МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ КОНТЕНТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ТІЛТАНЫМДЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ РӨЛІ
Анар ФАЗЫЛЖАНОВА,
филология ғылымдарының кандидаты
Мақалада А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтынан бастау алатын тілтанымдық зерттеулердің болашақ тілдік контентті қалыптастырудағы орны мен рөлі мынадай мәселелермен тығыз байланыста қаралады: қазіргі тілдік жағадаятқа әсер етіп отырған түрткіжайттар, болашақта шешімі табылуға тиісті тілдік жағдаяттағы көкейкесті проблемалар, тілдің дамуының болашақ моделі мен контенті.
Тілдің өміршеңдігі әлеуметтік тілтанымдағы аса маңызды ұғымдардың бірі. Өміршеңдік тіл мен адам, тіл мен қоғам, тіл мен мемлекет арасындағы күрделі қарым-қатынасты көрсететін құбылыс, кез келген тілдің өміршеңдігі осы қарым-қатынасқа тәуелді болатыны да белгілі. Нақты айтқанда, тілдің өміршеңдігі дегеніміз тілдің әрі қарай (болашақта) даму, өзгеру немесе құрылымдық және функционалдық қасиеттерін сақтау қабілеті. Орыс ғалымдары тіл өміршеңдігінің мынадай параметрлерін көрсетеді:
– тілдің әлеуметтік қызметтерінің саны мен көлемінің сипаттамалары арқылы айқындалатын оның аймақтағы немесе қарым-қатынас саласындағы үлес салмағы;
– тілдің әдеби өңделу деңгейі.
Ал өміршеңдік деңгейіне әсер ететін факторларға: 1) осы тілде өз ана тілі және екінші тіл ретінде сөйлейтіндер саны, жас ұрпақтың тілді тұтынуы сияқты фактілерді қамтитын демолингвистикалық ахуал; 2) тілдің функционалдық (саралық) даму деңгейі; 3) жазба дәстүрдің болуы; 4) тілдің стандартталған нұсқасының болуы; 5) тілдің қызмет етуі мен ресми мәртебесін қолдайтын мемлекеттік бағдарламалардың болуы сияқты басқа да сыртқы әлеуметтік факторлар жатады [1].
Қазақстан аумағында қоныстанып қалған кәріс тілінің юкчин диалектісін зерттеген ғалым Н.С.Пактің еңбегіне сүйене отырып, осы диалектінің өлі тілге айналуына әкеп соқтырған жағдайларды талдай келе, профессор
З.Ахметжанова тілдің өміршеңдігіне кері әсер ететін мынадай фактілерді көрсетеді:
– тілдің қоғамдық беделінің төмендігі;
– жазу дәстүрінің болмауы;
– қызмет саласының тарлығы (білім беруде, БАҚ-та қолданылмауы);
– жас ұрпаққа берілмеуі[1]. Осы теріс әсерлердің салдарын жан-жақты түсіндерген ғалым қазіргі қазақ тілінің өміршеңдігінің параметрлерін «Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігінде» профессор Э.Д.Сүлейменова бастаған ғалымдар дұрыс анықтаған деп көрсетеді [2, 5-7-бб.]. Осы сөздікте тіл өміршеңдігінің мынадай маңызды параметрлері берілген:
1) әлеуметтік-саяси параметр: тілдің статустық және корпустық жоспарлануы бойынша жүргізілетін мақсатты тіл саясаты тілді қолдап, дамытуға бағытталған нақты Мемлекеттік бағдарламалар, тілдің толыққанды қызметін қамтамасыз ететін әлеуметтік инфрақұрылым (білім беру мекемелері, баспа органдары, теле-радиокомпания, бағдарламалар, кітап баспасы, т.б.);
2) әлеуметтік-демографиялық параметр: мемлекет аясындағы басқа тілдік ұжымдағылармен салыстырғанда осы тілде сөйлейтіндер саны, осы этникалық топ ішінде осы тілде ана тілі ретінде сөйлейтіндердің жалпы саны, осы тілде ана тілі ретінде сөйлейтін жастардың саны, біртілді және қостілді тұлғалар санының ара-қатынасы, қостілділік сипаты мен деңгейі, т.б.;
3) лингвистикалық параметр: әдеби тілдің болуы, тілдік норманың тұрақтылық деңгейі, тілдік инновациялардың (жаңартпалардың) таралу жылдамдығы, өзге тілдің әсеріне қарсы тұру иммунитеті, салалық терминология, жалпы лексикалық қордың даму қарқыны, динамикасы, диалектілердің болуы және олардың әдеби тілге қатынасы, т.б.;
4) әлеуметтік-функционалдық параметр: тілдің әлеуметтік функциялар санымен және оның қоғам өмірінің маңызды салаларындағы, соның ішінде тілдік құзіреттілікті қалыптастыратын маңызды сала – білім беруде, ғылымда (жаратылыстану-техникалық және қоғамдық-гуманитарлық), бұқаралық ақпарат құралдары, әкімшілік басқару, ісқағаздарында, сот ісінде, өнеркәсіп-өндірістерде қолданыс қарқынымен өлшенеді;
5) ұлттық-мәдени параметр: тілдің ұлттық өнердегі, театр, кино, діндегі, әдебиеттің көркем, лексикографиялық, діни, әскери, оқу, терминологиялық, басқа түрлеріндегі, атакәсіптегі және т.б. қолданысы [2].
