қызығы, Ғафе­кең­де осы екеуі де болды.
ХХ ғасырдың 80 жылдарында­ғы жігерлі, талапты, топжарған, амбициясы асқақ, соған сай бесаспап ам­унициясы бар Ғ.Есімовті (әрине, «ов»-ы тіркелген шақ) есімізге тү­сір­сек, ойымызға Ғұмар Қараш­тың мына өлеңі оралар еді:
Аға деген ініге,
Желден құрған пана ма?
Қайғысыз жүрген ағаны,
Панаға, жұртым, санама.
Жанап айтқан сөзімді,
Жадтарына ала ма?
Бүктеп-бүктеп болмаса,
Жан қалтаға сала ма?..
Мұны жас ғалым КПСС тарихы, ғылыми коммунизм кафедрала­рын­­да қалай және қайтіп айтқанын біл­мейміз, әйтеуір Жазушылар ода­ғы мінберінен (әдеби сын саласына қатысты) айта алды. Әлбетте, жа­рия­лылық пен демократия дүм­пуі­мен. Философтың ақын-жазу­шы­­лар­­ға, әдебиетшілерге, ұлт сөзін сөй­ле­ген санаулы газет-жур­нал­ға жақын жүргені таным көк­жие­гін ғана тереңдеткен жоқ, таны­малдық дүниесін кеңейтті. Бір есте ұстар жайт, Ғафекең ежелгі грек философ­та­рының үлгісімен жанына түрлі сала өкілдерін, әсі­ресе шығармашыл жастарды топтастырып жүретін. Жас талапқа қамқорлығы айқын көрінетін. Біз студент кезімізде-ақ сол шынайы қолдауын сезінген жан­дар­дың санатынанбыз. «Әр буын­ның өз борышы бар. Бірақ әр толқынның айнымас қағидасы – жастарды қолдау, оларға жол ашу, ой-пікірін қоғамға кеңінен жеткізу болуы тиіс», – дейтін. Бұл пікірін ол биік мінберде де, қарапайым бас­қосуда да айтатын.
Томағасы сыпырылған, көзі жалт-жұлт еткен қыранды көріп пе едіңіз? Тәуелсіздіктен кейінгі Ға­фе­кең бейнесін осылай сипаттар едік. Кеңестің неше түрлі қитұр­қысы санамызға сіңіп кеткеннен кейін бе, қазақы оймен, ұлт танымымен ана  тілімізде  философиялық трактат жазылады деген түсінік миымызға кірмейтін. Азаттықтың ақжарылқап күндерінде Ғ.Есімнің «Сана болмысы», «Санадағы таң­балар», «Хакім Абай» кітаптары бірінен кейін бірі шықты. Халық тілімен, ұлт ұғы­мы­мен, ел парасатымен, жұрт танымымен жазылған. Бәрі түсінікті, баршасы жұғымды. Құрылымы жүйелі, тұжырымы тиянақты. Санасы да, сапасы да тайынды.
Бұл бір Ғафекеңнің Қазақ елі­нің азат аспанында, бостан жазирасында қанатын жайып, еркін самғаған кезі еді. Мұны шығарма­шы­лық самғауы десек жарасар.
Біз ғалым кітабын құнығып оқы­­ған соң, кітап дүкендерінен он шақ­тысын сатып алып, достары­мыз­­ға, таныстарымызға сыйлаған­ды зор мәртебе көретінбіз. Осы арқылы ұлт ойын, ұлт идеясын, ұлт мүддесін, қазақша ғылым тілін та­­ратып жат­қанымызға сенімді едік.
«Хакім Абайда» философ былай деп жазады: «Сөз сана емес, ақыл емес, сезім емес, ой емес,
ол – соның бәрі. Сөзде осы айтқан­дардың қай­сы­сы көп, қайсысы аз, қайсысы бас­таушы, қайсысы қостаушы, мі­не, мәселе сонда. Сөз философия­сы – өзгеріс философиясы. Себебі, сөз ағып жатқан су сияқты. Онда тұрақ­ты­лық, тоқтау жоқ. Ағынсыз су өз қасиетінен қа­лай айырыла бастаса, сөз де сон­дай күйге түспек. Сөз­дің мұн­дай дертке түсуін ғылым тілінде «до­гма» дейді. Сөздің дог­ма­ға айналуы – ақылдың суалуы­ның көрінісі».
