(Соңы. Басы өткен нөмірде).

Есболат Айдабосын

---

Өкше ізді Қордай мен Қоңыр­төбеге тастап, Қозыбасының шығыс қапталына асып түскен бетте Байсерке түндегі түсінің тегін еместігін тү­сін­ді. Оқыған намазының әсерінен арылып болам дегенше қырат басына тігілген қараша үйге жолықты. Байсерке бірден таныды, қарашекпендер. Бақсының моласындай болып жапанда  жалғыз отырысына қарағанда осы жерге егін салмақ.
– Қозыбасыға да қол салдыңдар ма?! – деді Байсерке тістене сөйлеп. Үйден шыққан екі адам бейсауыт жолаушыға қарап, даурыға сөйлеп жатыр. Үйдің шығыс жағынан жер тырмалап жүрген тағы бірінің сұл­басы көзге шалынды. Қозыбасының күнгей бетіне соқа салып жүр екен. Келгендеріне  біраз болғанға ұқсайды, ауыл орнындай жерді тырналап, шаңын шығарып тастапты. Алыстан қарағанда таудың бетіне түскен таң­баға ұқсап қап-қара боп көрінеді екен. Тауға емес өзінің денесіне таңба ұрғандай Байсерке тітіркеніп кетті.  Ақтанауды оқыс шаужайлап шаба жөнелген. Сол шапқаннан мол шапты. Ақтанаудың шатынан аққан ақ көбік шашасынан асып ақсүйекке құйылғанда ғана тізгінді тежеді. Қымызға масайған адамша атын бұлғақтатып арлы-берлі жүрді де, жалынан ұстай бере сусып түсті. Шағыр жусанның үстінде шалқалап жатқан күйі зеңгір көкке зер салған. Көз ұшында қыран қалықтап жүр.  Суықтөбенің сұңқары. Басынан қар, бауырынан ел кетпеген әйгілі Суық­төбенің тұсына келіп жығыл­ғанын шамалап білді. Енді біраз жүрсе Тайторы* батыр ауылының үстінен шығар еді. Жетпей құлағаным қандай жақсы болған деді Байсерке іштей үн қатып. Әйтпесе жын соққандай шапқылағанын көрген жұрт: «Байсерке қартайғанда салдық танытып жүр» деп келемеждер ме еді, кім білсін?! Құдай бір жолға сақтады.
Байсерке  шынтақтап жатып айналасына көз тікті. Сонадай жерде желге төсін бере Ақтанау солығын басып тұр. Ыстығы тарқағанша шөп­тің басын  шалмайтын тектілігін танытып,  жайылуға асығар емес. Ал ас­панда  әлгі қыраннан өзге  тіршілік иесі жоқ. Ол да жалғыздықтан жа­лық­қандай Қопа беттегі бұдырсыз жазықты бір шолып, Суықтөбенің басына барды да, қора күзеткен қой­шыдай шыр айналып жүріп алды. Ұшқан құсы мен жыбырлаған аңына пана болған алып тау төбеден ауған алтын күнге төсін сүйгізіп сұлық жа­тыр.
– Қайран, Суықтөбе, – деді Байсерке күбірлеп. Атың  суық  болған­мен, затың ыстық, қойнауың құтты еді. Сенің де есіл кеудеңді тырнатып қойдық-ау… Бүгін етегіңе егін сал­ған­дар, ертең қойныңды ақтарар, қазынаңды қопарар. Көгіңді күзеткен қыран құрлы қайрат көрсете алсақ, қанекей…
Байсерке көзін жүгірте, көктегі серігі көбік бұлтты іздеді.  Шағын ғана шоғыры шапқан атқа ілесіпті, қалғаны өрістен қайтқан қойдай шуатылып келеді.
– Жұртыңның түрі анау, – деді Суықтөбеге айтар арызын жалғап. Жел тураған бұлттай бетімен кеткен.
Көзі жасаурап, көмейіне өксік тығылды. Аспандағы ақша бұлттар да барар жер, басар тауы қалмағандай Байсеркенің нақ төбесіне ұйлығысып жатты.
***
Ақтанау жол жорғасынан жаңыл­май тайпалып келеді. Байсерке Тайторы ауылынан аттанғанда құранды ерге қалай отырды, сонысынан танбады.  Бір жағына қисайыңқырап алған, жамбасы жабысып қалғандай қозғалмайды. Қозғалып кетсе лық­сып келіп тұрған күй толқыны кейін тебетіндей. Дүрс-дүрс басқан ат дү­бірімен жарысып көңілі күйлеп, күй­зеліп келеді.  Түнгі қонақасы үстінде ауыл адамдарынан естіген жайсыз хабар онсыз да асқынып тұрған көңіл дертін қоздырып кетіп еді. «Дәурен сал*  істі болып, абақтыға қамалыпты» дегенді мес қарын саудагер «бәленше­нің қойына қасқыр шауыпты» дегендей елеусіз ғана айта салған. Қымыз ішіп отырған Байсерке шашалып қала жаздады. Өз құлағына өзі сенбей қайыра сұрады. Бұл жолы мес қарын: «абақтыдан әрі итжеккенге жер аударылады-мыс», – деген дүдәмал деректі қоса жеткізді. Өне бойын ызғар буып, шынтақтап жата кеткен Байсерке содан кейін ешкіммен тілдеспеді. Күйшіден өнер дәметкен көпшілік те құлақ құрышын қандыра алмай түлкіқұрсақ тарқасқан. Түнімен дөңбекшіп ұйықтай алмай шықты. Құрсаулаған қалың ой төсектен өзімен бірге ілесе тұрған, әлі де еңсесін көтертпей, сай-сүйегін сырқыратып мүжіп келеді.