Қазіргі тілдік жағдаятқа әсер етіп отырған түрткіжайттар
Саяси түрткіжайт. Қазіргі тілдік жағдаятқа әсер етуші саяси түрткіжайтты анықтап отырған үрдіс – ұлтқұрылысы мен мемлекетқұрылысы үдерісі, бұл екеуі де ел халқының ұлттық біргейлігін қалыптастыру үдерісімен тығыз байланысты. Кеңестік Одақ құлағаннан кейінгі тәуелсіз мемлекеттің жаңа саяси жолының ізденістерінен бастау алған қазіргі саяси процестер бүгінгі тілдік жағдаяттың қалыптасуына ықпал етті. Саясаттанушы И.Черных екі кезеңді ажыратады [3]. Әр кезеңді ашып айтатын болса, бірінші кезең тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында, яғни ХХ ғасырдың 90 жылдары мен 2000 жылдарға дейінгі уақытты қамтыды: тәуелсіздікті нығайту үшін, елдегі тоталитарлық режімді аңсаушы әсіресоветтік пиғылдағыларға төтеп беру мақсатында мемлекет саяси арқасүйер күш ретінде негізгі ұлтқа басымдық берді. Сол жылдардағы барлық саяси құжаттарда «титулдық ұлт», «мемлекетқұрушы ұлт» терминдері тек қазақтарға бағытталды, сәйкесінше мемлекеттік тілдің мәртебесін нығайтуға арналған іргелі саяси құжаттар дайындалды.
ХХІ ғасырдың басына тұспа-тұс келетін екінші кезеңде негізгі ұлттың басымдығына қарамастан, саяси электорат құрамында сол кезде әлі де мықты позицияда болған ең ірі диаспора мен басқа диаспоралардың да қолдауына сүйену көзделіп, көпұлттылық идеясы басымдық ала бастады, мемлекетқұрушы ұлт ретінде тек қазақтарды ғана емес, басқа диаспора өкілдерін де тану керек деген талпыныстар жасалды. Мұны «қазақстандық ұлт», «жалпықазақстандық бірегейлік» ұғымдарын қолданған «Ел доктринасы» (2009) құжатынан білеміз [4]. Елбасының Қазақстанда үштілді білім беру жүйесін енгізу керек деген алғашқы идеялары да осы кезеңде алғаш айтыла бастады. Бұл кезең алайда демографиялық жағдайдың өзгеруіне байланысты ақырындап келесі үшінші кезеңге ойысып келеді. Бүгінде жаһанияттағы күш алып отырған бір-біріне қарама-қарсы бірліктегі жаһандану – этнизация (ұлттану) үдерістерінің әсеріне қазақстандық кеңістік те түсіп отыр. Бір жағынан әлемдік экономикалық құрмаласуға жауап беретін саясат ұстану керек болса, екінші жағынан қазақтану үдерісінің де талаптарын естен шығармау керектігі көрінеді, осыған байланысты ағылшын тілі бір компоненті болып табылатын білім беру жүйесіне енгізіліп жатқан үштілділік те өзектілігін жоймай отыр, сонымен бірге ұлттық сананы, ұлттық тілді жаңғыртуға, ұлттық идеологияны жандандыруға бағытталған Елбасының 2017 жылдың сәуір айындағы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласы да ерекше кең қолдау тауып отыр [5]. Міне, осындай әр кезеңдегі саяси өзгерістер бүгінгі тілдік жағдаятты қалыптастыруға әсер етті.
Демографиялық түрткіжайт. Қазақстан Республикасы Статистикалық агенттігінің 2017 жылғы 1-шілдедегі мәліметі бойынша елдің халқының саны 18 034 мың адамды, оның ішінде қала халқының саны – 54,7%, ауылдікі – 45,3% пайызды құрайды. Ресми мәліметтер бойынша 2016 жылы қазақтар халықтың 66,48 %, орыстар – 20,61%, басқа ұлттар – 12,91% құраған. Халықтың едәуір бөлігі репродуктивтік жаста болуы қуантып отыр, сол сияқты 1989 жылғы сан көрсеткішіне 2009 жылы жетіп үлгергені де демографиялық ахуалдың жақсаруының белгісі болып отыр [6].