Осы айна, осы түсінік өлең сөз бен қара сөзді аманат етіп қал­дыр­ған ұлт мұрасына қаншама жарық түсіріп тұр. Немесе: «Абай айтады, жо­ға­рыда айтылған қасиеттері (жақ­­сы тән саулығы, жақсы туыс, жақ­сы ата, жақсы ана, жақсы құр­бы, жақсы ұстаз) болған соң, оның «аты адам болады», яғни жақсы адам атанады, бірақ ол қандай іс­тер­мен жақсы атанбақ, олар: «Алла Таға­ла­ны танымақтық, өзін таны­мақтық, дүниені танымақ­тық…». Жақсы адам­ның алдында үнемі осындай үш мәселе болмақ, солар­дың нәти­жесінде оның адамдығы айқын­дал­мақ, яғни жақсы адам атанбақ»  деп, жақсы адам атануға ең алдымен та­ным, яғни ақылмен тану керектігін нұсқайды. Таным дегеніміздің өзі тікелей ғылымға негізделеді».
Жалпы, Ғафекең Абай айқын­да­ған «жақсы адам» тұжырымын жаз­ған еңбектерінде де, сөйлеген сөздерінде де жиі еске алады.
Бұл – ға­лымның темірқазығы десек, қателеспейміз. Күнде орайсыз айтылып, бәсі мен парқы төменде­ген о­сы сөздің мазмұны мен қол­да­ны­сын жүйелеу, тіпті дұрыс ор­­нық­­тыру – ұлттың генетикалық кодын серпілтетін амал да болуы мүмкін.
Сана болмысы – философия ғылымының докторы, профессор Ғарифолла Есімнің аса жауап­кер­­шілікпен, зор әлеуетімен зерт­теп-зерделеп жүрген тақырыбы. Қа­зір осы бағыттағы еңбегінің ұзын саны 11 кітап болыпты. Мұ­ның то­бық­тай түйіні – ұлттың арғы-бергі дүниетанымы және ойлау кеңістігі. Одан да нақтырақ айтсақ, «Қазақ әлемі». Ғалам бар, әлем бар, белгілі ұлт (мемлекет) бар. Әлем – ғаламға да, адамға (ұлт) жауапкер. Ғафекең кітабы – әлем мұхитындағы (жаңы­­лыс­пасақ, араб жұрты энциклопедияны осылай атайды) қазақ­тың жанын, ойын, танымын, тілін, ділін, тінін та­ну. Осылай зерт­теп жатқан ға­лымға біз түгіл, дүниежүзі рахмет айтуы керек.
2000 жылдары академик Ғ.Есім тіпті өндіртіп жазды. «Фалсафа та­рихы» оқулық-хрестоматиясы бір­не­ше басылымнан кейін толымды, байыпты, сабақтас сала мәйегіне ай­налды. 2006 жылы «Қазақ фило­со­фиясының тарихы» оқулығына ай­налғанда, тарихи «Мәңгі ел» дүние­танымының ұлыстық, ұлт­тық, елдік, мемлекеттік дүние­танымға қайтіп ұласқанын зерделей алдық. Бізге, әсіресе Алаш кезеңі ойлау кеңістігіне байланысты тұ­жы­рымдамалары ерекше әсер етті. Ұлт зиялыларының ұлттық фило­со­фия­лық танымға қосқан үлесі оқу­­лыққа енуі – айрықша бастама-тын.
Бұдан кейінгі «Адам-зат», «Жар жағасы», «Даналыққа құштарлық», «Даналық дариясы», «Данышпан Шәкәрім», «Социализм», «Ақ өлең – аққулы мекен», «Жұлдызды Жұ­ме­кен», т.б. кітаптарында философ-ғалым ой, парасат, елшілдік, отан­шылдық әлемінде белестен- белеске көтеріле берді. Оның аудиториясы кеңейе түсті. Кемелдік жолындағы ұлттың атасы да, баласы да Ғафе­кең­­нің сөзіне ұйыды. Негізгі ең­бек­тері әлем тілдеріне аударылып, бағалау­шылар артты.
Мәселен, біз «Социализм» кіта­бы­ның түрік және украин оқыр­мандары талқысына (танытымына) қатысқан кезіміз болды. Сонда Түркияның бір ғалымы: «Советтік социализм дүниежүзіне қандай қиындық  әкелгенін жантүршігер­лік азап пен геноцидке ұшыраған қазақ халқы тағдырынан білуге болады. Адам санасын улау, өтірікке сендіру – өлімнен де қиын дертті құбылыс. Мына кітап соның сырын ашады» деген еді.