Ұл туса  асық  жиып, қыз туса мон­шақ тізген бұл қазақтың ұлы мұраты – ел қору емес пе еді. Осы мұратқа адал жанның бірі – ту ұстаған батыры болса, екіншісі – сөз  ұстаған ақыны. Оның қаруы – қолындағы қара домбыра, аузындағы қызыл тіл. Сонымен жауға да, дауға да жүреді, ел қорғайды.  Бұқара жұрт батырын «ерім» деп арқадан қақса, ақынын «серім» деп еркелеткен. Бас кеспек болғанмен тіл кеспек жоқ деген халықтың ханы тақтан түсіп, батыры аттан ұшқанмен, ақыны қашан тілін тартыпты. Енді міне, сол  тілге тұсау салынды. Арқы­ра­ған асау мінез абақтыға қамалды.  Іледен өткенде белбеуінің бір ұшы арғы жағада қа­латын атақты Дәурен салдың дәурені қапаста аяқталады деп кім ойлапты?!  Салдың басына салынған ноқта ертең күйшіге киілмесіне кім кепіл?!  Әйтеуір ұлық­тар­дың домбыра тілін түсінбес  дүмшелігі дәтке қуат, көңілге медеу. Әйтпесе Байсеркенің де өрісін шектеп, өнерін күндейтіндер жоқ емес, жетерлік. Бұл қазақтың ақыны ғана емес, күйшісі де күйікке туады. Күйік­ке тумаса кешегі Қожеке* қай­да?! Есіктен кіріп, төрге ұмтыл­ған­дар­дың төсінен итерген, азуын білеп айбат шеккен көк­жалдың бірі Қар­қарадағы  Сау­рық* болса, оған рух берген Қожеке емес пе еді?!  Өне­рін де өмірін де күреске арнады.Бұл­қын­ды, бағынбаймын деп жұл­қынды. Шамасы келмесін сезген соң, азған­тай албанын бастап құл­дықтан қаш­ты, Қытай асты. Басқаға бас имейтін батыр олардың да көзіне шыққан сүйелдей болыпты, оншақты жылда «Қожеке қайтты» деген хабар жеткен. Жалалы болып түрмеге қамалды, қытайлар көкірегіне көмір басып өлтірді  дегенге Байсерке бастапқыда сенбеген. Шынжырда отырып шы­ғар­ған «Түрмедегі қинау» мен «Тас көмір шоғына қақталу» күйін естіген­де ғана ұстазындай болған ұлы күй­шіні апта бойы азалап еді. Ақырған аюдан қашам деп, аждаһа­ның аузына кірген күйші тағдыры көпке дейін есінен кетпей жүрді. Байсерке тір­ші­лі­гінде арқа мен жетісулық дәулес­кер­дің талайын көріпті, бірақ тап Қожекедей күрескерін кездестірмеген. Кіші жүзде Құрманғазы қандай болса, ұлы жүзде Қожеке сондай деп білетін. Бірақ қос тарланның кө­мейі­нен өксік, көзінен кек кетпеді. Тағ­дыр­лары да ұқсастау жазылыпты жарықтықтардың.
Осындай ұлы тұлғаның біріне за­ман­дас шәкірт, бірімен дастархан­дас­серік қылған құдайға Байсеркенің айтар өкпесі жоқ. Тек от пен жалынға толы тағдырларына налиды. Қоже­кені жоқтаған көңіл соқпағы әдетте Құрманғазыға барып тіреліп, байыз табатын. Бүгін де жастық шағында жолықтырған жұмбақ күйшіні тағы есіне алды.
Шу  бойындағы Ботбайлар берген бір аста Жалайырдан келген домбырашымен күй тартысқа түскені бар. Көп ішінен өзіне тесіле қараған отты жанар еріксіз назарын арбаған. Байсерке ырғағынан жаңылып қала жаздап барып, әзер түзелді. Сақалы алқымын жапқан, қыран қабақ кісі екен, киімі жұпыны, шидем күпісі мен жарғақ  шалбарының  рәңі тозған. Ұзақ жолды бастан өткерген жолау­шыға ұқсайды. Бірақ өзіне ешбір жанды шақ көрместей паң, кеудесін асқақ  ұстайды. Күйдің  әрбір секірісіне қосылып сергек        отырды. Байсерке де бұрын-соңды мұндай тыңдаушы көр­мепті, күй түсінемін дегендердің өзі тұңғиыққа бойламай, сиқырлы саздың саяздау жерінен қайтатын. Тойшыл қауым тарқар тұста беймәлім қазақтың қасына өзі барды. Бір түн мәслихаттас болған. Бірақ  аты-жөнін айтып, сыр алдырмады. Тек домбырасын сөйлетті де отырды. Кетбұға, Асан қайғыдан тартып, Махамбет, Соқыр Есжан, Шеркеш, Байжұма, Баламайсаң, Құрманғазының күй­лері еді, – деп бірнеше күйді шалдық­пас­тан тартты. Шертісі бөлек, салалы саусақтар қос ішекке термелеген бой­да ыза мен кек, айбат пен айбар қатар есетін күйлерді Байсерке алғаш есті­ді. Қарсы алдында отырған қапсағай күйшінің алысқа шабатын алқымы кең арғымақ екенін аңғарған. Кете­рін­де бата сұрады. Қыран қабақ күй­ші тереңнен тартпай, сұйықтау бата берген, есесіне «Алатау» деп аталатын жаңа бір күйді үйретіп кетті. Байсерке Қордайға барған бетте көрген-білгенін Есім мен Саршаға айтып, «Алатауды» ортаға салды. Екі күйші мүлги тыңдап, басқаша шертіс, өзгеше өріс деп бағалады. Ертеңіне үшеуі Шудың төменгі ағысында отырған  ел-жұртты  аралап, құла­қасқа атқа мінген күйшіге іздеу салды. Көрдім-білдім деген адам жоқ.  Арада төрт-бес жыл өткенде ғана Қараөт­кел жәрмеңкесіне барған қазақтың бірі Құрманғазының Сібірдегі  Үркіт* түрмесінен қаш­қанын айтып келген. Осы сапарында Есілдің бойы мен Жетісуға соғыпты деген дақпыртты қоса жеткізді. Сол дақпыртты таратушылар дәлел ретінде, «Сарыарқа» мен «Алатау» күйін тартады екен. «Алатауды» естігенде Байсеркенің көкейіндегі жұмбақ өздігінен шешіле кетті. Содан бері Есім мен Сарша, Қожекедей ұстаздарының қатарына Құрманға­зыны да қосатын.