Тағы бір ерекшелік диаспоралар арасында түркітілділердің санының күрт артуы және олардың жасаруы, еуропалық нәсіл диаспора санының төмендеуі болса, екінші ерешелікке қазақтардың қалалануы есебінен бұрынғыдай бала санының тек ауылда емес, енді қалаларда да көбеюі сияқты құбылысты жатқызуға болады [7]. Бұл алдағы уақытта қазақтілін тұтынушылардың санының ғана емес, сапасының және соған сәйкес қазақ тілінің кең қолданысы мен сапалы қызметін талап етушілердің де арта түсетінін көрсетеді. Демек, тіл саясатында да осы талапқа сай бағытта күшеюі заңды.
Көші-қондық түрткіжайт. Сыртқы көші-қон және этникалық көші-қонда да айқын көрінетін өзгерістер тілдік жағдаяттың бүгінгі ахуалының қалыптасуына ерекше әсер етті.
Сыртқы көші-қонда 1990 жылдардағы сыртқы миграцияның теріс балансы 2003 жылдан бастап оң салаға қарай ойысты. Осы кезден бастап, бүгінгі күнге дейінгі елден кеткендердің тілдік иелігіне қарайтын болсақ, дені еуропатілділер, соның ішінде орыстілділер болып шықты. Сонымен бірге, олардың 43 пайызынан астамы шетелге тұрақты тұруға кеткен 15-34 жас аралығындағы жастар. Мұндай жағдай өз болашағын мемлекеттік тілді білумен байланыстырмайтындардың біржола сыртқа кеткенін көрсетеді.
Этникалық көші-қондағы жағдай да тілдік жағдаятқа тікелей әсер еткен күшті түрткіжайт болды. Ең алдымен елге оралған оралмандардың тілдік жағадаятта тек қазақ тілінде сөйлей алатындардың санын көбейткенін айтуға болады. 1991 жылдан 2013 жылға дейін 924 363 қазақ оралман мәртебесін иеленді. Олардың 61,0% Өзбекстаннан, 14,0% Қытайдан, 9,5% Монғолиядан, 7,0% Түркіменстаннан, 4,8% Ресейден және 3,7% басқа елдеден оралды. Олардың ел аумағына орналасуы да болашақта әр өңірдегі тілдік жағдаяттың ерекшеліктеріне әсер етпей қоймайтын жағдайға айналады деп санаймыз, мәселен, оралмандардың ең көп қоныстанған жері Алматы – 16,1% (148 980 адам), Оңтүстік Қазақстан – 21,3% (197168 чел), Маңғыстау – 12,6% (116 437 адам) Жамбыл– 9,4% (87 302 адам) облыстары және 40,6% – басқа облыстарға таралды. Бір қуантатыны, оралмандар арасында еңбек жасына жарамды жастардың үлес салмағы 55,2 %, 18 жасқа дейінгі балалардың үлесі – 40,3 % құрайды.
Кез келген миграциялық үдерістер әртүрлі тілдік ұжымдардың бір-бірімен араласып-құраласуына, сөйтіп кеңістіктегі тілдік жағдаяттың өзгеруіне әкелетіні белгілі. Бүгінгі күні оралмандардың көшіп келуімен, ауыл халқының жаппай қалалаларға үдере көшуімен, қазақтар арасында табиғи туыт санының артуымен байланысты Қазақстанның ірі қалаларында қалыптасқан тілдік жағдаят қазақ тілінің болашақтағы коммуникативтік әлеуетінің артуына себепші болып отыр. Алайда бұған қиындықтар мен қауіптер жоқ деп қарауға болмайды.
Қазақ тілін қолданатын қала халқының саны артқанымен, елдегі қалалану үдерісінің дұрыс жолға қойылмауы, яғни қаланың ауылдан келген тұрғындарға инфрақұрылымдық, қаржылық, экономикалық, т.б. жағынан мүлде дайын болмауы себепті ауыл халқы қанша жылдан бері қаладан өзіне лайық орын таппай, әлеуметтік лифттердің ең төменгі сатысында жүріп қалып жатуға мәжбүр. Тіл иелменінің әлеуметтік беделінің төмендігіне қарай оның тілді сауатты игеру, жоғары кәсіби деңгейде білу, ғылыми санаға қатысты тілдік білімдердің иесі болу сияқты сипаттары да кемшін түсіп жатады. Демек, қала халқының мемлекеттік тілдегі коммуникативтік әлеуеті артуға бет алғанмен, оның сапасы, мәдениеті туралы мәселелер өте көп екені байқалады.
Сонымен, көші-қонға қатысты тілдік жағдаятқа әсер етіп отырған мықты жағдайлар мыналар: 1) елде қазақтану үрдісі мықты, қазақтардың саны 75,1% пайызға табиғи туыт есебінен өсіп келеді; 2) елге келген мигранттардың дені түркітілдес ұлт өкілдері болса, кеткендер еуропатілдестер, әрі келгендердің ішінде еңбекке жарамды жастағылары басым; 3) ірі қалаларды қазақтану үрдісі ішкі этномиграция есебінен ерекше қарқын алды, қалалардың қазақтілді коммуникативтік қуаты артты.
(Жалғасы келесі санда)
ПІКІРЛЕР1