Танакөз Толқынқызы,
Төлеген Айбергенов атындағы сыйлықтың иегері, ақын, аудармашы

---

Жуырда испан тілінде қазақ поэзиясының антологиясы жарық көрді. Кітаптың тұсаукесері Испания астанасы Мадридтегі Жазушылар сарайында өтіп, оған бір топ қазақ ақындары қатысып қайтқан еді. Осы істің басы-қасында жүрген ақын Танакөз Толқынқызынан антология, қазақ қаламгерлерінің шетелге аударылу мәселелері, жалпы бүгінгі әдеби үрдіс жайлы жайлы сұрап білген едік… 

– Испан еліне қазақтың бірқатар ақындары барып, қазақ ақындары антологиясының тұ­сауын кесіп, ол жақтағы жұртқа қазақ өлеңін насихаттап келген хабарды көзіқарақты жұрт ес­тіп, біліп отыр. Мұндай кітап шығару, оған қа­зақ ақындарын енгізу мәселесінің басы-қа­сында өзіңіз жүргенін білеміз. Жалпы, идея қай­дан туды, бұл істің машақаты қандай болды – бәрін әңгімелеп берсеңіз…
– Мен өмірбақи дипломат болуды ар­ман­­­­дадым. Сол үшін француз тілін кәсіби дә­­режеде меңгердім. Бірақ сол тарапқа ұм­тылған барлық талабым белгілі себептермен жү­зеге аспады. Сосын маған бір ғажап ой кел­ді. Маған әдеби елші болуға ешкім ты­йым са­ла алмайды. Сондықтан Жаратқанның өзі­ме берген мол мүмкіншілігі мен қажыр-қай­­ратын осы бағытқа жұмсау туралы шешім қа­былдадым. Жазушылар одағының 700 мү­­шесінің ағылшын, француз тілінде сөй­лей алатындары некен-саяқ. Бірді-екілі ғана. Ал кәсіби дәрежеде диплом алып, Әлем тіл­дері және халықаралық қатынастар уни­вер­си­тетін бітіріп шыққан Дәурен Берікқажыұлы екеу­міз ғана болуымыз керек.
Алғаш маған Серік Томановтың өлеңін фран­цуз тіліне аударып беру туралы ұсыныс түс­ті. Бір көркем фильмге қажет екен. Сол кез­­­де бірінші рет тікелей аударма жасадым. Фран­­цуз елшілігінде істейтін француз әріп­те­сім екеуміз жабылып, оның жай жолма-жол аудармасын емес, көркем әдеби аударма­сын жасауға бар күшімізді салдық. Өкі­­нішке қа­рай, тапсырыс берген режиссер әйел де, фи­льмнің аты да есімде қалмапты. Кейіннен «Қа­зақстан» Ұлттық арнасының тап­сырысы бойынша француз тілінен ті­келей қазақшаға көп­теген көркем фильмдерді аудардым. Әде­би аударма машақаты көп, көз­ге көрінбейтін және ақы төленбейтін жұ­мыс. Сондықтан бұл ауыр жолмен ешкім жүр­гісі келмейді.
2013 жылы Мен Түркияның Стамбул қа­ла­сына халықаралық поэзия фестиваліне бар­­дым. Сол жолы әлемнің ең танымал ақын­­дарымен таныстым. Арасында Хусто Хор­­хе Падрон да болды. Хусто Хорке Падрон әлемнің 45 тіліне аударылып, 60 елге таралды. Ол испан тілде сөйлейтін ақындардың ішінде 5 континентке аты шыққан жалғыз ақын. Әлемнің ең ірі 70-ке жуық сыйлығына ие болған. 1972-1977 жылдар аралығында қа­­тарынан бес жыл бойы испан тіліндегі ең үз­дік кітап болып мойындалды. Хусто Хорке Падрон Испан тілі Король академиясының «Фастенрат» сыйлығын Федерико Гарсиа Лор­­кадан кейін алған тарихтағы екінші ақын. Бұл фестивальге ақын жары Клеопат­ра мен қызы Лора үшеуі келген екен. Мен ақын­­ның өзімен ғана емес, отбасымен де тез тіл табысып араласып кеттік. Кетерінде Пад­рон өзі үшін аса маңызды деп санайтын «То­­зақ шеңберлері» атты кітабын қазақ тілі­не аударуды ұсынды. Мен келісімімді кі­тап­ты толық оқып шыққан соң ғана беретінімді ай­тып, елге қайттым. Кітап француз тілінде бол­­ды. Елге келген соң, мен бұл күрделі шы­ғар­мамен жете танысып шықтым. Хусто Хор­­ке Падронның «Күңгірт оттар», «Түнгі теңіз», «Оттағы қайың», «Саған жазып отыр­ған қол ғана өлмейді» т.б көптеген жыр жи­нақ­­тары жарық көрді. Бірақ ақын шығар­ма­лары ішіндегі ең сүбелісі, маңызды һәм ау­­қым­ды шығармасы ретінде «Тозақ шең­бер­­лері» жыр жинағы аталады. Бұл кітап әлем­­нің қырыққа жуық тіліне аударылды.