***
Байсерке Дәурен салды алғаш осы Суықтөбенің баурайында жо­лық­тырған. Ол кезде Есім мен Сар­шаға атқосшылыққа жүретін құйта­қандай бала еді. Сұлутөрден аттанған Есім бастаған өнерпаздар тобы Суық­төбеге дейін суыт жүрді. Ақшам жамырай жасау-жабдығы келісті алты қанат ақ боз үйге түскен.  Таңер­тең дабырлаған дауыстан оянды. Тегене толы қымызды бір топ адам ортаға алып, суатқа түскен жылқыдай шұр­қырасып отыр екен. Есім мен Сарша әлденеге абыржығандай күй танытып, түйіліп алған. Ал олардың сол қапталындағы қияқ мұртты ақсары жігіттің жағасы жайлауда. Үкілі бөркін бұлғаңдатып найқалып отырғанына қарағанда сал мен серінің бірі секілді. Қалған кісілердің де түр-тұрпаты шаруа баққан адамдарға ұқсамады, бекзадалықтың нышаны бар. Байсерке қаны кеуіп шөлдеп тұрса да дастарханға ентелеп баруды ар санап, шақыртуды күтіп жата берді. Осы кезде даладан ат тұяғының дүбірі естілген, артынша қылышы салаңдаған сарбаз кірді де, есікке таяу отырған шегір көзді кісінің құлағына сыбырлады. Ол мезетте:
– Батыр келсін деп жатыр, – деді дастархан басында отырғандарға шегір көзін төңкере қарап.  Жұрт жауап қатпастан қопарыла түрегелді. Есімнің етегіне оратыла Байсерке де ілесе беріп еді, «шырағым, сен осында бола тұр, керек болсаң алдырармыз», – деп Сарша күйші басынан си­пады. Байсерке тосылып қал­ғанмен, далаға бірге шыққан. Оты қашпаған отар жерге жағалата сегіз үй тігіліпті. Барлығы жұмыртқадай әппақ. Сал-серілер тобы соның ең ор­тасындағы үлкен үйге барды. Олардың артынан астау толы ет, саба толы қымыз кірді. Байсерке жақын маңдағы бұлақ суына жуынып келгенде әлгі астаулардың алды кейін қайтып, босаған сабалар сыртқа шыққан. Үлкен үйден домбыра үні естілді. Байсерке Сарша күйшінің қағысын жазбай таныды. Әдеттегідей баппен, баяу басталған шертіс  бірте-бірте күш алып биіктеді, қалықтады, соңыра құлдилап барып, көлге қонған аққудай жеңіл тоқтады. Сар­шаның әдеті бұл, домбырасын да теріс бұрайды. Әлден уақытта әнге ке­зек тиді. Әуелеген ән ақ боз үйдің түң­­лігінен шығып, ақша бұлтқа ал­қынбай жетті.  Дауыс тұнық әрі әуезд­і. Байсерке дәу де болса әлгі үкі­лі жігіт болар деп шамалады. Өздеріне ті­гіл­ген үйге бір өзі иелік етіп,  мол дас­тархан басына жалғыз жайғасқан Байсерке ән мен күйді тыңдап жатып ұйықтап кетіпті. Қойнына қоңыз кір­гендей жыбырлағанда, шошып оян­ған. Әлгі әнші екен, басындағы бөркін шешіп үкісімен Байсеркенің бет-аузын, қойны-қоншын қытық­тап, балаша мәз болып тұр. Дәурен сал мен Байсерке осылайша танысқан еді. Сол күні Дәурен бұларға ілесіп Қордайға жүрді. Жеткенше Байсер­кенің езуі жиылған жоқ. Сарша мен Есімді оздырып жіберіп Дәурен сал қысыр әңгіменің тиегін ағытады. Небір күлдіргі өлең, бәдік жырларды бет-ауызы мен даусын мың құбылтып салғанда Байсерке атының жалын құшып, ішін басып тырқылдайды.  Дәурен салдың арқасында жол қыс­қарып, ауылға қалай жеткенін аңғар­май қалған.  Сарша мен Есімнің  Суық­­төбеге не үшін барғанын да сұра­­мапты, ертеңіне елден естіп-білді.
«Кенесары Қордайға келе жатыр, Саурық батыр Суықтөбенің етегіне сегіз үй тігіп қарсы алыпты» деген хабарды Сұлутөрдің адамы түгіл, сона-шыбынына дейін таң атпастан ызыңдап шартарапқа таратқан. Ақсақалдардың бір парасы:
