«Бақилық бесігін қорлатпа,
Басына шырақ жағып жүр…». Жарасқан.

---

 

Уақыт дейтін ас­­ау атпен алысып жү­­ріп, менің қа­та­рым­­ да жет­піс­тің жел­кенін желге жая бастады…
Айтулы асуды ба­­ғындырғандар­дың айтуы­на қа­ра­­ған­да, бұл жас – өзіңе сын бол­­­­­ға­нымен, ортаңа – қам­­шы, ордаңа – ол­жа салар қа­зы­на, Ота­ныңның алдын­да­ғы жауап­кершілік жү­гін сал­мақтандыра тү­сер ерекше кезең. Жет­кенің де, алғаның да, бергенің де – елдің алдында, жұрттың көзінде, халықтың көңілінде!
Иә…
Елден үлкен сыншы…
Жұрттан мықты безбенші…
Халықтан асқан көреген жоқ…
Осы жасқа дейінгі бітіргеніңді енді өзгерте алмайсың. Қайда барсаң да, қандай ортада жүрсең де бергенің мен алғаныңның алдан шығары хақ. Абыройға кенелген кезің де, артық сөзің де, кем мінезің де, асқан тұсың да, сасқан сәтің де… Бәрі де уақыттың жадында… Ең бастысы, өзің мен өзің жеке қалғанда Арыңды арашаға шақырып, айтылар Өз Сөзің үшін, Өз істегендерің үшін ұлтыңның, ұрпағыңның алдында, адамдардың алдында ұялмасаң болғаны!
Менің жобалауымда, қолына қалам ұстап, ғалам мен даланың қуа­ныш-қайғысын, шаттық-қа­сі­ретін тү­гендеуге ұмтылған ме­нің буыным, негізінен Өз сөзі мен Өз істегендері үшін Ұят көзіне қы­сыл­май, қымты­рыл­май тура қа­рау­ға қақысы бар буын деп ойлаймын.

---

«Соғыстан соң туғандар» деген айдармен әдебиет пен өнер әлеміне өткен ғасырдың алпысыншы, жетпісін­ші жылдарында келген бұл буын­ның ішінен өлеңімен өрт жалатып, мұз кемірткен, көркем баян­дауымен оқырманының ой-сана­сын жаул­ап, жүрегіне даңғыл жол ашқан, театр, ки­но, живопись, музыка дейтін ға­жайып сырлы әлемді бағын­­дыр­ған «жүздің жүйрігі, мың­ның тұлпарлары» аз шыққан жоқ.
Солардың бірі, бірі болғанда да бірегейі – Смағұл Елубаев.
Мен Смағұлды Алматының асфальтына аяғымыз алғаш тиген өткен ғасырдың алпысыншы жыл­­дарынан бастап білемін. Өзі­мен бетпе-бет келіп таныспай тұрып, әуелі Мұхтар Әуезов атын­дағы әдеби бірлестіктің университет дәлізінің бір қанатын тұтас алып жататын «Шағала» газе­тінде жарияланған «Ақ боз ат» дейтін әңгімесін оқыдым. Жүрек­тің қыл пернесін басып, жанды тер­бейтін бала қиялдың қанат қа­ғысы, құлаш сермеуіне риза болдым…
Келе-келе Смағұлдың өзімен де таныстым. Қимылы баяу, жүрісі маңғаз, ортадан сәл биік, бидай өңді бозбала жігітпен КазГУ-дің «Виноградов, 88» дейтін адрес­те­гі №1 жатақханасының ау­ла­­­сын­да кездестім. Қасында оқуға жаңа түскен бір топ жігіт бар. Жаңылмасам, осы Шөмішбай бар іштерінде… Біз бір курс болса да жоғарымыз. Сөзімізде де, қи­мы­лымызда да сәл «үлкендік» бар… Жапырласа амандасып жат­қан «төменгі» курстың жігіт­те­рінен «төмендік» танытпай «те­ре­зесін тең ұстап» тұрып, қол созғаны – Смағұл…
Сонымен…
Со бір 1966 жылдың күзінде бас­талған таныстығымызға, бұ­йыр­са, биыл табаны күректей елу бір жыл толады.
Елу бір жыл ішінде дүние тү­бірімен өзгерді.