Ал Латынамерикасының жаңа проза­сы­ның негізін қалаушы Хорке Луис Борхестің өзі Хусто Падронның бұл кітабына: «Хоркенің «То­зақ шеңберлері» туындысы ұзақ жылдардан кейін мені қатты қобалжытып, қай­ғыр­тып, еңкілдетіп жылатқан бірден-бір кітап бол­­ды», – деген еді. Осы кітапты мен француз тілінен қазақшаға аудардым.
Кітаптың тұсаукесері Астанада Н.Гумилев университетінде болды. Тұсаукесер рәсі­мі мен кі­тапты жарыққа шығару шығын­да­ры­ның бар­лығын Испанияның Қа­­­­­зақ­­стандағы елші­лі­гі көтеріп алды. Хусто Хорхе Падрон бірін­ші рет Қазақстанға, Астанаға келді. Ол қа­зақ­тың ақындарымен кез­десіп, әңгіме-дүкен құр­ды. Бүгінгі әдебиет пен оның ерек­ше­лік­тері, әдебиеттегі жаңа құрылым мен ағым­дар туралы пікірталасқа қатысты. Осы сапарда ол маған Қазақ ақындарының антологиясын испан тілінде шығаруға ұсыныс айтты. Мен оны қуана қолдап, қолымнан келген бар­лық еңбекті аянбай көрсетуге даяр еке­нім­ді жет­кіздім. Бұл мемлекет тарапынан жасалған тап­сырыс емес, қарапайым екі ел арасындағы әде­биет өкілдерінің шығарма­шылық қарым-қа­тынасы барысында дүниеге келген идея.
Антологияға енетін авторларды іріктеу ашық, жария түрде өтті. Біз бұл антология жө­нінде әлеуметтік желіде хабар тараттық. Әр ақынның жеке телефонына хабарлама жі­бердік. Олардың өз шығармаларының жолма-жол испанша аудармасын өткізуді өтіндік. Жүздеген автордың шығармасын жи­нақтап, испан тіліндегі жолма-жол аудар­ма­сын Хусто Хорхе Падронға жолдадық. Пад­рон осы ақындардың ішінде елу авторды ан­тологияға енгізу үшін өзі іріктеп алды. Жо­баның жүзеге асуы үшін қаржылай қиын­дыққа кезіктік. Осы ауыртпалықтың бәрін өз мойнына алып, демеуші таба білген Қа­зақ­станның Испаниядағы Төтенше және өкі­летті елшісі Бақыт Дүйсенбаев мырзаға ал­ғысымыз шексіз. Бұл шара 10 ақпан күні, Мад­рид қаласында Каса де Лектор жазушылар сарайында Қазақстан мен Испания ара­сында дипломатиялық қарым-қатынастың орнауына 25 жыл толуына орай ұйымдас­ты­рыл­ды.

– Испан елінің ақындарға, жазушыларға, жалпы шығармашылық адамдарының ең­бек­терін бағалауға деген құрметі қандай екен?
– Барлық Батыс Еуропа мемлекеттерінің ішін­де поэзия қарыштап дамып келе жатқан мем­лекет – Испания екен. Оны Падронның үйі­не қонаққа барғанда, әңгіме барысында есті­дік. Испанияда кітап үш түрлі тәсілмен шы­ғады деді. Бірі автор кітабы үшін өзі қа­ражат төлейді. Кітабы өтіп пайда тапса да, өт­пей шығынға ұшыраса да салмақ автордың өзіне түседі. Екінші, өзін «ұлы ақын» санайтын, бірақ кітаптары өтпейтін ақындарды мем­лекет шығарып береді. Үшінші топ ақын­дарды баспагерлер өздері іздеп жүріп ба­с­ады. Себебі, олардың кітабы ешқашан сө­релерде шаң басып жатпайды. Ол ақынға да, баспа үйіне де пайда түсіреді екен.