– Саурық сұңғыла ғой. Өз туғаны мен Арқаның жуандары сырт айнал­ған төре баласына жонын көрсетпеді, құшағын ашты. Елдігімізді танытты  деген ризашылығын білдірсе, енді бірі Кенесарының жүрісіне күдіктене қараған. Түрлі болжам айтып, сан-саққа жүгіртті. Соның ішінде Бай­серкенің құлағына жағып, көңіліне қонғаны, тоқсанға тақаған Әжібай қарттың жорамалы.
– Жетісуға келісі жай келіс емес-ау, – деп еді қария қамшысымен етігінің қонышын сабалап тұрып. –Бұл қашқан, сасқан адамның ісі емес, тұманды күні жол тапқан адам­ның ісі. Біздің Қозыбасыда қазақ хан­дығының рухы жатыр. Жаралы жол­барыс сол рухпен жарасын жаз­бақ. Бабалар ұранын шақырып үш жүздің баласын Қозыбасыда қайта жимақ. Бұйыртса, қазақ хандығы Қозыбасыда екінші мәрте құрылады. Тек соған мұрса берсе, – деп, сөз соңын күмәнмен түйіндеген.
Сол күмән көп ұзамай расталды.
***
Байсерке Кенесарыны сырттай ғана білді. Алдына барып, домбыра шертпепті. Ызалы төренің қаһарынан жасқанды ма, Есім мен Сарша да хан ордасына ат байлауға онша ықыласты емес-ті.  Оның да жөні бар секілді, алауыздық жайлаған төре тұқымы тақтан бір, абыройдан екі айрылып шатқаяқтап тұрған шағында қара халықтан да ел билеуге талапты тұл­ғалар суырылып шыққан. Баянауыл­дағы Шоң мен Шорманның, Шың­ғыс­таудағы Құнанбайдың билікке араласуы Жетісудағы Дулаттарды да желпінтіп тастаған еді. Төресіз де ел, төбесіз де жер болады, –  деп көкірек ұратындар әр атадан төбе көрсететін. Сарыарқадан сая таппай келген Кенесары да көпшіліктің көзінен, сөйлеген сөзінен осы жәйтті аңғарған. Кене сондықтан ашулы еді, ерлік даңқынан бұрын қаталдық дақпырты Жетісуға келгелі желдей есіп, өрттей лаулап кетті. «Кенесары өйтіпті», «Кенесары бүйтіпті» деген жел сөз қазанат мінген батырдың да, қазан қайнатқан қатынның да құлағын шулатып болған. Әсіресе, Ботпайдан шыққан Сыпатай* бимен жиі ұстасты. Дүрдараздық соңы ақыры жақсы болмады.
– Ботпай руы тұрыңдар, ат құйрығын түйіңдер, – деп Сыпатай жорық даласынан жігіттерін алып кетіпті дегенді  естігенде, ел екіұдай күй кешкен. Есім ұстазы қобызын құшақтап, ұзақ күңіреніпті.
– Кенесары мен Сыпатай кетісті дегенше, бұл өлкеден береке де кетті десеңші депті көзінен сорғалаған жасымен сақалын суарып. Жарық­тықтың сол күдігін жаратқан аузына салған екен. Айна-қатесіз орындалды. Кенесары қырғызға шауып, мерт болды. Артынша Қоқан билеу­шіле­рінің қолынан Сыпатай да қаза тапты. Бітісе алмаған қос серкенің бағ­лан басы осылайша басқаның қан­жығасына байланды.
Сол бір аласапыран кезең, қасі­рет­ті жылдар Қордай жұртын тұра­ла­тып тастады. Көктемді аңсаған көтерем малдай елдің еңсе тіктеуі ұзақ­қа созылды. Бұрынғыдай ас бе­ріп ат шаптыратын, жиын-той жасап салтанат асыратындар сап тиылған.  Пристав* деген шығып, басшысыз елдің билігін қолға алды. Қара­шек­пендердің қатары артып, қалалары көбейді. Елең-алаң шақта Байсерке де ержетіп, жігіт болды. Дәурен салмен үзеңгі жолдас атанғаны, қазақ пен қырғызға атағы шыққаны да сол тұс. Салдың сауықшыл тобына іле­сіп, бірлесе салдық құрды. Сал десе сал, сері десе сері еді. Әйгілі  Қыр­мы­зы қызбен айтысы күні кешегідей Байсеркенің көз алдында. Жеңген мен жеңілген болған жоқ.  Аға мен қарындастың арасындағы ерекше ілтипатқа мейір қандырып, масайрап еді көпшілік. Сол айтыстан соң-ақ Дәуреннің абыройы Жетісудан асып, Арқа мен Сыр өңіріне дейін таралды. «Қош-сау бол, сал қарындас, Қыр­мызым-ай», Жаһанның таң шолпаны жұлдызым-ай»  деп басталатын арнау-жыры қыз-бозбаланың алтыбақан мен бастаңғыда айтар басты әніне айналды.
