«Күніне бір өлең оқыған адам – ақын, аптасына бір өлең оқыған адам – азамат!». Расул Ғамзатов осы­нау кестелі сөзімен нақ бү­гін­гі қоғамды болжағандай. «Ақын» деген ардақты есімді өлеңді жаз­ған емес, оқыған адамға берсек, әдеби оқуда озат емес екен­ді­гі­міздің айғағы іспеттес. ХХІ ғасыр қа­зақ руханиятына «кітап оқы­мау» деген мазалы тақырыппен аяқ басты. Жас пен жасамыстың бойы­на бірдей сіңген жаман әдет көбеймесе, азаяр емес. Әсіресе, дүйім халықтың үмітін арқалаған жасөспірім балалардың кітаппен достасуын ара-тұра көрмесек, көп кезіктіре бермейміз. Өмірінің алғашқы баспалдағында кітап ұста­маған баладан ертеңгі аузы дуа­лы қария шығады дегенге сену қиын екен.

1. Шартарапқа шолу

Өлшемге сыймайтын өмірде әр пенде, әр жүрек өз қалауымен жүр­генді құп көреді. Біреу Сталин сияқты күніне төрт жүз бет кі­тапты парақтаса, ендігісі Ба­ль­зак­қа еріп жарты сағатта екі жүз бе­тіңіздің шаңын шығарады; Кейін­гісі Рубакиннің ізімен екі жүз елу мың кітапты оқып әлек. Аталған қауымнан бірнеше есеге көп адамдар тобын айтпай кеттік-ау. Бар ғұмырында есте қалған бір-ақ кітабы бар: оның өзі мектеп кезінде арқасына жүк болып, бір­де ашып, бірде ашпаған көз­қимас кітаптары. Бұл типтегілерге қан­дай том-том кітапты көрсе­т­сеңіз де басын шайқайды. Олар­дікі біз үшін зая кеткен есіл өмір болса, өздеріне бақыт пен шат­тық­қа толы тәтті ғұмыр. Бәлкім, бәрі Шекспирше ойламайтын да бо­лар: «кітап маған тақтан да қым­­бат».
Адамдардың рухы әлсіреп, құлқыны жеңіп жатқан қоғамда күллі адамзат жылдам һәм жеңіл дүниеге әуес болғанын еріксіз мойындаймыз. Түрлі техника мен жаңалыққа рухымызбен бе­ріл­геніміз соншалық, бұрынғы оқу­шылық кейпімізден айырылып қалдық. Әдеби шығармаға шұқ­шиып отырған бала көрсек, бата ­беріп, бет сипайтын дәрежеге жеттік. Әлқисса… Қазақ оқушы­сы­ның келбетіне кейін оралармыз. Әлемдік мәселеге айналған «кітап оқымау» өзге шет мемлекеттерде қалай шешілуде? Орыс оқушысы Достоевскийді дәріп­теп, Чеховқа еліктей ме? Барлап, бағамдап көрейікші…
Орыс әлеу­меттанушы­лары­ның зерттеуінше әрбір оныншы қыз классиканы оқу керек деп есеп­тесе, әрбір алтыншы бала клас­сиканы оқудың қажеті жо­ғын алға тартады. Аталған пі­кір­лер оқушының физиологиялық ерекшелігіне байланысты болар. Неге десеңіз, Толстойды түсіну үшін де қылдай нәзіктік керек. Ал мүлдем кітап оқымайтындар­дың саны алпыс бес пайызды құ­рапты. Аз көрсеткіш емес. Жал­пы, орыс әдебиетінің негізін ұстап тұрған көбіне классиктер. Оқырманды өмір туралы көп тол­ғандыратын да солар. Мысалы, орыс классигі А.П.Чеховтың мы­на бір сөйлемі жасқа да, кәріге де ой салары анық: «Өмірді түсін­гің келсе, біреудің айтқаны мен жаз­ғанына сенгенді доғар. Бақы­ла. Сезін». Орыс әдебиеттану­шы­лары­ның көкейінде жүрген тағы бір мәселе бар: оқушылардың көр­кемдік шындық пен тарихи шындықты ажырата алмауы. Тура осы жағ­дай қазақ оқырман­да­рының арасында да белең алу­да. Меніңше, бұл білімнің азды­ғы­нан. Тарихи шығармаға бармас бұрын кез келген оқырман тарихтан хабардар болуы міндетті. Он­дай болмаған жағдайда оқу­шы­ның қай шындыққа сенерін біл­мей, шатасатыны хақ. Айтыл­ған зерттеулерден орыс оқушы­лары­ның кітапқа деген құмар­лығының деңгейін байқағандай болдық. Бірақ осы көрсеткіштің соңы неге апарып соғарын олар аңдамай отыр. Сан мен пайызға сеніп, алаңсыз жүргендей. Орыс ама­лын табар. Еуропаға көз са­лайықшы…
Әлемнің ең озық дамыған мем­лекеттерінің бірі саналатын Америкада әрбір оқушы парта­сы­ның қасындағы шағын кітап сө­ресінен небір жанрдағы шығар­маларды байқайсыз. Ағылшын балаларының алдыңғы елге қара­ғанда кітап оқу мәдениеті жоғары. Мектеп мұғалімдері балаларға үй тапсырмасын бермей, есесіне 20 минут кітап оқуды міндеттеп, оны ата-анасының бақылауында ұстауды тапсырады екен. Ал «кітап оқитын ел» атан­ған Жапонияда балалардың кі­тап оқуға деген қызығушы­лы­ғын арттыру үшін бар мүмкіндіктер қа­рас­тырылған. Оны жылдан-жыл­ға саны артып келе жатқан кі­тапхана орындарынан көре ала­мыз.
Өзіміз жәйлі бір ауыз бірдеңе деу үшін өзге елмен салыстыруымыз әдетке айналғандай. Оқушы мен кітап арасындағы байла­ныс­тың шамасын біліп, шартарапқа шолу жасағандай болдық. Қазақ кітабын құшақтаған оқушыға оралайықшы…