– Испан ақын-жазушылар Қазақстан атты елдің шығармашылық қауымымен қан­ша­лық­ты таныс?
– Мүлде таныс емес деуге болады. Пад­рон алғаш қазақ ақындары туралы мәліметті ағылшын, испан, француз тілінде іздеп кө­реді. Өкінішке қарай, ол Батыс Еуропа ті­лін­де шыққан бірде-бір ақпарат таба алмайды. Испан тілінде шыққан қазіргі заманғы қазақ ақындарының антологиясы екі арасына ор­наған алғашқы әдеби-мәдени баспал­дақ. Осы тарихи оқиғаның ортасында болып, ал­ғашқы испан тілінде шыққан антологияны құрастыруға ұйытқы болғаныма өзімді бақытты санаймын. Қазақтың Абайдан бас­талатын ірі әдебиет өкілдерін іріктеуде Дәу­рен Берікқажыұлының еңбегі зор. Бір ақын­ның бір өлеңін таңдап алу үшін ақын­ның тұтас шығармалар жинағын қайта оқып шығуға тура келеді. Және таңдау ақынның талғамына байланысты. Сондықтан бұл антология құрастырушы екі автордың тал­ғамына орай жасалды десек те болады. Және осы антологияның жолма-жол аудармасын қа­зақ тілінен тікелей испан тіліне аударған Қа­зақстанның Испаниядағы елшілігінде қыз­мет атқаратын Ләйла Қаулова сіңліме ал­ғысым шексіз.Ол адамгершілігі зор, та­биғаты ерекше қарапайым, инабатты әрі те­рең білімді қазақ қызы. Ол қалтарыста оты­рып, үлкен шаруа бітірді. Ләйла болмаса, бұл жобаның жүзеге асуы қиындайтын еді.
– Антологияға енген ақындар жайлы ау­дар­машының, кітаппен танысқан шығармашыл зиялы қауымның пікірін жеке айтып өтсеңіз.
– Падронның қазақ ақындары жайлы пі­кірін тыңдадым. Ол сахнадан Абайдың өлеңін испанша оқыды. Және Ресей империясына қарсы күрескен алаш алыбы Мір­жақып Дулаттың өлеңін сахнадан ерекше ша­бытпен арқаланып оқығанда көзіме жас кел­ді. Бүкіл ғұмырын қазақ мұраты үшін сарп етіп, қазақ мұраты үшін жанын пида еткен алаш алыбының аруағы бір аунап түс­кен шығар. Және Хусто қазақтың жас ақын­да­рына үлкен баға берді. Дәулеткерей Кәп­ұлы, Қуаныш Медеубаев, Бақытгүл Бабаш, Анар Шамшадинова, Әлібек Шегебаевтың да шығармашылығына тәнті болғанын жеткізді. Және Қазақстанға тағы да бір келу­ге ерекше ықыласты екенін жеткізді. Хусто Хор­хе Падрон кітаптың кіріспесінде анто­ло­гияға енген әрбір ақынды жеке-жеке тал­дайды. Осы эссені біз қазақ тіліне аударып, «Қазақ әдебиеті» газетіне басқымыз келеді. Бұл Испанияда ғана емес, әлемдегі ең көр­нек­ті ақынның қазақ ақындарына берген кә­сі­би бағасы. Ол тек ақындардың өздері үшін ғана емес, әдебиетсүйер қауым үшін де қы­зық болар деп ойлаймын.
– Испан еліндегі жалпы әдеби ахуал туралы сауал қойғымыз келеді. Әрине, аздаған уа­қыттың ішінде испан елінің шығармашылық көңіл-күйімен жете таныса алмаған боларсыздар. Сонда да, алғашқы әсер қалай болды? Өзіңіз білесіз, Латынамерикасынан шыққан, дү­ниежүзіне мәшһүр Борхес, Гарсиа Маркес, Кор­тасар… сынды қалам иелері баршаға таныс. Сіз көрген Испан елінде байырғы бодан болған елден шыққан ақын-жазушыларға де­ген үстем көзқарас байқала ма?