– Жеңгелеріме сенсем, өмірге кү­ліп келіппін, бесікте де жылаудың орнына тырқылдап жатқан екенмін, ендігі арманым – өмірден күліп өту,– дегенді Дәурен сал жиі айтатын. Бірақ, соны айтқан сайын Байсерке салдың тұнық көзінен тұнып тұрған мұңды байқаушы еді. Салдық құрып, сауық қуып жүргенмен, жүрегі жаралы екенін сезетін, оның себебін де ептеп білетін. Жас күнінде Шапы­раш­тының сұлуына ғашық болып, отау құрғаны бар. Бірақ, жар қызығын көрмей жатып келіншегі дүние салды. «Қойным құтты болмады мен бейбақтың», – деп Дәурен сал енді­гәрі үйленбеске серт етіпті. Сөзінде тұрды. Ел қыдырған есер шақта келіншек аңдып, қыз оятпақ түгіл, әйел баласына көз салғанын көрген емес. Әндерін айтып, сайранын салып Шу мен Іленің ортасын думанға бөлеуді ғана білді. Елі де оны ер­келетіп, салулы төсек, жаюлы дастарханмен қарсы алды. Енді міне, бұл­ғаңдаған тарпаң басына бұғау түсті. Бұл бұғаудан босанар-босанбасы не­ғайбыл. Босанған күнде де періштедей пәк, бала көңілді салдың қайтадан бабын табуы екіталай. Адам болып жер басып жүргенмен өнерпаз ретінде өлгені ақиқат. «Көкала атты берсем де, Дәуренді шығарып алам», – деп  Тәкен сал* артынан кісі салып, қуы­нып жатыр деседі. Неде болса сол шәкірті бір қайрат көрсетер, Байсер­кенің дәтіне қуат берер жалғыз үміті осы.
***
Ақтанау кібіртіктеп тоқтауға ыңғайланды. Байсерке Қозыбасыға жеткенін жан-жағына қарамай-ақ сезген. Атынан сүйретіле түсіп, тартпасын босатып қоя берді. Бұл күні ауа-райы да күйшінің қаба­ғындай түнеріп тұрған. Кешелі-бері көлеңке­сін беріп, төңіректеген ақша бұлт ағайын­дарын шақырып, жарты ас­панды жабулапты. Күйшінің Қо­зы­басыға келгенін күткендей, қара­сұр бұлттардың бір шоғыры қаптаған қолдай Қоңыртөбеге қарай жөңкіл­ген. Биік таудың ақбас шыңдарын қиналмай алған соң, құбылаға соқ­пақ салған күннің кө­зін көлегейлеуге жанталасты. Дегеніне көп ұзамай жетті, қас-қа­ғым сәтте күн тұтыл­ған­­дай айнала қарауытып кетті. Сол-ақ екен зеңгір көк қаһарланып найзағай ойнатты. Жасын оты жарқ-жұрқ етіп түнерген бұлттарға дүре соғып, қам­шылап қуалады. Артынша  тау-тасты жаң­ғыртып үш рет күн күркіреп нө­сер жаңбырдан хабар келген. Суыр, борсық  ініне тығылды, құ­мырс­қа илеуіне жүгіріп, құдығына түсті, шөліркеген шөп атаулы «я сәт, бере гөр» деп тамшы күтіп аспанға тел­міре, тербеле биледі. Күллі тіршілік атаулы табиғаттағы осынау құбы­лыстарды сезіп-біліп, қамданып жатқанда Байсерке ғана селт етпеді, қабақ ке­ріп қараған да жоқ. Екі күннен бері төңіректеп жүрген күй­толғақтың уақыты келген, енді жаңбыр жаумақ түгіл топан су басса да күйші үшін бәрібір, толғағы жеткен күй туу керек!  Тумаса күй өледі немесе күйшіні өлтіреді. Шекпенін шешіп, ер-тоқымның үстіне жайды да, қара домбырасын қолға алды. Тізе бүккен жоқ. Өкпек желге кеуде­сін бере тікесінен-тік тұрған күйі бастап кетті. Шанақтан әуен шығып үл­гергенше алғашқы жаңбыр тамшысы күйшінің денесіне қадалды.