2. Оралу

Еліміздегі оқушылардың кі­тап оқу деңгейін пайызбен көр­се­тіп, санмен санамалаудың қа­же­ті шамалы. Әдеби шы­ғар­малардың қаншалықты оқылып жатқаны бә­рімізге мәлім болса да даурыға беруден жалыққан емеспіз. Неге себебін айтып, салдарына үңіліп көрмеске? ХХ ғасырдың 70-80 жыл­дары «ең көп оқыған ел» атан­дық. Ол кезде бүгінгідей емес қаптаған техниканың миға шабуылы аз. Оқушылар шын мә­ніндегі оқушылық келбетке сай болуға тырысатын. «Махаббат қы­зық мол жылдарды» ата-ана­сы­нан ұялып, бәрі жатып қалған соң тығылып оқитын. Осы дү­ние­ні қазіргі партада отыр­ған­дарға айтсаң, ертегі тыңдағандай күй кешеді. Үй тапсырмасынан бө­лек әдеби кітап оқып жүрген ба­ламен жолығу өте сирек кез­десе­тін құбылыс. Баяғы шектеулі оқушылық қалыптан аса алмай ке­леміз. Мектеп бағдарла­ма­сын­дағы авторларды ғана танимыз. Кей балалар «қазақ әдебиеті кітаптағы ақын-жазушылармен ғана шектеледі» деп өмір бойы ойлап өтуі әбден мүмкін. Оқу­шы­ларға оқыған шығармалары ха­қында сұрақ қоя қалсаңыз, ес­ти­тініңіз сол баяғы үздік бестік: Ыбырай әңгімелері, «Көксерек», «Менің атым Қожа», «Жусан иісі» және әлем әдебиетінен Робинзон Крузоның күнделігі. Ауылға барып жатсам, әдейі көше аралауға шығамын. «Жусан иісіндегі» Аян­ның образын кезіктіріп қа­лам ба деген алдамшы үмітпен. Мая үстіне топырлаған балалар­дың «Ертеде бір жетім бала болыпты…» деп ертегі айтып отыр­ға­нын бір көрсем ше…Тіпті, асық ойнаған баланың өзі бірді-екілі ғана. Үмітіңді қолтықтап кері қай­тасың.
Қоғамдағы оқу мен оқу­шы­ның арасы біраз шақырымға алыс­тап кеткен. Неге алаңсызбыз? Алаңдамаудың кесірінен балалар оқу­шылық контингенттен ажырап бара жатқандай. Автор мен шы­ғармаға деген талғам жоқ. Клас­сиканы ұнатамыз ба, әлде фан­тастиканы ма? Кітап оқы­мау­дың арты дұрыс сөйлемеуге алып баратынын сезбей отырмыз. Бұл алдыңғы буынның кейін­гі буынға көңілі толмайды де­ген концепцияға жат дүние. Ке­лер ұрпақтың бір сөйлемнің ба­сын қазақша, ортасын орыс­шаға ұластырып, аяғын ағыл­шын­шамен түйіндемесіне ешкім ке­пілдік бере алмайды. Міне, Қа­зақстан халқының бас­ты мә­се­лесі (проблемасы).
Бүгінгі тақырыптың жүгі бір адам­ға ауыр болары хақ. «Оқу. Оқу­шы. Кітап» жайындағы қо­ғам­дық мәселемізді түрлі маман иелеріне сұрақ қылып жолдаған едік. Былай деп толғанды…

– Азат елдің озық ойлы бала­лары­ның өз еркімен ізденіп кітап оқуы қаншалықты жиі кездеседі және оқымауына әсер етуші қан­дай факторларды атай аламыз?

