Жазушы Молдахмет Қаназдың «Құм қойнау» атты хикаяты 1984 жылы жарық көрген екен. Бұл хикаяттың алтын өзегі – туған жерге деген перзенттік сүйіспеншілікпен қоса өрілетін ұлттың патриархалдық тұрмысы туралы философиялық түйін. Құм пайда болу тегі жағынан түп негізінде теңіздік құбылыс болуы керек, себебі, ол сусыған құрғақ теңіз сияқты жұмбақ әсері бар. Сүтті кептіріп, ұнтақ түрінде алғаны сияқты, есте жоқ ескі замандарда тулаған көк теңіздер құрғап, орнында құм таулар шөгіп қалған-ау деп ойлауға әбден болады. Құмда сырт қарағанда ғана мимырт, тіршілік аздай сезіледі. Расында, құм ортасы қайнаған тіршілік. Қазақ үшін құм қойнау мыңғырған мал нағыз байлық көзі екенін жазушының осы хикаяты дәл айғақтайды.

Хикаятта параллель қос линия бар. Өмір сүру қағидасы бір-біріне ке­реғар бола тұра, өмір сүру салты қос тамшыдай аумайтын қос кейіп­кердің тағдыры нанымды су­реттелген. Құланбай мен То­ға­нас нағашылы-жиен, малқор қа­зақ­тар, бірақ замана лебімен бір-бі­ріне жат, суықбауыр тартқан. Ұлт­тық портрет әсірелеусіз шық­қан. Жазушы құм жайлаған екеу­дің ымыраға келер тұсын пси­хо­ло­гиялық иірімдермен астарлы аша­ды. Авторлық кесек шешім – қа­зақ­қа тән ұлттық дүние­та­ным­ның ірілігімен, оны қастерлеуімен құн­ды. Құланбай есімі нышанды, түздегі құландай жеке батыр өмірді таң­дайды, бай тұқымы, әкесі кон­фес­кеге түскен соң, совет үкіметі та­рапынан зорлық-зомбылыққа ұшы­раған әулетінің күйігін кісі­киік мінезімен жасырады. Оралхан Бөкеевтің «Қар қызы» атты хи­каятындағы Қоңқаймен рухы туыс Құланбай.
Хикаят дәстүрлі прозаның оң үл­гісі жазушы басы артық дүниені хикаятына тықпаламайды. Иен да­лада жалғыз салт атты келе жатыр. Көктегі қыран сол жалғыз­дық­ты ұлғайта түсері анық, ақыры тө­бесінде үйірілген ақтұмсық құз­ғын нышан арқылы ажалға әкеп тірейді. Құланбайдың оқшау мі­не­зін жіті суреттеуде автор қазақ хал­қына тән экспрессивті лекси­ка­ны дәл қолданады. Этног­ра­фия­лық деректер, тіл байлығы оқыр­­­ман­ды жалықтырмайды. Оқи­ға со­вет қоғамында болып жатыр, сол кезеңдегі психология арқылы жазу­шы қыр адамдары­ның бей­не­сін айнытпай суреттей­ді. Кі­сі­киік Құланбай өз бойына тең­гер­мей­­тін Тоғанас қойшы, Құ­­лан­байдай жылқысы құмға сыймаса, Тоғанас малсақ, жаны жыл­қыда. То­ға­на­с­тың қара жорғасы осы хикаяттың ауыр жүгін, қиы­лысар аражігін кө­теріп тұр. Екі кейіпкер­дің диле­м­масы, текетіресі мен адам­шылық қа­сиетінің таразыға түсер жері қа­ра жорғаға тікелей байланысты. Қилы тағ­дыр­лар арқылы жазушы түп­теп келгенде қазақ­тық­ты дара­лайды, оның өзге қа­уым түсіне ал­мас құпия сырын аңдатады.