Байсерке Қозыбасыға қасқая қарап тұрғанмен ештеңені көре алар емес. Тау басы бұлыңғыр тұман, жарықтық жаңбыр жақындап келеді. Тезірек күйіңді төгіп ал, одан кейін мен суымды төгемін дейтіндей. Ұрын­шақ тамшыларын желге қосып жі­бер­генмен шелектеп құймай, түйіліп тұр. Күйге балқығанда көз алды тұманданып, өзге түгіл өзін ұмытатын Байсеркенің сол қолы домбыраның мойнын қытықтап зыр жүгірсе, оң қолы қос ішекте өші бардай өршелене сабалайды. Самайдан аққан тер мойнын қуалап қойнына кіреді, қойнынан шығып қонышқа құйылады. Шылқыған жалаң жейдесі шау тарта бастаған тарамыс денесіне жабысып қалған. Сонда да ерен санамайды. Арада ет пісірім уақыт өткенде күйдің соңғы қағысын салған. Сиқырлы әуен домбыра шанағынан шағаладай шаңқылдап ұшқан сәтте Байсеркенің бойынан дәрмен қашып тәлтіректеп кетті. Қарақұстан біреу сойылмен салып қалғандай сылқ етіп тізерледі. Шалдығып қалған екен, күй ләзза­тын сезінгісі келгендей көзін жұмып, рахаттана тыныстады. Қанша уақыт қимылсыз тұрғанын шамалаған жоқ, құлағына гүрілдеген үн естіл­ген­де ғана жан-жағына манаурап көз тастады. Ат құлағы көрінбес соқыр тұманның тұтқынында қалыпты.  Ақтанаудың да қарасы батыпты. Әлгі дауыс адамның үні секілді жақыннан естілді.
– Оу, қалқам, көтер басты,– деп жұмсақ әмір етті әлдекім. Байсерке қалай атып тұрғанын сезбей қалды. Жан-жағына алақтап, дауыс иесін іздеп табамын дегенше, қалың тұман­ға оранған тау жақ беткейден қайыра үн қатты.
– Домбыраңның шанағы күйге, өзіңнің кеудең шерге толы неткен жансың?
– Байсерке деген күйші боламын, елімнен береке қашты. Жоқ іздеп жүрмін. Бас көтерген ерімнің басы кеткелі қотанына ғана қоды­раң­дай­тын құр кеуделер қаптады. Батырым найзасын қойып, қарына сойыл ілді, барымташыға айналды. Билерден әділдік, ақыннан ақиқат алыстады. Сөзұстарлар қапасқа қамалып, жатжұрттың абақтысына айдалды.
– Тоқтат!
Байсерке селк ете қалды.
– Тоқтат, күйшім, тоқтат! Жа­сан­­ған жаудың бұл далаға келгені бүгін емес, талайлар сенің атажұр­тыңа ат шалдырған. Кежеге* қойған ұлды құл ету, бұрымды қызды күң етуді  армандап, жер түбінен желпініп жеткен. Менің де баурайыма талай кәпір дәрет сындырып, мақпал шө­бімді ластап, қайнар суымды лай­лаған. Бірақ қарт Алатау бауырын жайлаған қос ұлына қашан да қамқор. Сон­дықтан оның кеудесін ешкім басқан емес, қарлы шыңынан асқан емес. Тепсініп келгендер күндердің күні тентіреп кетеді. Қиратар, қырар-жояр, сайранын салар, соңыра сүйектері сай-салада көмусіз қалар. Қазақ пен қырғызға осыны жеткіз, көкірегіңнен күй ақтар. Саған қайқы қылыш емес, қара домбыра нәсіп болған. Домбыра тілімен ұран сал. Сен күй шал­ған­да тау теңселіп, бұлт көшіп, қанатты қонып, тұяқты тоқтап тыңдасын… Күйің  күйзелген елді күңірентпесін, керісінше рухын көтеріп, еңсесін тіктесін!
–Мақұл баба… мақұл… мақұл…Байсерке кіммен сөйлескенін біл­меді. Тек шыбындаған аттай бас изеп, мақұлдай берді. Дауыс иесінен тағы да пәтуәлі сөз күтіп сүт пісірім уақыт үнсіз тұрды. Қайыра тіл қату болмаған соң, көзін ашпастан қолымен қарманып домбырасын ілді. Әлгінде туған күйді тізерлеген қалпында қайта тартты. Бұл жолы жадыраңқы көңіл-күймен тартты. Күйдің де үні жыламсырамай, жарқылдап шыққан секілді.  Басын көтергенде көргені – төңірек буалдыр тартып тұман сейіле бастапты. Қоңыртөбенің тура басынан бұлт ыдырады да, киіз үйдің түрілген түң­лі­гіндей саңылау пайда болып, күн сығалады. Лезде кемпірқосақ шығып Суықтөбе мен Қоңыртөбенің арасына түрлі-түсті көпір салды. Әл­гінде қоршауға алған қалың тұман көшкен қардай терістікке қарай ағып бара жатты.