Елу бір жыл ішінде Алаштың атажұрты да, бізді таныстырып, табыстырып дос еткен айналайын Алматы да адам танығысыздай өзгерді. Алатаудың асқақ шыңда­ры­мен жарыса, көкке бой созған бүгінгі биік қабатты зәулім үйлер­дің бірі де жоқ. Ескі Алматының ес­кі көшелеріне тізіле қонған ескі үйлердің айналасы сыңсыған бау-бақша… Жеміс-жидектері ескі тро­туарларда шашылып жататын ертегідей көрініс-суреттерді де ел­естету бүгінде мүмкін емес… «Баяғыда-а-а… Мына отырған ат­аларыңның бозбала кезінде қала кө­шелерінде өрік, алма шашылып жататын» десең, жасы жиырмадан жаңа асқан немерең саған сенбей, күле қарайды. «Баяғыда-а-а… Кеңестер Одағының дүркіреп тұрған кезін­де биік қабатты бір әйдік ғимарат салу үшін Қазақ­станның басшылары Мәскеуге жалынып-жал­пайып, әзер рұқсат алатын…» де­сең, жиырма беске толған жас ұрпақ: «Не айтып отырсыз?» дегендей сұраулы жүзбен қарайды… Өйткені… Олар – бодан болу дейтін ұғымның не екенін кітаптан оқып, кинодан көргені болмаса, өмірде оны көрмеген, бодандық сезімін біл­мей өскен ұрпақ. Олар – тәуелсіздік дәуірінде туған ұрпақ… Олардың ойы да, сөзі де еркін. Соған қалып­тасқан. Тіпті мына Алтай мен Атырау, Арқа мен Сыр арасында жатқан байтақ елдің өзге бір елдің құрамында болды дегенге олар сенбейтіндей… Иә… Өмір, қоғам өзгерді, дә­уір өзгерді. Тәуелді болған бодан жұрт Тәуелсіз Ел болды. Біздің ұрпақ соның бәрін көзімен көрді. Жүрегімен сезінді. Санасымен саралады…
Сол өзгерген елдің рухани өмі­рі­нің өрісін кеңейту үшін «түн ұй­қысын төрт бөлген» ұрпақтың алдыңғы қатарынан қаламгер, қайраткер, азамат Смағұл Елубаев та көрінді. Көрініп келеді…
Алпысыншы, жетпісінші жыл­дары оқырман ойы мен санасын өзіне жалт қаратып, «Бибі апа», «Ойсыл қара», «Туған күн» секілді алғашқы әңгімелерімен әдебиет дейтін кірпияз әлемнің есігін айқара ашып, еркін енген студент жігіттің жаңа тынысты, өзге бітімді, өрісті қолтаңбасы, аяқ алысы, қалам сілтеуі кім-кім­ді де елеңдеткені, сүйсінткені, көң­ілін бұрғызғаны жадымызда…
Әрине, әр оқырманның өз пі­кірі, өз көзқарасы, өз болжауы, өз бағасы болатыны даусыз. Өз басым КазГУ-дің қоңыртөбел жатақ­ханаларында жатып, мына ұлы ғаламның көгілдір түсіне қиялмен көміліп, әңгіме өлең жазған жиырмасыншы ғасырдың орта тұ­сын­да қалған арманшыл кезең­нің «қара нанын бөліп жеп», «қара суын бөліп ішкен» кезеңге ерекше ықыласпен, сағынышпен қарай­ты­нымды жасыра алмаймын… Сол кезеңді ойласам, есіме жарысып жыр жазған, таласа-тармасып, әлем әдебиетінің арғы-бергі інжу­лерін жарыса оқыған сәттер, ал­уан-алуан жүйріктің жалын сипап, кекілін түйіп, әдебиет ала­ма­нына шәкірттерін әзірлеген ұстаздар түседі. Аға буынның назарына ілігіп, алғашқы ақ бата-тілектерін естіген ессіз шақтар… Неткен әде­мі, неткен сұлу, неткен адал еді сол күндер?! Сағат, Жарасқан, Кең­ші­лік, Әділбек, Ризабек, Сайлаубек, Баққожа, Алма, Үміт, Алпысбай, Қозы, Ұлықман, Мырзабек, Ес­қа­ра, Қажытай, Сейсен, Қаржаубай… Құдай-ау! Бірі де жоқ… Бәрі «кел­мес­тің кемесіне» мініп, белгісіз, беймәлім ана дүниеге асығыс аттанып кеткен… Бұл есіме түсіп отыр­ғандары… Еске түспегендері қаншама?! Мен бұл арада тек КазГУ-де бір курста бірге оқы­ғандарды ғана айтып отырмын… Бір жылдың төлі болған қатар-құрбылардың бәрін түгендеу мүмкін емес… Әйтпесе… Осы қа­тарға өмірден өткен Жұматай, Әшірбек Сығай, Дәуітәлі, Марат Қабанбай, Дидахмет, Жәнібек, Тынышбайларды да қосуға болады ғой.