Әншейінде момын, еңбекторы кө­рінетін Тоғанас шалдың қара жор­ғаны мінгендегі сән-салта­на­ты, өзін ұстауы хандармен теңе­лер­дей. Қара жорғаның әбзелі көш­пелі тірліктің бекзат күйіне ел­ту­ден туған. Қара жорға қазақ су төгілмес жорға деп аузының с­уы құритын ерекше жануар, То­ғанас үшін алтын тақ, көңіл хошы. Өлу­ге таянған Құланбай бір аяғы жер­де, бір аяғы көрде бола тұра То­­ғанастың қара жорғасын ұрлап алып, қараулық танытады, бұл да этнографиялық жанды деталь. Құ­ланбай қара жорғаны неге ұрла­ды? Ол Тоғанасқа асыл малды қи­­­майды, қызғаныш, өзін текті, ар­­тық санау көңіліне желік бітірді. Қа­ра жорғаның төңірегінде егде екі қазақтың мінездері ашыла түс­ті. Бірі оны баптайды, бірі оны күн­шілдік меңдеп, иесіне қимай, өзі өлгелі жатып, ұрлап әкетеді. Абыл мен Қабыл таусылмайтын аңыз. Бір шеті күншілдік ұсақтық біздің қазақтың сүйегіне біткен бе дей­сің. Бейбіт заманда болып жат­қан оқиғаларды суреттейтін хикаятта конфликт, дау, екі күшті кейіп­­­кердің арасында рухани қа­қ­тығыс туды. Осы арқылы қазақтың түп санасындағы дегдарлығы, тек­тілігі ашылады.
Жылқы культі хикаятта мол қам­тылған. Тоғанастың қара жор­ғадан бұрынғы бір тәуір дөнені бар еді, немере інісі тойдағы қызыққа сұрап мініп кетіп, обалды қылып, өлтіріп әкелді. Ауыл ақсақалдары текті жылқыға көңіл айтып келеді. Құланбай қылтамақ, өлерін білген шал атына әзер отырса да, үйір-үйір жылқысымен, үйірін бағатын бурыл айғырымен, туған жерімен қоштасып келуге шығатын жері жанды деталь. Хикаяттың басты идея­сы – жер мен жылқы.
Құланбайдың бір ауыз қорлық сөзге бола ұйқыдағы алаңсыз милицияны жәндік құрлы көрмей оп-оңай бауыздап кетуі еш ақ­тал­май тұр. Оның қорқаулығына, өк­­пеге қиса да өлімге қимайтын қа­зақтығына сызат түскеніне се­нің­кіремейсің, бұл образды кү­шей­­туге автордың салған батпан жү­­гі сияқты әсері бар. Бірақ оның өз­ге зұлымдыққа бейімділігі, ұры-қа­­рылығы, «қолы қара адам», жал­­ғыз жортқан көкбөрі, нағыз қа­­­рақшыға тән қатыгездігі ақ­та­лады. Екі ұлының қарамай кетуі Құ­ланбайдың іші суық адам еке­нін айқындай түседі. Ал туған жер­ге риясыз сүйіспеншілік тұр­ғы­сынан Құланбай аса мықты об­­раз. Ер туған жеріне, ит тойған же­­ріне деу осындай ер мінезді адам­­дарды танытады. Құланбай өле-өлгенше неге саяқ өмір сүрді? Өзі би, өзі патша, тірі пендеге тәуел­­­ді емес. Қашақ шыққан қа­зақ­­тық қанға сіңген қасиет, ұлт­тық код. Жапан түзде ол ешкімге бағынбайды. Қазақ халқы бая­ғыда кең жерде шоқиып, бір-бір ауыл дара қонып отыратын. Кісі көрсе қуанып, қонақжай бауыр­малдығы табиғи еді.