***
Асау үйретіп жүрген Бердібектің құлағына алыстан талып жеткен күй сарыны естілді. Тұра қалып тың тыңдағанда ұстазы Байсеркенің мақамын жазбай таныған. Бірақ бұрын-соңды естімеген күйі. Борша-борша болып терлеген шу асауды қос өкпеден тебініп Майбұлақты өрлей шапты. Байсерке Ақтанаудың үстіне нығызданып отырған күйі домбырасын безілдетіп барады екен:
– Ассалаумағалейкум, аға, – деп Бердібек алыстан қолын ала жүгір­ген­мен сәлемі жауапсыз қалды. Күйші іркілмеді, сырдескі Ақтанау да жүрісін баяулатпастан жөнеле берген. Бердібек өзінің борбайлап жеткен ұшқалақтығына ұялған сыңай танытып, соңынан салпақтап ілесіп отырды. Байсерке Май­бұлақ­тың басына жеткенде ғана тізгін қағып, тіл қатқан:
– Қарағым, «Ұран» күйдің басында кез болдың, қазір аяқтадым деді Бердібекке күлімсірей қарап.
– «Жетпіс бұтақты» қызыл іңірде бастап, сақар таңда аяқтаушы едіңіз, мы­науда сәскелік жерге дейін созыл­ған тізбекті күй болды ғой, аға…
Байсерке балуан денелі, қыран көзді жігітке күлімсірей қарап, құптағандай бас изеді. Бердібек күй- дастанды ауылға жеткенше үйреніп алды. Ертеңіне-ақ Байсеркенің «Ұраны» Қордайдан соққан қоңыр желмен қырғыз, қазаққа таралып кете барды.