Аттары аталмаған, бірақ бір ке­зеңнің дәм-тұзын бөлісіп, сөз дейтін киелі де қасиетті өнердің көлеңке, күнгейін бірге көріп, күн санап қатары сиреп келе жат­қандар маған өкпелемесін… Осыдан біраз уақыт бұрын: «Ұмыт қал­ған батырдың жарағындай, құлазып тұр қу көңіл қара құмдай. Қою қара орман ек… Әй, Ираш-ай! Алматының азайдық дара­ғын­дай…» деп жазып ем. Иранбекке арналған сол төрт шумақ өлеңнің әр жолы мен әрбір сөзіне жұмыр жердің қызығы мен қуанышын бірге көріп, кейде келісіп, кейде керісіп, қатар өмір сүріп келе жатқан қатарластарымның мінез-құлқын арқау еткенім өзіме аян. Өмір майданында бірде қуанып, бірде күрсінетініміз, бірде қуарып, бірде түршігетініміз рас… Өмір ғой… Өмір!..
Сол азайғандардың арасынан бүгінгі көңіл төрін қозғаған «жет­піс дейтін желкенін жел тербеген жасқа» көшін әдемі, абыройлы қон­дырып, ұлт әдебиетінің жаңа дәуіріне олжа салған Смағұл туралы сөзді осылай өруді өзіме парыз санадым.
Тәуелсіздік дәуірі көбімізді ұлт ойы мен сөзін өткір публицистика тілінде немесе миллион санды аудиторияға тез әсер ететін кино өнерінің сиқырымен жеткізуге бейімдеді. Енді біріміз ең байыр­ғы, өнер атаулының ерте замандардан бірге жасасып келе жатқан көне түрі – театрдың авансценасынан сөйлеуге ұмтылдық. Қай-қай­сысы да қазақ ұлтының ойын та­нытып, жанын тәрбиелеуге, ха­лықтық болмысымызды сақтауға, қор­ғауға бағытталды.
Смағұл да осы кеңістіктен табылды. Тәуелсіздік туралы толғана тебіреніп, ойы қалың, оты мол публицистикалық мақалалар жазды. Елдік пен егемдік салтын қорып, тіл, діл, дін тұтастығын, ұлт пен ұлттық құндылықтар тұтастығын сақтауға үндейтін өткір-өткір пікірлер айтты. Суреткер Елубаевтың жаңа қыры – қайраткерлік қыры қоғам назарын өзіне бұрды.
Қысқасы…
Ол жазу столын жетімсіретпей жамбасына оң келген жазу дейтін өнердің еш­қайсы­сын да өгейсітпей «дүние мәңгілігі» мен «ұлт күрес­керлігін» арқау етер иірімі терең, фәлса­фа­лық, танымдық бағыт­тағы шығармалар жазып, екі дү­ниенің терең қатпарла­рына бойлады. «Қиямет-қайым ғасыры» соның айқын көрінісі. Білімдар, талғампаз, танымы кең оқырман­ның ойына қанат бітірер бұл тео­логиялық толғау Смағұл Елубаев есімді ойшыл қазақтың дүние-танымының тереңдігін басынан алмағайып оқиғалар өтіп жатқан жерүсті тіршілігінің өткенін қалай зерттеп, бүгінін қалай зерделесе, бәріміздің мекеніміз – қара жер мен алып ғаламның болашағына да солай алаңдайтынын аңғара­мыз. Жер жер болғалы, жер бетін жұмыр бас пенде қоныс еткелі мыңдаған жылдар бойына Адам-Ата, Хауа-Ана ұрпақтарымен бірге жасасып келе жатқан мәңгілік сауалдарға екі мыңжылдықтың тоғысар тұсындағы тұрғыны – жазушы Смағұл Елубаев өзінше жауап іздейді. Алпауыт идеологиялар мен жер бетіне үрей егер догмалық көзқарастардың бірде-біріне маңайламайтын өз көз-қарасы мен өз ойын, өз толғамын оқырман талқысына ұсынады. «Қиямет-қайым ғасыры» – адамзат баласын сақтандыру! Адам жаны мен болмысын қорғаудың ұстанымы. Жұмыр бас пенденің «әттеңдері» мен өткелдерін таразы басына қоя отырып, Құдайға оралудың жолын іздеу! Тәубаға шақыру!
Міне… Қаламгер шығарма­шы­лығының жаңа бір қыры оқырман жүрегіне барар соқпақты осылай іздеп, осылай өреді.