Рухы азаттығы жағынан Тоға­нас шал одан асып түскендей, сүйік­­ті қара жорғасының хабарын бі­ліп, айдалада алшақ тұратын Құ­ланбайдың қонысына барып, әуе­лі қара жорғасын дін аман көр­генде қатты қуанады. Бірақ қойшы қас жүйрігін өрістен ұстап алып кет­пейді. Сөйтсе де, ешкім қолын қақ­пас еді. Әуелі ата-баба дәстүрі жөнімен Құланбайдың үйіне кіріп сә­лем беруі керек. Дәстүрді сыйлау Тоғанасты биіктете түседі. Т­о­ғанас ұзақ көрмеген, аралас-құраласы жоқ Құланбайдың ажал төсегінде қу сүйек болып ілініп жатқанын көріп, сүйікті жорғасын даулап келгенін айтудан дереу айнып қалады. Қона жатып, іші удай болып аттанады. Бір шеті жа­ман ауруға іліккен Құланбайға жа­ны ашыса, бір шеті қара жор­ғадан қарадай айырылып қи­на­ла­ды. Жазушы қазаққа тән кең пейіл­­ді Тоғанас арқылы бергісі бар. Қара жорға бәйгеден озып кел­­генде алған қызыл кілемді қой­­шының аудан басшысы Тор­тай­ға атап жіберуі жағымпаздық емес, кісі сыйлауы, ал оның жұрт көзінше алмай, шопырын жасырын жұмсап алдыруы сол уа­қыт­та­ғы партократтардың тойым­сыз­ды­­ғын, дүниеқоңыздығын әш­­­ке­релейді. Тоғанас образы ұлт­тық қалып пен мінез-құлық, кең пейіл, сабыр мен адалдықты бір басына жиған. Тортайдың арақ пен қызға қатысты кіді оқиғадағы мінез-құлқындағы шектен шық­қан деградациялық сипат қызмет бабын қара басына пайдаланған тұтас бір әлеуметтік топтың бет-бей­несін ашады.
Молдахмет Қаназ совет қоғ­а­мын­дағы үкіметке бағынбайтын адам­дар болғанын Құланбай мен оның сыбайласы Шеген арқылы көр­сете алған. Қай қоғамда болма­сын дәулетті тұруды темірқазық қы­лып, соның үшін қылмыстан тайынбайтын өжет, өктем жандар өмір сүре береді. Олар үшін адал ас жеу, азға қанағат тұту ақымақ­тық. Көлеңкелі экономика аталатын құбылыс адамзат үшін ешқа­шан таңсық болмаған, олар заңды місе тұтпайды, өмірде шайқап өте­ді. Өзінің өлімін ойлап келе жат­қан Тоғанас, бұл қазақ философиясы: «Ойлап отырса, азды-кем қара тіріге де, өліге де керек. Ер­тең олай-бұлай болып кетсе, жи­­налған жұрт «нең бар?» деп ба­ла­ға қарар. Сонда бала жерге қара­ма­сын дейді». Шығармада мал бағу­­дың романтикасы да, ферма бас­шысының өтірікшілігі де, сырт кө­мектің сарсылтып келетіні де, жер шалғайлығы табиғаттың қыс­па­ғы күшейгенде он есе ұзарып ке­тетіні, барша ауыртпалығы қ­а­тар бейнеленген. Қақаған қыста қыстауға жем-шөп жеткізу қандай қия­мет. Хикаяттың кульминация­сы ашылар тұс.
Пішеншілердің тірлігі де юмор, қазақы қалжың, құрдастар Са­балақ пен Ботбай, тас қатып ұйық­тап жатқан досының басында дұға оқи бастап, өлеңге бұрып жі­беретін әнтек оқиғада қазақ хал­қының әзілі жарасса атасымен ға­на емес, ажалмен ойнайтын мі­не­зі көрінеді.