Ғазиза Құдайберген,
Жамбыл атындағы қалалық жас­өспірімдер кітапханасының бөлім меңгерушісі:
– Кітапты ізденіп оқымайтын бала бұрын да болған. Мысалы, бір сыныпта жиырма бес оқушы оқыдық. Соның төрт-бесеуі ғана кі­тапқа құмартатын. Идеология мықты кездің өзінде осылай бол­ды. Қазір де сондай жағдай. Кі­тапты қызығып, іздеп, талғаммен оқитын оқырман жас­тар жоқ емес. Кітапханада ұзын-сонар ке­зекте тұрмаса да күнделікті ке­леді. Кітап оқымауға ең бірінші «жау» әлеуметтік желілердегі жеңіл дүниелер. Отбасында қа­лып­таспаған әдет. Сосын насихат жоқ. Ғаламтордың жақсы да жаман да жағы бар: жақсысы – кітап оқуға насихат жүргізесің. Жаманы – онда «қоқыс» көп. Редакция­ланбайды. Ақпараттың көптігі де кітаптың оқылуына кері әсерін тигізеді.

Сәуле Бектемірова, филология ғылымының кандидаты:
– Кітап – өткеннің рухы, ке­ле­шектің кілті. Жақсы мен жа­ман­ның парқы. Мәдениеттің биік шыңы. «Қазіргі таңда жас­тар кітап оқымайды» деген аға буын өкілдерінің өкпесі бары еке­ні рас. Алайда, бұл пікірлерге то­лық келісе алмаймыз. Заман өзгеше қазір. Кітап оқымайтын жас талапкерді бұрын көптеп кез­дестіруші едік, қазір кітап оқу, бұл – сән. Заманның озық үл­гісі, зиялы, жаңа заман жеткін­шек­­терінің айналысатын бір ісі де дәл осы – кітаппен достасу. Се­бебі, өз бетімен ізденіп, әдебиеттің қай саласы болсын қызығушылық танытып жүрген жастардың талабын да ескермеске болмас. Әйтсе де заман талабына сай, смартфоннан айырыл­май­тын қазіргі қоғам адам­­да­рының із­дейтін дүниесі мүлде басқа ма деп те қаласың… Иә, ғаламтордың да өзіндік тигізер пайдасы бар, бі­р­ақ әр кезде емес. Жаһандану заманында бұқаралық ақпараттар тасқыны толассыз ағылуда. Иә, қа­зіргі таңда барлығының қо­лын­да ұялы телефондар, план­шет­тер. Бүкіл әлем сенің қолыңда се­кілді. Өйткені соның ішінде элек­тронды кітап та, жаңалық та бар. Сол әлеуметтік желілерде бе­лең алған түрлі жаңалықтар жал­пы жастардың уақытын ұр­лап, басқа нәрселерге көңілдерін аулап, ойларын бұзуда. Соған қара­мастан кітапты қолына алып оқи­мын деген адам – оқиды. Кі­тапты қолыңа алып, парақтап оты­рып оқығандай ләззат алмай­тыны сөзсіз.
Кітап оқуға қызығушылық болу үшін ең алдымен бала кіш­кен­тайынан ата-анасының тәр­бие­сімен санасына өз елінің ер­тегілері мен қисса-дастандарын, аңыз-әңгімелерін бойына сіңіріп, солармен сусындап өсуі тиіс. Сонда баланың көңіліндегі қы­зығушылық ізденімпаздыққа ұласады. Себебі, ұлт діңгегінің мық­ты болуы біздің ұлттық руха­ни байлығымызда жатыр. Өзім­нің жеке кітап қорымнан Х.Хос­сей­нидің мелодрамаларын, Пау­ло Коэльоның «Алхимик» ро­м­анын оқуға кеңес берер едім.