Ана дәуірде жүріп-ақ қыры-сы­рына әбден қаныққан, жаратылысы мен болмысын кәсіби тұрғыдан бір кісідей игерген кинодраматургия саласында да ол көп еңбек етіп, тер төкті. Ұлт киносына ел­еу­лі үлес болып қосыл­ған «Ақ ­боз үй», «Кек» (Әбіш Кекіл­баев­тың «Күй» повесінің ізімен жа­зылған), т.т. дүниелер соның айғағы. Сма­ғұл Елубаевтың кино­драматургтық қабілет-қары­мының тегеуріні мен кәсіби мүм­кіндігінің молды­ғын барынша танытқан тұс – Рүстем Әбдірәштің «Алмас қылы­шы» фильміндегі рух (Ілияс Есен­­берлиннің аттас шығармасы­ның ізімен жазылған) – тарих – ұлт тағдыры дейтін сүйекті тақы­рып­тың шебер игерілуі дер едім.
Иә…
Уақыт талабына орай, көркем сөзді ғана емес, жалпы ұлт өнерін дамудың жаңа кеңістігіне алып шығу – бүгінгі қазақ өнері мен әде­биетінің алдында тұрған басты мақсат, іргелі міндет.
Бұл кім-кімді де мазалап жүрген күрделі проблема.
Әлем ашық бәсекеге түскен алмағайыбы мол дәуірде тілі мен ді­ніне қарап, суреткер мүмкін­дігіне шек қоюдың жолы бірте-бірте тарылып келе жатқаны қалай ақиқат болса, сол талап, тілекке сай, әдебиет еркін, мүдіріс­сіз оқылатын, кинофильмдер көрер­ме­нін бірден жаулап алатын дең­гейге көтерілуі ләзім. Бұл талап му­­­зыкаға да, живопиське де, театрға да ортақ.
Осы бағытта мені бір қуанта­тыны – суреткер, қайраткер, публицист, ойшыл Смағұл Елу­баев­тың өзіне де, өзгеге де үлкен сыни биіктен қарайтыны.
Бұл – өсудің кепілі.
Шығармашылық кеңістігі осын­дай үш арнадан тұратын тұ­тас бір ұғым бүгінде Елубаев болмысын ұлт санасына түбегейлі бекітті. Бұл күмәнсіз. Тұлға таби­ға­тын тануға арқау болар бұл үш арнаны (сурет­керлікті, публицист-ойшылдықты, кинодраматургияны) бірінен-бірін бөле-жара қа­рауға болмайды.
Дегенмен…
Осы үш арнаның арасынан маған жақыны да, ойым мен санамды көбірек тербетіп, жүрек қы­лын көбірек қозғайтыны – қаламгер-суреткер Елубаев екенін баса айтқым келеді.

* * *
Сонымен…
Сөз арқауы – «Ақ боз үй».
Менің ғана емес, жалпы сөз танып, ой сараптап, үлкен әде­биет­тің қыр-сырына бойлап, жүрек­жар­ды бағасын әділ, адал айтар кез келген оқырман үшін бұл туын­ды­ның жолы, жөні бөлек деп ойлаймын. Өйткені, аталмыш роман – ұлттық прозамыздағы шоқтығы биік, шыңдары түу алыстан көз тартатын ақбас таулардай менмұн­далап тұратын ерекше дүние.
Әр кездің өз суреті, әр дәуірдің өз шындығы бар.
Көңіл төрін мекен етер сол су­рет, сол шындықты көріп-танып, қаз-қалпы електен өткізе білер, көркемдік тез бен халықтық қа­лыпқа салар, ерінбей еңбек етіп, ерлік пен елдік мінездерді екшей алар суреткерлік таным мен қа­лам­герлік қарым ақ қағаздың ай­дынын адалынан өрнектеген тұста ғана шын мәніндегі үлкен әдебиет жасалмақ.
Қазақ көркемсөзі мен көрке­м ойы­ның үлкенді-кішілі білгір­лері мен сарапшылары есімін осындай мойнына ауыр жүк артар, қажетті жерінде қақы­ратып сөзін айтар «үлкен әдебиет» жасаушылар санатына қосып әл­деқашан үл­гер­ген Смағұл Елубаевтың «Ақ боз үй» романының дүниеге келуі өз кезінде автор талантының жаңа қырын, эпикалық баяндау үрді­сін танытып қана қой­ған жоқ, есін жиып, етегін жапқан, еліктеу мен солықтау кезеңінен өткен тұтас бір буынның, жаңа биікке көтерілген қазақ проза­сы­ның жаңа беттерінің мінез-кескі­нін аңғартар соны туындыдай елес берген болатын.