Жазушы совет үкіметінің шар­уа­ға пысық адамды байытпағанын, мал өсіртпегенін айыптап отыр­ға­ны білінеді. Сол кездің мафиясы Шеген мен Құланбайдың сыбай­лас­тығы, сосын мал тиеген машинаны айдалада қудалаған қуғын­мен көрсетеді. Қыли ауылнай Құ­­лан­байдан сұраған малын ала алмағасын комиссия алып келіп, тағы конфескеге үкім еткізіп, шы­ғынға байлап берді: «Жыл­қы­шы­лардың қастарына бір-бірден адам қосты да бүкіл малын екі күнде Төс­шағылдың басына жинағанда ортасы шұқырайды. Мал қайғысы – жан қайғысы, көзіне жас тіреліп, жаны тырнағының ұшына келген. Қап-қара боп түтігіп әрең жүр». Бұл «Ер Төстік», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» сияқты фольклорлық, лиро-эпостық жырлардан қалған ұлттық дархан суреттерді санада жаңғырта түседі. «Адамға басын иіп көрмеген Құланбай, ақыры, көмусіз қалыпты демесе болыпты. Ит-құсқа бұйырып». Бұл сарын ер­тедегі жаугершілікте туған елін қор­­ғаған ержүрек азаматтарды жоқ­­тап айтатын «Ерлердің басы қай­­да қалмаған?» деген ұғымға жа­қ­ын.
Қайта байыған Құланбайдан ко­миссия көп жылқысын тартып ал­ды. Расында, Құланбай сияқты адам­дар нағыз жер қорыған, жер иесі. Абай «Жер қорыған желгек шал, / Желіп жүріп боздайды» де­се, Асанқайғының зары, жер қа­дірін білетін адамдарды тұқыртқан сайын жер-судың тоза бастауы заң­­ды екені ашылып қалары сөз­сіз.
Жазушы стилінде қазақ про­за­сындағы дәстүрлі риторикалық сауал мен афоризмге құштарлық ай­­қын. Риторикалық сауалдарда жауап та жасырулы. Бұл хикаятта әке­­лер мен балалар арасы тасқа таң­­ба басқандай, қазақтың дәс­түр­лі көшіп-қонған өмірі ауысып, ауып барады, сонымен қатар әке­ден кейінгі бала қалыс туады. Ба­­ланың көңілі қалада, бұл шын­дық қос кейіпкердің басына қатар туды. Құланбайдың ержеткен қос ұлы әке қонысын қайрылмастай тас­­тап кетсе, Тоғанастың ұлы Тай­қа­ра шаруақорлық бойында ырым­­ға жоқ, арақ ішеді, әкенің тап­қан-таянғанымен күн көре беру­ге бар. Шыңғыс Айтматовтың «Бо­ранды бекет» атты романын­да­ғы Едігенің ұлы Сәбитжан сияқ­ты жақсыдан туған жаман. Екі шалдың балалары малға қыры да, ниеті де жоқ, былайша, тұтыну­шы топ. Әке бейнетқор, ұл керенау, дәуірдің теріс өзгерісі, ұр­пақ­тар арасындағы материалдық, ру­хани байланыс әлсіз. Хикаят То­­ғанастың көзінің қарашы­ғын­дай көретін қара жорғасынан екін­­ші мәрте өз еркімен айрылып қал­ғанымен аяқталады. Шеген қыс­та Құланбайдан қалған малды базарға тиеп әкетіп бара жатып, жолай боранда адасып, Тоғанас­тың қыстауына дәм тартты. Машинада тиеліп тұрған жылқының ішінен То­ғанас қара жорғаны таныды, туы­сы Сабалақ та таныды. «Көзі тірі­сінде дауламаған малды иесі о дү­ниелік болған кезде кім даулаушы еді, қара жорғаның жүрек тыр­­налаған ащы әуенін әлдеқашан жы­л­ы жауып қойған…». Қазақ жа­нының жұмбақтығы осы эпизодта берілген.
Жерге сағыныш, туған ел ма­гия­­­сы, атамекенді қалтқысыз сүю ежел­ден бар қасиет. Қазақ халқын Құ­дай атамекенінен айырмасын! Бір-бірімен дүрдараз кейіп­кер­лер­дің бауырмалдығы өлім ше­гінде бі­лінетін жер бетіндегі бірегей ха­лық­тың бірі – ҚАЗАҚ!

Айгүл Кемелбаева,
жазушы.