Данияр Жігітбек,
ІТ маманы:
–Өзім мектеп қабырғасында жүргенде ондай құбылыс өте си­рек кездесетін, жоқтың қасы десем де болады. Оқыған күннің өзін­де тек мектеп бағдарла­ма­сы­мен ғана шектелетін. Қазіргі кез­де көңілді арбайтын заманауи гаджеттердің балалар арасында кеңінен таралуы кітап оқуға деген қызығушылықты кемітпесе, арттыра қойған жоқ деп ойлаймын. Балалардың кітап оқы­мауы­на әсер ететін бірнеше фактор бар: электрондық құрыл­­ғы­лардың кеңінен қолданысқа енуі; әлеу­меттік желілер; ата-аналардың кітап оқымауы; заманауи қызық­тыратындай дизайнда жасалған кітаптардың аздығы немесе жоқ­тығы; кітап оқудың озық тренд ретінде қоғамда насихатталмауы; қазіргі балаларға қызық болатын, таным-түйсігіне сәйкес та­­қы­рыптарда жазылған кітап­тардың аздығы немесе жоқтығы. Пол Тайгердің «Делай то, для че­го рожден» деген кітабын оқуға кеңес берер едім. Кітап 7-11 сы­нып­тағы оқушы­ларға пайдалы болар еді. Өз-өзіңді тануға, осал және мықты тұстарыңды білу­ге, бо­лашақ мамандығыңды қате­лес­пей таңдауға көмек бере­тін таптырмас кітап.

Ләйла Байқұлова,
Жамбыл облысы, Шу ауданы, Төле би ауылына қарасты
М.Әуезов атындағы орта мектептің орыс тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі:
– Қазіргі оқушы өзінің уақы­тын қайда жұмсарын білмейді. Үйіндегі ата-анасы қадағала­мау­дың әсерінен оқушы сабақтан тыс уақытын, әрине, кітап оқуға ар­намайды. Екінші жағынан алып қарасақ, кінә бағыт-бағдар беруші мұғалімдерден де бар. Ба­ланы автор шығарма­шы­лы­ғына қы­зықтыра алмауы. Баланың кі­тап оқуына өзіндік ынта және та­лап пен қадағалау керек. Ға­лам­торға әбден берілген бала өзі­нің тіл байлығын жетілдіре ал­мауда. Осы ретте мысалға мек­тебімізде оқушылардың сөздік қо­рын байыту, көркем әдебиетке қызығушылығын арттыру мақса­тында үнемі «Бір аптада – бір кі­тап» деген іс-шара өткізіледі. Мұн­да балалар өз ойларын ортаға салып, шығарманы талқылауды үйренбек. Осы тектес шаралар өзге мектептерде де орын алса, ба­лалардың кітап оқуына титтей де болсын септігі тиер ме еді?! Оқырмандарға А.Рыбаковтың «Дети Арбата», А.Приставкиннің «Ночевала тучка золотая» атты шы­ғармаларын оқуға кеңес бере­мін.

Мейірхан Амангелді,
блогер:
– Меніңше, жа­с­­тар кітап оқы­­­­­­­майды деген бүгінгі күннің ең басты өтірік­тері­нің бірі. Пси­хологтардың айтуынша, адамдар қай заманда өмір сүрсе де өзінен кейінгі ұрпаққа көңілі толмайды екен. «Жастар кітап оқымайды» деген сөз сол ағаларымыз бен апа­ларымыздың бізге көңілі тол­мағандығынан шыққан болуы керек. Жастар кітап оқиды. Мүм­кін классик­терді жиі оқымайтын шы­ғармыз. Бірақ бизнес, психология, өзін-өзі тану секілді ба­ғыт­тағы кітаптар замандас­та­рым­­ның арасында сұранысқа ие. Сосын қазір жаңа технологиялар заманы екенін де ұмытпайық. Кітапханалардың қаңырап тұр­ғанына қарап «Жастар кітап оқы­майды» деу де негізсіз. Себебі, шаң басқан кітап сөрелерінен әде­­биет іздегенше, интернетте қол­жетімді, сондай-ақ, кез келген жерде оқуға ыңғайлы электронды кітаптарды құп көреміз. ХХІ ғасыр адамзат тарихындағы ең сауатты адамдар заманы. Сон­дық­тан да жастар кітап оқи­ды деп сеніммен айтуға болады.
Шекия Абдуллаеваның «Интеллектуальный инсульт» деген кітабы бар. Осы кітапты өз замандастарыма ұсынамын. Себебі, бұл кітап арқылы смартфон мен әлеуметтік желіге тәуелді болып қалудың алдын алуға болады. Ал телефоннан тәуелді адам міндетті түрде кітап оқиды.

P.S. Жапон мен қытай, орыс пен ағылшын балалары кітап оқымаса, тау құлап, дауыл тұрмасы анық. Ал қазақ баласына оқымауға расында да болмайды. Неге десеңіз, өткен ата-баба алдында кітап оқудан өтелмеген борышымыз бар. Келер ұрпаққа да қарыз болғымыз келмейді…

Маржан ӘБІШ.