Әдебиет босағасын «Ақ боз ат» дейтін тұңғыш әңгімесімен әдеп бұз­бай, сыпайы қалып, ибалы мінезімен аттаған автордың араға ғасырдың ширегіндей уақыт салып, қазақ прозасы дейтін бойына табиғаттың төрт мінезін түгел да­рыт­қан, төрткүл дүниеге атағы кең жайылған ұлы суреткерлерді берген келісті кең өлкеге көз тартар құйқалы жайлауы бар, қаз-үйрек қонар қоғалы көлі бар, өмір-тіршілігі, болмыс-біті­мі өзгеше, өзгеге ұқсай бермей­тін өз ауылын қондырар, өз «Ақ боз үйінің» уығын қадап, кереге­сін тігер күнге Смағұл көп ізденіп, көп еңбек етіп, оңы-солын барлап барып келген.
Оған көз жеткізер шындықтың шырайын да, ақиқаттың айғағын да романның өн бойынан көруге болады.
Осы орайда, бірер шындықтың басын ашып алғымыз келеді.
Бірінші шындық – соғыстан соң туған ұрпақ өкілінің осындай ауыр да іргелі, қиын да күрделі аштық дейтін тақырыпқа «тәуе­кел» айтып, ат ба­сын бұруы. Әри­не, қазіргі «батырлар» мен «айтқыш­тар», «кө­сем­дер» мен «шешендер» көбейің­кі­реп тұрған сөз айту бостандығы еркін, «әй» дейтін ажа, «қой» дей­тін қожа жоқ жаһандану заманында жаңа сөзді тауып айтып, жан баласын таң­ғалта қою қиын. Оның үстіне тарихымыздан тоталитарлық заман­ның қара қайшысы оңды-солды тілгілеп, қиып-қиып, қидаланып, жадымыз бен санамыздан алынып тасталған «ақтаңдақтар» мен «қара дақтар» жәйлі Кеңестер Ода­ғы арқырап, ат үстінде отырған дәуірде ой тоқта­тып, соны сөз айту сұңғылалық пен үл­кен білімдарлықты ғана емес, жүректі­лікті де керек етері хақ еді. Бұл – кеше­гінің ақи­қаты! Бұл – шындық үшін шырқырап, отқа түскен суреткер ерлігінің нышаны еді…
Ел есінде «ұлы нәубет» болып қалған отыз екінің зобалаңы туралы, аштық қырғыны жайлы қа­лам тербеу қазір де оңай емес, ол кезде тіпті қиын бол­ғаны белгілі. Бұл – бүгінгі тәуелсіздік туы алты құрлық аспанында жел­бі­реп, ер­кін ой, еркін сөз ер үстіне қон­ған, дамудың жаңа сатысына өт­кен демократиялық қоғамның айдай ақиқаты. Ал кеше, аштықты айтпақ түгілі, атын ауызға алудан сескенер сексенінші жылдардың басында қолына қалам ұстап, ту­ған халқының тамырына айбалта болып қадалған тұтас бір зауалды кезең жайлы роман жазуға белін бекем байлаған жас жазушының тосын мінезін не деуімізге болады? Той-томалағы мол астанадан жерігендей, сытылып шығып, қаланың батыс жақ тұсындағы – Алатаудың кісі аяғы сирек барар қара көлеңкелі тыныш қолты­ғына құйтақандай төрт қанатты киіз үйін тігіп, осыған дейін өзі табанынан тозып, арқа еті арша, борбай еті борша болып, біресе Үстірттің ұлы жазығын, біресе Бұхар мен Самарқанды, біресе Аралды, біресе түрікпеннің құм­дауы­ты мен Маңғыстаудың шөлді, шөлейтті далаларын екі жыл бойы кезіп, там-тұмдап ел жадында қал­ған ескі әңгімелерді жинаған ел сөзі мен ел ойын – өткеннің тауқыметті тарихын, жан шошытар кесапатты қырғынның көрі­ніс­терін дәуір мен замана суретін көркем шындық етіп, жады төрін­де қайта тірілтіп, ерінбей, жалық­пай қағаз бетіне түсіруді ерлік, жүректілік демей көріңіз?.. Бұл, суреткерлік та­бан­дылық пен аза­маттық ұста­ны­мның айқын бел­гісі еді. Әрине, осыған дейін көму­лі келген ауыр тақырыпқа ар­нал­ған бірді-екілі шығарма­лардың болғанын, атап айтқанда, Балғабек Қыдырбек­ұлы­ның «Алатау» романы, Қасым Тоғы­зақов­тың «Әли қарт» поэмасы, Шерхан Мұртазаның «Сталинге хат» драмасы, т.т. дүние­лердің болғанынан хабарымыз бар.