– Мен Испан ақындары туралы әзірге Пад­рон айтқан әңгімелер арқылы ғана та­ныс­пын. Оның «Қазақстан» Ұлттық арнасына берген сұхбатынан үзінді келтіріп кетсем артық болмас. Ол Испаниядағы жалпы әдеби ахуал­ға былай деп баға береді: «ХХ ғасыр Испанияда лириканың тамаша кезеңі болды. ХХ ғасыр басының асқан үш шеберін атап өт­кім келеді, олардың ішінде Антонио Ма­ча­до, Мигель де Унамуно және Нобель сый­лы­ғының иегері Хуан Рамон Хименез. Олар ке­лесі ұрпаққа үлкен мұра қалдырды. Жиыр­ма жетілер буынының өкілдері: Хорхе Гильен, Херардо Диего, Педро Салинас, Феде­ри­ко Гарсиа Лорка, Висенте Алейксандре, Да­ма­со Алонсо, Рафаэль Альберти және Луис Сернуда. Отыз алтылар буынының Мигель Эрнандез, Леопольдо Панеро және Луис Росалес сияқты танымал ақындары Антонио Мачадоның басшылығымен регуманизация үдерісін бастады. Қырқыншы жылдары Блас де Отеро, Хосе Иеро және Пабло Гарсиа Баена, ал елуінші жылдары Хосе Анхель Валенте, Хайме Гиль де Биедма сияқ­ты ақындар өте танымал болды. Менің зама­нымның, яғни жетпісінші жылдар ақын­дары талғағыш тіл буынын қалып­тас­тырды: Пере Гимферрер барокко, асқақ және нәзік вер­бализмнің өкілі; Антонио Коллинас тір­шіліктің романтикалық көзқарасының руханиятын және көркемдігін көрсетеді, ал мен испан поэзиясының дәстүрін жаңар­та­тын космогониялық көзқарасты білдіремін».
Сіз айтып отырғандай Испанияның әде­биет өкілдерінен ешқандай үстем көзқарасты бай­қамадым. Олар тек біздің ұлттық киімге, ұлттық аспапқа, ұлттық әдебиетке ерекше қы­зығушылық танытты. Кемсіту бұл рухани кемтарлардың ғана әрекеті. Қалыптасқан тұлға ешқашан менмен болмайды. Мен Испанияның әдебиетіне ғашықпын.
– Аталмыш жоба жалғасын таба ма?
– Әрине, бұйыртса деп отырмыз. Ан­то­ло­гияға енбеген, бірақ өлеңдері испан тіліне ау­дарылған ақындар Испанияның ең беделді әде­би журналына басылатын болады. Оны Хус­то Хорхе Падрон өз жауапкершілігіне ал­ды. Ол осы жинақтың екінші томы іспетті бо­лып жарыққа шығатын болады.
Бұдан бөлек, Қазақ ақындарының антологиясы екі том болып азербайжан тілінде шығады. Және бұл жоба жүзеге асып жатса, түрік тілінде де шығарып, Стамбулда кітап тұсаукесерін жасағымыз келеді.
Және бір үлкен жобамыз ағылшын тілін­де дайын тұр. Тек оны Лондонда бастыртып, тұ­саукесерін жасауға қаражат таба алмай отыр­мыз. Сәті келгенде айта кетсем, бұндай ру­хани жобалар мемлекет тарапынан қолдау көр­се, құба-құп болар еді. Себебі қаражаты қо­мақты болғандықтан жекелеген ком­паниялардың көтеріп алуы қиынға соғады.
Кезінде аударма мәселесі мен оны кітап етіп жарыққа шығаруды Елбасының алдында Иманғали Тасмағамбетов көтерген еді. Ағылшын тіліндегі қазақ антологиясын шы­ғаруға тәуелсіздік алған 25 жылда бірнеше рет ұмтылыс болғанымен бәрі сәтсіз аяқ­тал­ған. Көршілес өзбек, қырғыз ағайындар бұл тұр­ғыдан келгенде бізден озық тұр. Сон­дық­тан жер байлығымен мақтанатын Қазақстан ұлттық рухани байлығын насихаттауға келгенде кедей екеніміз көрініп қалып жатады. Сондықтан бұл жобаға мемлекет тарапынан қолдау күтеміз. Жекелеген азаматтар бел шешіп кірісіп, қазақ руханиятын қолдауға ниет танытып жатса, еш қарсылығымыз жоқ. Мен ағылшын баспа директорымен Астанада екі рет кездесіп, осы жоба мәселесін тал­қы­ладым. Ол бұл жобаны іске асыруға ерек­ше ықылас танытып отыр. Қаражат мәселесі ше­шілсе, ол әдеби мерекені де думандатып жа­саудың күні алыс емес сияқты.
– Әңгімеңізге рахмет!

Қарагөз Серікқызы.