ХХ ғасыр басында көп қайрат­кер «кәсібіңіз» деген сауалнамаға «публицист» деп жауап берген екен. Бұның астары «баспасөз арқылы халық алдына шығу» сынды ой болса керек. Ғарифолла Есім – жазушы. Таңдаулы филосо­фиялық, көркем новеллалардың авторы. «Таңсұлу», «Көсем көкжал­дың мәң­гілік сапары», «Дала заңы», «Баба жұрт», «Бәйгекөк» және тағы басқа көлемі шағын, мазмұны терең шы­ғар­маларын оқып, көркем дүниенің ойшылдық тегеурінін сезінесіз. Автор былайғы адамның көзіне түс­пейтін «асылдың сыны­ғы­нан» керемет тұтастықты үйле­сімді қал­пына келтіреді.
Қаламгер Ғ.Есім шығар­ма­ла­рының тұжырымдамалық деңгейі ұлт парасатымен, даналығымен үндеседі. «Жар жағасы» драмасында Елен ақсақалдың баласына айтатын «Ақ пен қараның арасын ажырата алсаңдар жарар еді. Мен содан қорқамын» деген сөзі бар. Сонда жаман мен жақсыны тану өлшемі – білім де, теория да, қау­лы-қарар да емес, елдің сыннан өт­кен парасаты мен дәстүрі екен. Бұл мың жылдық ақиқат, өкінішке қарай, әлем бойынша жар жаға­сында тұр…
Ғалымның Абай, Шәкәрім, Мұх­тарлар мұрасына адал­дығы, оларды кие тұтуы – өз алдына ұзақ әңгіме. Бірақ бұл жоғары­дағы Ғарифолла жолының іргетасы екенін ұмытпаған жөн.
Біз, бәріміз, әуелі пендеміз. Артық­шылығымыз да, кемшілігі­міз де бар. Артықшылықты айтқан – азаматтық, кемшілікті күстә­нала­ған – надандық. Көп жағдайда елінің парасатына, намысына арқау болып жүрген Ғ.Есімнің та­лайдың қолы жетпеген нақты екі-үш отаншылдық үлгісі бар. Рас, бұл кісіден де кітапты көп жазған ғалымдар, жазушылар болуы мүм­кін. Тіпті олар биік-биік ойлардың асқарынан әлі түспей жүруі де ғажап емес. Бірақ соның қайсысы қожырай бастаған туған жеріне барып, ұлт даналығының мәйегі деп, Абайға ескерткіш орнатты, қайсысы құтхана мешіт тұр­ғызып, әлеуметтік нысандар соғып берді? Бұдан да зорын айтайық: қайсысы қалада үкілеп отырған перзентін «туған жерді түлет!» деп ауылға жіберді?.. Ғафекең кеуде соқпай-ақ осының бәрін атқарып келеді. Көпке үлгі ме? Үлгі!
Кереку-Павлодардың Аққулы-Лебяжі деген ауданы бар. Кешегі
90 жылдардың ішінде ауылдары түгіл, аудан орталығы тарқай бас­та­­ған. Сонда ғалым, кейінгі сенатор Ғ.Есім сауын айтып, жерлес­терін елдік жиынға шақырған. «Мен мешіт соғуға көмектесемін, дәмхана тұрғызайын, 4-5 үйді жөн­дейін. Баламды осында жұмысқа жібе­рейін. Сіздер не үлес қосасыз­дар? Құрығанда тұрған үйлеріңізді бұзбаңдаршы», – деген. Содан ақса­қал­дар пәтуа жасасып, ортақ ше­шімге келіпті… Қазір қара жол­дың бойынан өткен-кеткеннің бәрі осы кентке аялдайды. Абай ескерт­кіші маңында рухани тыныстайды. Ғалымның аса бір сезіммен жазған «Ақ өлең – аққулы мекен» кіта­бын­да туған жер тағылымына байла­нысты керемет ойлар бар.
Ғафекеңнің екінші бір азамат­тығы – өзі оқып-тоқыған Семейдің Шыңғыстау бағытындағы тарихи Күшікбай асуына «Қорғансыздың күні» бас кейіпкері (М.Әуезов) бей­күнә Ғазиза қызға ескерткіш ор­натуы. «Ж.Аймауытұлының Ақ­білегі – таланған, азапталған, қор­ланған қазақ елінің бейнесі» дегендей, надандықтың зорлығы мен қорлығынан мерт болған Ғазиза да – ұлт пәктігінің бейнесі. Осы ескерткіш туралы идея Ғафе­кеңді Семейдегі студент күнінен мазаласа керек… Ақыры діттегеніне жетіп, оны орнатты. Бұл орын да даналар жұртына жетіп, Абай мен Мұхтар туған жерге саяхаттаушылар аялдайтын мәдени-тарихи орынға айналды.