---

*Тайторы – Қоқан, Қырғыз шапқын­шы­лығына қарсы күрескен батыр. Саурық батыр Ыстамбекұлының сенімді серігі болған. «Қойторының тоқтығы ай, Тайторының жоқтығы-ай» (Саурықтың жау қолына түскендегі сөзінен).

*Дәурен сал Құдабайұлы (1827 – 1899) – ақын, әнші. Жетісу сал-серілік мектебінің белді өкілі.  Дәурен сал Іленің арғы жағына өткенде, белбеуінің бір ұшы өзеннің бергі жағында жатады деседі. Сондықтан ел ішінде «Дәурен салдың белбеуіндей ұзын» деген нақыл қалған. Оның «Керуен дүние», «Әуелеп ұшқан бозторғай», «Угәй-ай», т.б. әндері бар.

*Қожеке Назарұлы (1828 – 1881) – күйші-сазгер. Қарқара жайлауында дүниеге келген. Ресейдің отаршыл саясатына көнбей 1862  жылы 25 үйлі ағайынын бастап, Қытай асады. Алғашқыда Қытай билігі Қожекеге  шен-шекпен беріп көтермелейді. Бірақ тәкаппар күйшіні көре алмағандар керуен тонады деген жаламен түрмеге отырғызады. Қытай жендеттері абақтыда азаптап өлтіреді. Оның күйлері күні бүгінге дейін Жетісу, Алтай, Ертіс, Тарбағатай, Бұратала, Іле өңірлерінде тартылады.

*Саурық батыр – Жетісу жерінде екі Саурық батыр жасаған. Әуелгісі Шапырашты Саурық Ыстамбекұлы. Екіншісі Албанның Құрман атасынан тарайтын Саурық Алпарұлы. Шығарманың бұл тұсында сөз болған Албан Саурық. Ол жоңғар шапқыншылығы мен патшалық Ресейдің отарлау саясатына қарсы күрескен. 1863 жылдың тамыз айында Іленің төменгі ағысы мен  Текес өзенінің жоғарғы аңғарындағы халықтың патшалық Ресей үкіметіне қарулы қарсылық көрсеткені белгілі. Бұлардың ішінде Саурық пен мен Қожеке батыр бастаған  жасақ ерекше көзге түседі.   1916 жылғы әйгілі Қарқара көтерілісін бастаушы Ұзақ батыр осы Саурық Алпарұлының баласы.

*Үркіт – қазіргі РФ Иркутск қаласы

*Сыпатай Әлібекұлы (1781/82 – 1867/68) –  Ұлы жүз, Дулат, Ботпай руынан шыққан батыр, би.

*Пристав – 1948 жылы Ұлы жүздің қосылған аудандарын басқару үшін Батыс-Сібір генерал-губернаторына бағынатын үлкен Орданың приставы лауазымы бекітілді.

*Тәкен Сал Байғұттыұлы (1860 – 1908) – белгілі ақын, сазгер, әнші. Қазіргі Жамбыл облысы, Қордай ауданында туған. Ел аузындағы аңызға қарағанда, Тәкен сал жүйрік баптап, бәйгеге қосуға құмар болған. Кезінде оның Көкала сәйгүлігінің даңқы өз атағынан кем тарамаған.

*Кежеге – Түркілердің желкесіне түсіп тұратын жуан бір өрім шашы. Тілімізде сақталған «кежегесі кері кету», «кежегесін кері тарту» деген сыңайдағы сөз тіркестері осыған меңзейді. Кежегемен мағыналас сөздер өзге де көршілес ұлттар тілінде ұшырасады. Мәселен, алтай тілінде «кәде», қырғыз тілінде «кежи», орыс тілінде «коса» деген сөздер бар.