Бұл – басқа әңгіме.
«Ақ боз үйге» қайтып орала­йық.
Шығарманың шырайын ашар екінші шындық – жазушы ой- мұратының, қиялының, мақсаты­ның тарихтан – тағылымға, өмір­ден – өнерге, адамнан – образға, сөз­ден – суретке, сырдан – шын­дық­қа айналуы.
Бұл тұста да романист Елубаев өзіне дейінгі іргелі қазақ көркем сөзінің қалыптасқан кәдуілгі реалистік-психологиялық мектебі мен арғы-бергі әлемдік прозаның озық үлгілерінен алғаусыз тәлім алғанын, сол тәлім, сол танымын өз шығармасының сүйегі мен етіне, қаны мен жанына, әні мен сәніне, көркем болмысына айналдыра алғанын анық байқаймыз.
Көл-көсір тарих – аспан асты, жер үстін мекен етер кез келген үл­кенді-кішілі халықтардың басып өткен өмір жолы, сызылмас жады. Осы орайда, роман­ның бас кейіпкерлерінің бірі – қадірлі де қадірменді ел адамы, тегін тепкіге түсіріп, тергете қой­мас, «малым– жанымның, жаным – арымның садағасы» деп өскен, өнген, сол сертіне ақырғы демі біткенше адалдық танытып өткен Пахраддин тағдырының ұлт мінезін айқақтар қалыптай болып елестеуі тегіннен-тегін емес. Пахраддин – отыз екінің нәубеті ұлт бойынан сылып әкеткен қазақы нанымдар мен сенімдердің көркем жиынтығы, ғасырлар бедерінде қалыптасқан ел басқару мен ел сөзін сұраудың көшпелі қоғамға тән сом үлгісі. Автор ұста­нар көр­кемдік концепцияның астарында жатқан осы бір сал­мақ­ты меңзеу ел өмірінің, халық тари­хы­ның көлеңкелі, қа­сірет­ті кезін ғана ай­тып қоймай, ұлттық тарихы­мыз­дың шырайлы, шуақты, ер­тегіге бергісіз еңселі елдігімізді танытар сәттерінен де мол хабар айтады. Ашуын ақыл­ға, қайғысын сабырға жеңдіре білер, аз отырып, көп түйер, аз сөзімен көп айтар қан­шама Пахраддиндер өтпеді бұл қазақтың сайын даласында? Пахраддиндерге тек ата мен ананың махаббатынан жаратылар биоло­гиялық құ­бы­лыстың жемісі деп қарамау керек. Бұл – қоғамдық-әлеуметтік өміріміздің өзі жаратқан, рухани дүние- тіршілігіміздің сан ғасыр­лық ұлы өнегесі мен тәрбиесінің туабітті, қан қуып, тек түгендер үлгісі, жан жаратылысы, алтын­ның сыны­ғындай елестер дала ғұрпы мен мінезінің ірі белгілері.
Пахраддин дүниеге аумалы-төкпелі, қанқұйлы мінезді «го­лоще­киндік геноцид» дәуіріне де сол өзінің өзеурей білмес, іштей илікпес тектілігімен қарайды. Інісі Әзберген екеуінің көзқарас­та­рындағы алшақтық та соның салдары, сипаттары. Айтқанына жүргізіп, дегеніне көндіріп үйре­ніп қалған іні мінезіндегі доғал­дық пен ұрда-жықтықтың төркі­нінде не жатқанын жақсы білер ағаның туған бауырына тіс жарып, ашыла бермеуі де сондықтан. Кө­кірегінде «туған жер» деген ұлы сезім күн сайын бас көтеріп, «көш басын бөтен жаққа бұрайық» деген інінің ожарлау ұсынысына қосылмай жүруі де содан. «Жә, өкі­меттің райы түзелер, ел есін жияр» деген үміттен де құралақан емес. Әзберген сөзімен айтқанда: «…Қап, қылуасы өтті-ау, жаман шіріктердің. Хансұлу – Әзбер­геннің қарындасы. Пахраддиннің маңдайына біткен жалғыз қызы… Талшыбықтай бұралып, бойжетіп қалды бүгінде. Өзі… Сұлу десең – сұлу, ерке десең – ерке. Оған жаман Шәріптің анау шікірейген жаман ұлының саусағы тиді дегенше, бұл намыстан булығып өлер…» деген ащы шындыққа бас ұруға бар. Тек іргемді ел мен жерден бөлмейінші деген ой төрінде жатқан шешімі қиын сауал, өз жауабын табар ма? Тапса, қалай табар? Міне, малы-жаны талауға түсіп, елі конфескенің қара шең­геліне іліккен, қырғын алдын­дағы қаймағы бұзылған, бұзылмақ түгіл, «кіші Октябрьдің» сұрапыл сергелдеңіне түсіп, астаң-кестең шайқалған дала тіршілі­гі­нің бір сәттік жан арпалысы мен азабын Смағұл осылай кейіп­кері­нің ішкі сезім-айқайымен өреді.
Кеше тегіңді тергеп, тепкілеп, төрдегі басыңды есікке лақтырса, енді сол зауал соқа басыңды қо­йып, мына аңқау, сөзге сенгіш мо­мын елді мүлдем біржола шөк­тір­гелі отыр. Жанұшырып, содан шығудың жолын іздейді. Ай күтті, жыл күтті, азапқа түсті, ойға батты. Ақыры, қалың елді малынан айырып, босқындық күйге түсірер, аштықтың адам сенгісіз азабына айдап әкелер күннің де жыртқыш бейнесі әр жерден бір елестей кө­шіп, көріне бастады… Пахрад­дин­нің арқасын аяз қарып, үмітінің жібі үзілгендей. Аудан басшысы Калашников екеуінің сөз салғас­ты­руы­ның түп-төркінінен де ер­теңгі қатер мен қасіретті сезінудің алғашқы белгілері атойлап көрі­нердей.
«Мал– баққандікі» демеп пе еді аудан басшысы. Енді, міне, то­палаң тигір сол төрт түлік бай-бағыланды қойып, мал бағып, арып-ашып, тентіреген қара орман жұртқа, қалың елге де бұйыр­майын деп тұр. Ел жұтап, тозса, қазақ қырыл­са… Құдай, а! Сақтай гөр, мына дала, мына жер кімге керек? Неме керек? Жаз біте, күзгі жауын-ша­шын, лайсаңмен, жал­ғыз үміт тір­шілік-тірлікті, ертеңгі өлмес күн­ді көкіректеріне тұмар етіп, Үстіртті бетке алса…Одан әрісі тұ­манды, белгісіз, беймәлім күн­дерге ұласар дойыр інінің тәуекелі мен Пахраддиннің пұшайманды халін серік еткен шағын көш-керуеннің роман басындағы суреті оқырман жадында шегеленіп осылай қалары анық…
Өткен мен бүгін, елдің ертеңгі арман-мұраты – адамдардың арпалысқа, алыс-жұлысқа толы тағдыр-та­лай­лы өмірі шығармада осылай шебер өріледі. Өмір суреттері мен замана көріністері оқыр­ман­ның есінде шиеленіскен сырт­қы қақтығыстардан гөрі, байсалды да байыпты прозаға тән баян­­дау мәнерінің өзіндік өр­негімен, кейіпкерлердің қайта­лан­бас мінез-кескінімен, шыншыл да өміршең тағдыр­лары­мен есте қалады. Шерменде Пахраддин де, бас иесінің айтқа­нына мүлткісіз көніп, соңғы демі біткен­ше жарының есік-төрін қорып, ақыры ен далада аштықтың күрмеуіне іліккен, қор болып өлсе де шығарда жаны бір қо­жайыны­ның қасында жатып өлуді өзіне медет еткен, ақылы – көркіне, көркі – жанына сай Сырға да, отызыншы жылдардың қазақы тіршілігінің қаны жерге түспес көрінісіндей елестер, «қысқа жіп күрмеуге келмес» өм­ірд­е жоқшы­лық жеті атасынан бері қыдиып, қыр соңынан қалмай келе жатқан кешегі етікші, бүгінгі ауылнай Шәріптің халық­тық юмор мен сарказмге толы бей­несі де, роман­ның басты кейіп­кер­лерінің бірі, «комиссарлар заманының» қалып­тасу мектебі жасаған, кедейден туып, кербез­дік­ке жеткен, от пен суды қатар ке­шіп «жалшылар қоғамның» жа­лынды күрескеріне айналған, сөйте тұра махаббаты мен елдік мінезіндегі ерекше жылылық сипаттарынан ада-күде арылмаған Шеге де, «ақ дегені алғыс, қара де­гені қарғыс» сынды естілер, дәулетті тұқымның бетін жел қақ­паған ерке қызы – Хансұлу тағ­дыры да, ер мінезді, ерекше бітімді Бұлыш пен ел есінде оттай ыстық «махаббат дүниесінің» жебеуші­сін­дей өзге қырымен қалар Балқия да, Әзберген де, еркегі қырылып, елдік намысы тұл болып, ертеңгі күніміз «құр­дымға батты» деп күңіренген сәтте буынып-түйініп, халық қа­мын ойлап, ұрпақ үшін қандай іске болсын бел шешіп кірісер Дәу апа бейнесі де, т.т. шы­мыр сомдал­ған көркем образдар – «Ақ боз үй­дің» алып шаңырағын ұстап тұрған бір-бір уық-тағдырлар тәрізді.