Жалпы, Ғ.Есімнің болмысы жасампаз. Ол көп жыл Алматыдағы Абай университетінде, әл-Фараби университетінде декан болып қыз­мет істеді. Декандық – оқытушы мен білім алушыны мәдениет пен зия­лылыққа баулу мектебі. Мұнда жеке үлгінің мәні зор. Сәл ыңғай­сыздау болса да айтайық, бір оқыту­шы аудиторияға үсті-басына қарамай, күтімсіздеу кіреді екен. Соны Ғафекең шақырып алып: «Сіз жастарға қуаныш, сенім сый­лауға міндетті адамсыз. Біліміңіз бар, тәжірибеңіз мол. Бірақ ішкі мә­­де­ние­тіңіз бен сыртқы мә­дениетіңіздің үйлескенін қалайсыз ба? Қиналып жүрсеңіз, бір кие­ріңізге қаржы жинап берейік», – дей­ді. Ана кісі де саналы екен, ке­шік­пей өз-өзін мықтап қолға ала­ды. «Мәдениетті адамға бір сөз түгіл, ымның өзі жетеді», – дейді ғалым…
Ғарифолла Есім екі шақы­рылым­ның сенат депутаты болған қайраткерлігін басқа әңгіменің еншісіне қалдырдық. Бізге маңыз­дысы – білім орайындағы қыз-меті.
Депутаттықтан босағаннан кейін бұрыннан араласып, атсалысып жүрген Еуразия Ұлттық уни­вер­­­си­те­тіне философия кафед­ра­сының меңгерушісі болып қыз­­­метке тұрды. Анық жайт: бұл ка­федра – қай университеттің болсын күрета­мы­ры. Бар ма­ман­дыққа, барша аудиторияға кіретін де – осы кафедра оқытушылары. Ендеше оқу үдерісінде әр про­фес­сор-доцент-оқыту­шының отан­шыл­дығы,  елшіл­дігі маңызды. Жасырып не керек, дәстүрлі философия кафедралары толық «қайта құрылған» жоқ. Басқа-басқа, кеңес қоғамының зардабы осында батпандап кірген де, мысқалдап шыға алмаған. Ғари­фол­ла Есім, міне, төрт жылдан бері кезең-кезеңмен осы қисынсыз­дықтарды түзетіп келеді. Ғалымның елшіл парасаты оқу орнының айрықша олжасына айналды.
Университет басшылығы басты жиындарда «елдік сөз керек» десе, Ғафекеңді табады. Атқарушы билік, қоғамдық, ұлысаралық ұйымдар «ха­лыққа жеткізе алатын тұлға қа­жет» десе, Ғафекеңді іздейді. Сірә, дәнекер һәм алтын көпір болу бар зиялының, ғалымның қолынан келмес. Кейде осының сырын да білгің келеді. Академик жазған «Тәуелсіздік философиясы», «Бос­тан­дықтың бағасы», «Елдік сана философиясы» сынды кең құлашты, терең ойлы материалдарға үңі­леміз.
«Тәуелсіздік – сана. Тәуелсіз ел адамының санасы да тәуелсіз болуы керек. Саяси тәуелсіздік әрбір адам­ның дербес санасына айнал­ған­да күшке енбек» деп тұ­жырым­дайды. Осыдан соң өзімізге, өзгеге, жоғары-төмен қараймыз. Ойланамыз!
«Заман сүйреп жүргендерден тұлға шықпайды. Тұлға заманды билейтіндерден шығады» деп түйін­дейді. Мұны да санаға салып, қуат­таймыз.
«Қазақ елінің мәңгілігі – әрбір қазақтың емін-еркін өмір сүру кеңістігі. Ол – ұрпақ қамы. Ұрпақ алдындағы парыз, ата-баба алдын­дағы қарыз. Ел болу идеясы – парыз бен қарыздың түйіскен жері» деп қорытындылайды. Бұл ойды да ақылымызбен пайымдап, сана­мыз­ға түйеміз.
Ғалым еңбектері тұтасымен ел­шіл парасатты айқындайды, ба­ға­лайды, байыптайды, бағамда­тады. Бұл – бостан қазақ даналы­ғының табысы.

Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ,
Л.Н.Гумилев атындағы
Еуразия Ұлттық университетінің проректоры,
ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі