Анар ФАЗЫЛЖАНОВА,
филология ғылымдарының
кандидаты

Білім беру жүйесіндегі ре­формалар түрткіжайты. Тәуел­сіздік алғаннан кейінгі жылдары Қазақстанда жа­һа­­нияттық құр­маласуға тө­теп бере алатын адам ка­пи­та­лын қалып­тас­тыру үшін көп­тілді тілдік тұлғалар тәр­биелеу керек деген игі идея әртүрлі фор­мада жүзеге асы­рылуы керек де­ген пікір­талас көп жүрді. Біздің­ше, мәселе әлі де дұрыс шешімін тап­па­ды. Се­бебі, халықаралық тә­жі­ри­беде көптілді тілдік ке­ңіс­тік қалып­тастырудың ұлт­тық мүд­деге үй­лес­кен, ұлт­тық тілдің әле­уе­тін кө­те­­руге бағытталған алуан түрі болатыны анық.

Ал Қазақстанда оны қалып­тастыру үшін мәртебесі әлдеқайда жоға­ры, әлеуеті әлдеқайда қуатты тіл­дер – ағылшын мен орыс тілін балбақша деңгейінен бастап ел­дегі барлық білім беру мекеме­ле­рінде мемлекеттік тілмен тең дә­ре­жеде қатар меңгерту идеясы халықтың емес, саяси элитаның күштеу, қолдауымен жүзеге асы­ры­лып жатыр. Қазақстандағы үштілділіктің мәнісі мынада: тілді тілдік пән аясында ғана емес, бас­қа пәннің оқыту құралы ре­тін­де игерту. Бұл жағдайда оқушы мате­матикалық, физикалық, химиялық білімдері өз ана тілінде емес, шет тілінде игереді. Сабақ­тар әр пәнде әр тілде оқы­тылады. Демек баланың дүние туралы түсініктері толықтай әрі жүйелі өз ана тілінде емес, өзге тілде қалып­тасады. Осыған байланысты жүр­гізіліп жатқан білім беру сала­сын­дағы сан түрлі реформа халық тарапынан біржақты қолдау тауып жатқан жоқ. Бір қызығы, ел ішіндегі қазақтілді де, орыстілді де қауым­дастықтар реформаға бірдей теріс баға беріп жатқанын БАҚ пен әлеу­меттік желі ақпарат­тарынан аңғару қиын емес.
Алайда бұл реформаға қатыс­ты білікті сарапшылардың да кө­ңілі толмайтыны халықтың на­разылы­ғының негізсіз емес еке­нін байқа­тады. Сарапшы­лар­дың пайымда­уын­ша реформаны жүзеге асырудың жүйелі ресми құжаты жоқ. Мәселен, ҚР БжҒМ үштілді білім беруді жүзеге асыру үшін бірқатар норма­тивті құжат дайындады: Білім беруді дамы­тудың 2015-2020 жж. арналған жол картасы, 2016-2020 жж. арнал­ған ҚР білім беруі мен ғылымын да­мыту мемлекеттік бағдарла­масы, 2017-2021 жж. арналған Білім жә­не ғылым министрлігінің страте­гия­лық жос­пары. Бұлардың бә­рін­де үштілді білім берудің нор­ма­тивтік негіздері, реформа­ның жүзеге асырылуы үзіп-жұлып фрагменттер түрінде көр­сетілген, ал тұтас кон­цеп­туалды құ­жат жоқ. Мұндай факт сарап­шыларды өзін­де де реформа­лардың тиім­ді­лігіне қатысты күдік туды­рады.
Соңғы онжылдықтан бері, ба­сында тәжірибе түрінде, кейіннен жаппай енгізіліп жатқан бұл ре­форма бойынша оқушылар мек­теп­те негізгі жаратылыстану пән­де­рін ағылшынша оқып, ал мұға­лімдер оны ағылшынша оқы­туы тиіс бо­лып жатыр. Осы тұс­та тілдік құзі­рет­тіліктерсіз білім алу мүмкін емес­тігін айғақ­тайтын мынадай зерт­теудің мәлі­метін келтіре кет­кенді жөн сана­дық. EF Education First ха­лық­аралық компаниясы жыл сайын әлемдегі ағылшын тілін білу дең­гейіне сараптама жа­сай­ды. Ол Қазақстанның 18 жастағы және одан кейінгі жастағы хал­қына, яғни тіл үйренушінің тілдік ортасының тілді білу деңгейіне тал­дау жасайды. Себебі тілдік ор­та­ға қарай тілдің даму, қолда­нылу сапасы да жоғары болмақ. Соны­мен, соңғы үш жылғы қорытынды бойынша Қазақстан бұл рейтингіде 54 орынды иеленіп ке­леді, бұл көр­сеткіш мемлекетті ағыл­шын тілін білетіндердің «ең төмен дең­гейіне» жатқызады. Мұндай көр­­сеткіш иелері туриске де ба­рынша қарапайым коммуни­кативтік жағ­дайларды ағылшын тілінде түсіндіре алмайды дегенді білдіреді.
Сол сияқты Қазақстанның мек­теп оқушыларының тіл игеру қар­қыны төмен екені көрсетілді, ал сту­­денттердің тіл игеру қарқы­ны жоғары болғанымен, басқа ел­дер­мен салыстырғанда әлдеқайда төмен: 19-21 жасар қазақстан­дық­тар­дың ағылшын тіліндегі білімі 1,3 балл болса, салыстыру үшін Фран­ция – 2,7 балл, Италия – 4,1 Ресей – 4,2 балл.
2015 жылдың 30 қыркүйегінде өт­кен «Мектептегі білім беру ре­фор­масы: үлкен үзіліс атты» «KIPR» талдамалық тобының ұйым­дасты­руымен өткізілген са­рап­тамалық отырыста Сорос-Қазақ­стан қоры­ның қоғамдық сая­сат мәселелері жөніндегі ке­ңес­шісі Каликова Сәуле өз баян­да­масында құрамына Еуропа және Батыс елдері, Оңтүстік Корея, Жа­пония сияқты басқа да 34 да­мы­ған ел кіретін Экономикалық ынты­мақтастық және даму ұйы­мы­ның Қазақстандағы білім беру жүйесіне жасаған мониторингінде үш тілде білім беру туралы сарап­шылардың былай дегенін атап кет­ті: «Здесь уместно прислу­шать­ся и к мнению экспертов ОЭСР касательно этой политики: «Казахстан, пожалуй, является единственной страной в мире, в которой провозглашена подобная политика в области образования – достижение высокого уровня владения тремя языками, отно­ся­щимися к разным языковым группам». Ал осындай үлкен дең­гейдегі халықаралық ұйым сарап­шыларының Қазақстанды үш тілде білім беретін әлемдегі жалғыз мемлекет деп бағалауы оң қабыл­данатын факті ме, әлде қауіпті факті ме – осыны ойлану керек сияқты.
Сонымен бірге осы отырыстың тағы бір бас баяндамашысы – фи­лология ғылымдарының кан­ди­да­ты, КИМЭП университетінің асси­тент-профессоры Смағұлова Жұлдыз баяндамасында мектептен бастап негізгі пәндерді бірнеше тіл­­­де оқыту тәжірибелерінің бол­ға­­нын және олардың дамыған ел­­дердің өзінде де сәтсіз аяқтал­ға­нын айтты: «Меж­ду­народный опыт показывает, что да­же в таких раз­витых странах, как Юж­ная Ко­рея, есть острая нехватка учите­лей-предметников, способных пре­подавать на иностранном язы­ке. Для сведения, Корея наняла около 3000 учителей-носителей ан­глий­с­кого языка, но, как ока­за­лось, не все они хорошие предмет­ники или вообще не имеют пе­да­гогического образования. В Ин­донезии менее 1% пред­мет­ни­ков владели языком на профессио­нальном уровне. Те­кучка кадров – если человек знает английский, зачем ему оставаться в школе? Примеры Кореи и Индо­незии показывают, что с внедрением обучения на английском языке зна­чительно увеличилась текучка кад­ров». Бұл пікірге нем­құ­рай­лы қа­рауға болмайды, сондық­тан ғылы­ми сананы қалып­тасты­ратын негізгі пәндерді мектептен бастап ағылшын тілінде оқыту – тілтанушылардың ғана емес, білім беру жүйесін ұйым­дастырушы-менеджер, психолог, педагог, т.б. мамандардың кешенді зерттеуін қажет ететін күрделі мәсе­ле.
Мұндай жағдаят мектептерде негізгі пәндерді жаппай ағылшын тілінде оқытудың кадрлық даяр­лы­ғының, тіпті тілдік кеңістіктің жоқ­тығын көрсетеді. Сонда мек­теп­­тегі негізгі пәндер бойынша қа­лып­та­сатын құзіреттіліктер, білім, білік­тіліктерге нұқсан келуі, халық­тың ғылыми санасы ойсы­рауы әбден мүмкін деген қоры­тын­ды туады.
БАҚ және ақпараттық кеңістік түрткіжайты. Қазіргі кезде жұрт­шы­лыққа керегі ана тілінде бері­летін сыртқы-ішкі саясат, эко­но­мика, мәдениет, тарих, денсаулық сақтау, ғылым, білім, т.б. әлеумет­тік-қоғам­дық салмағы, ақпарат­тық мәні жоғары хабарлар. Көрер­мен мен тыңдарман бұған зәру. Социо­линг­вистердің айтуынша, БАҚ әсіресе телевизия тілдің әлеу­меттік мәрте­бесін көтеретін ерек­ше комму­никативтік кеңістік бо­лып табы­ла­ды, сондықтан теле­арналар қазақша сапалы ақ­парат таратпай мемлекет­тік тілдің қоғамдық беделі көтеріл­мек емес. Мұндай коммуникативтік кеңістігі бар тіл ғана ысылып, түзі­ліп, нор­малану үрдісі күшейеді.
Бұнымен қатар еліміздің теле­көрермендері едәуір бөлігінің ара­сында барлық телеарналардың кем дегенде 70% – қазақ тілінде болуға тиіс және 24 сағат бойы қа­зақша хабар тарататын арналар құр уақыт толтыру үшін емес, әлеу­меттік-танымдық сапасы жо­ғары ақпарат беруі қажет еді деген пікірлер әсіресе әлеуметтік желі­лер­де көбейіп отыр. Себебі, ақпа­рат сапасы төмен болғандықтан, қазақтілді ақпарат көзінің әлеуетті тұтынушысы болып табылатын қазақтілді орта өкілдері сапалы өнімге, яғни орыс не ағыл­шын тіл­ді ақпарат көзіне жүгінуге мәж­бүр болады. Мұның дәлелі ретінде Қазақстанның аумағындағы kz-доментік кеңістікте орыстілді және ағылшынтілді интернет-көзде­рінің белсенді жұмыс ат­қа­рып тұрға­нын келтіруге болады, сұраныс бол­маса, осы тілдердегі ресурстар саны қазақтілді ресурс­тардан әлде­қайда көп болмас еді. Тіпті осыған байланысты мәселе көтерген депу­таттық сауалда да мына мәліметтер ашық көрсетіл­ген: «2012 жылғы 1 қаңтардағы жағ­дай бойынша «KZ» домендік аймақта интернет-ресурс­тар келесі статистиканы көрсетеді:
орыс тілінде – 32 689 сайт (79,6%),
ағылшын тілінде – 4 550 сайт (11,0%),
қазақ тілінде – 3 822 сайт (9,3%).
Көріп отырсақ, «KZ» айма­ғын­да қазақ тіліндегі сайттар саны 10%-дан да аз, біздегі «KZ» айма­ғында жа­салған ағылшын тіліндегі сайттардан да аз. Егер де біздің ел­де, біздің до­мендік аймақта мем­­лекеттік тілде веб-ресурстарды дамытуға жағдай жасалмаса, қай жақта олар дами алады? Және де қазақша контентті жасауға бөлін­ген қаржы қайда жұмсалып жа­тыр?».
Аталған фактіні, яғни қазақ­тіл­ді ақпарат сапасының төмен­дігін, Тіл білімі институты маман­дары 2011 жылы жүргізген әлеу­меттік са­уал­нама нәтижелері де айғақтап отыр. Мәселен, «Теле­дидар көру, кітап оқу және интер­нет тұтыну тілі» пара­метрі бойын­ша сауалнамаға жауап бер­ген­дер­дің жартысынан астамы ақпаратты қабылдауда орыс тілін пайдаланатынын айтты. Бұлардың қатарын қазақстандық орыс және өзге ұлт өкілдері, сонымен бірге қа­зақтардың үштен бірі құрай­тыны белгілі болды. Сұрал­ғандар­дың тек әрбір бесіншісі ғана ақпа­рат­ты тек қана қазақ тілінде қабыл­дайтыны анықталды». Демек қазақтілді ақпарат кеңістігі сапасы төмен ақ­парат салдарынан өз тұтыну­шыла­рының, яғни қазақ­тілді азаматтар­дың үштен бірінен айырылып отыр. Саяси сананың ана тілінде қалып­тасуы мен дамуы тұрғысынан осы мәсе­лені талдайтын болса, қазақ этно­­тілдік ұжымның бүгінгі күні жар­­ты­сына жуығының саяси санасы ана тілінде қалыптаспай отыр де­ген долбар жасауға болады. Ал мұның салдары қандай қауіпке соқ­тыра­тыны белгілі: бұл – қоғам­ның саяси мәдениетінің төмен­деуі, ұлттық құн­дылықтар жүйесіндегі азамат­тар­дың саяси белсенділігін, қоғамдық жауапкершілігін орнықтыратын ұғым-түсініктердің санадан көмес­кіленіп, өшірілуі, ұлттық бірегей­ліктің, яғни мемлекеттік-азаматтық бірегейліктің әлсіреуі, саяси сауат­сыз­дықтың, саяси салғырттықтың, мем­лекетке деген патерналистік (ма­сыл­дық) көзқарастың етек жаюы. Бір өкініштісі, бұл мәселенің әлі күнге дейін шешімін таппай отырғаны қоғам тарапынан наразы реакция туындап отырғаны айқын байқалады.
Әйтсе де саяси сананың тәуел­сіздік алғанан кейінгі жылдардағы серпілісін жоққа шығаруға бол­май­ды. Бұған қазақтілді БАҚ құрал­да­рының, сонымен бірге қазақтілді сайттар мен әлеуметтік желілердің дамуы өз әсерін тигізді. Қазақтілді интернет-кеңістік БАҚ және мемле­кеттік мекемелердің интернет пор­тал-сайттарының ашылуымен то­лық­ты. Сол сияқты тек қана ин­­тер­­нетте жұмыс жасайтын БАҚ саны артты. Әлемдік интернеттегі бүгінгі күні айқын болып отырған коммуникацияның мынадай типтері мен түрлерінде түгелдей қазақтілді контент бар екені белгілі:
– электрондық пошта, жіберілім, чаттар;
– блогосфера-авторлық сайттар. Блогер, мақсатты аудиторияның на­зарын өзіне аудара отырып, өз айна­ласында ақпараттық кеңістік жасай­ды;
– youTube бейнехостинг қызме­тін көрсететін интернет-сервис;
– online конференциялар;
– торрент (BitTorrent) — арнайы файлдар протоколы арқылы қандай да бір серверден емес, бір-бірінен, нақты айтқанда өзара жеке компью­терлерінен ақпаратты көшіру;
– әлеуметтік желілер – әлеу­мет­тік қарым-қатынасты құруға, көрсе­туге немесе ұйымдастыруға арналған платформа, онлайн-сервис немесе веб-сайттар. Бұл үрдіс ғаламдық си­паттағы үрдістің Қазақстан ақпа­рат­тық кеңістігіндегі бір көрінісі бол­ғандықтан, жоғарыда көрсетіл­ген коммуникация типінің қай-қайсы­сын да болмасын қазақтілді саяси ақ­парат легі толассыз тоқта­май бері­ліп отыратыны анық. Бұған статис­тикалық көрсеткіштер дәлел бола алады. Мәселен, Қазақстанда 2012-2013 жж. аралығындағы Интер­нетке қол жеткізген тұтынушылар саны қар­қынды өсу динамикасын көр­се­тіп отыр: «По оценочным данным Агентства РК по статистике на ко­нец 2013 г. плотность поль­зова­телей сети Интернет составляет 71,1% на 100 жителей, т.е. 11 940,3 тыс. чело­век. Так прирост интернет-поль­зо­вателей в сравнении с 2012 г. состав­ляет 14,86%». Демек қазақ­тілді ұжымның саяси санасы­ның қалып­тасуына, дамуына тікелей әсер ете­тін объектілер мен субъек­тілер қа­тарын ғаламтордағы қазақ­тілді сарап­шылар қауымдастығы, өз сыны мен сарабынан өткен ақпа­ратты таратушы қазақтілді журна­листер мен блогерлер қауымы жыл­дан-жыл­ға толықтыратыны және де бұл қауым­дастықтың интернет ме­диа­да ғана түсінікті болатын өзіндік тілдік контенті де қалыптасып, да­ми­тыны айқын. Олай болса, тіл­та­нушы зерт­теулері үшін әлі қорда­лан­баған тақырыптың бірі осы ин­тернет-ком­муникация тілі мен оның қоғамдық санаға әсе­ріне қатысты ізденістер болары анық. Сондықтан зерттеулер аясын­дағы алдағы зерттеулерде саяси санаға әсер етіп отырған ғаламтор кеңіс­тігіндегі қазақтілді ақпаратқа кон­тенттік және тілдік талдаулар жасалу көзделіп отыр.
Сонымен, қазіргі тілдік жағдаят тұрғысынан мемлекеттік тілдің бо­ла­шақ контентін қалай модель­деуге болады, оны жүзеге асырудағы Ах­мет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының рөлі қандай болмақ деген сауалдарға жауап ізде­генде төмендегі өзекті мәселелерге тоқталмай кету мүмкін емес.

(Жалғасы келесі санда)