«Әркімді заман сүйремек, заманды қай жан билемек? Заманға жаман күйлемек, замана оны илемек…» деп ұлы Абай айтқандай, тұтас бір халықтың талай-тағдыры үзіле жаздап, көзге көрінбес жібек жіпке іліккен, замана бейбақтың илеуіне түсіп, үш миллионға жете­қабыл санынан айырылған ұлттың ұлы қасіретін қалай ұмытуға болады?! Сарыарқаның сары аязында бір тірі жан үйінен ұзап шыға алмай, үзеңгі-бауы бұзыл­ма­ған қалпы оты өшіп, өмірі үзі­ліп қалған ауылдардың болғанын ес­ті­генбіз. Сол «көрдім» дегенді айтып, бес шумақ өлең жазғаны Шахан Мусин секілді ағалары­мыздың Колымаға қалай айдалып, сүргін кешіп келгені жадымызда… Сол «ұлы нәубетті» көріп, сезініп, төзімдері талқан болып, Тұ­рар Рысқұловтар мен Ғабең­дердің атынан әлем тітіренген «кө­семге» жазған хаттары бүгінде ұрпаққа Шерхан Мұртазаның қаламымен «Сталинге хат», «Бесеудің хаты» болып жеткені, сахнаға шыққаны бел­гілі.
Көркемдік таны­мының кеңді­гімен, бояу, әрінің молдығымен ел жүрегіне ұялаған «Ақ боз үй» романының бойынан менің жадымда жатталып қалған шын­дық шырайы мен ақиқат өмірдің айғақтарының қайсыбір бедерлері мен сілемдері осы…
Тар кезеңнің тізгін ұстатпас тар қияларында «мың өліп, мың тіріл­ген» халықтың бір өшіп, қайта жанған тағдырлы тұсы жайлы жа­зылған аталмыш романның жалғасы барынан қалың оқырман хабардар . Әр жазғанына шұқшиып қайыра-қайыра оралу – өзін, өз жазғанын сыйлайтын кез келген суреткердің машығы. Ана дәуірде бас­талып, мына дәуірде нүктесі енді-енді қойылып жатқан «Ақ боз үйдің» кейінгі нұсқасын өз басым оқи алмадым. Автордың айтуына қарағанда, роман жаңа дәуір талаптарына сай көп қыс­қар­тылып, біраз өзгеріске түскен. Интернет пен компьютер­дің, кино мен театрдың мәнері мен үлгісі қырық құбылып жатқан бү­гінгідей ұлт пен ұлт, мәдениет пен мәдениет, өркениет пен өркениет мидай араласқан заманда кітап оқыту үшін күрес жүргізу – ұлы міндет! Шамасы, Смағұл дос осы принципке көбірек ден қойған сияқты. Қолдаймын! Қолдай отырып, шығарманың соңғы нұсқасын оқи алмағаным үшін ғафу өтінемін… Біріміздің жазғанымызды біріміз жиі-жиі оралып оқып, пікір біл­діріп отыру әдебиет үшін де, әдеп үшін де, өзіміз үшін де пайдалы еке­нін естен шығармауымыз керек-ақ.
Жетпістің биігіне желкенін жел­ге жайып, дәуірімен үн­де­се қалам тербеген әріптес, замандас, дос көңіл суреткердің ақ­боз ғалам хақындағы Ойы мен Сөзі – халқымыздың рухы мен ірілігін «тайға таңба басқандай» етіп танытар іргелі шығармаға, тамырын тереңнен тартар ұлт­тық құнды­лыққа айналғаны әдебиет­тің ортақ қуанышы, ортақ жетіс­тігі.
Суреткер көкірегін тербеткен ақ ­боз үй түтінінің ақбоз ғалам тө­рін­де әркез түзу ұшатынына сене­міз.
Өйткені…
Смағұлдың ақ боз үйі – Алаштың ақ боз ғаламы…

Нұрлан ОРАЗАЛИН,
ҚР мемлекеттік сыйлығының лауреаты