Мақсатты да мағыналы ғұмыр кешіп (1927–2014 ж.ж.), қаламынан 69 кітап туған, «Жүз жылдық жалғыздық», «Патриархтың күзі», «Оба кезіндегі махаббат», «Сәтсіз сағат», т.б. әдеби жауһарлардың авторы болған әйгілі суреткер Габриэль Гарсиа Маркестің бүкіл өмірі ұлы мәртебелі әдебиет айдынында өткені белгілі. Сондықтан «малды тапқанға бақтырып, отынды шапқанға жақтыратын» таза қазақы ұғымға сайсақ, қаламгерліктің қыры мен сыры, жазушылық өнердің ащысы мен тұщысы жайында бір айтса, Маркес айтсын дейтіндей-ақ бар. Жазушының «Газеттік жазбалар» (1961–1984 ж.ж.) деп аталатын шығармасында, негізінен алғанда, осы жайлар төңірегінде сөз болады. Газет оқырмандарының назарына содан шағын ғана үзінді ұсынып отырмыз.

---

Габриэль Гарсиа МАРКЕС,
Колумбия жазушысы, Нобель сыйлығының лауреаты

Жазушы тартар тауқыметтер

Кітап жазу – өзіңді-өзің өлімге байла­ғандай тірлік. Дүниеде соншама уақы­тың­ды алып, сондайлық күш-қуатыңды сарқатын және жаныңды жейтін одан асқан ешнәрсе жоқ, әсіресе қолма-қол беретін пайдасымен салыстырғанда солай. Кітапты жап­қан­да осынау екі жүз бет қалам иесінің қан­ша азапты сағаттарын алып, үй ішін­дегі қаншама қайғы-шеріне себепші бол­ды екен және осы еңбегінің өтеуі қандай болуы мүмкін деп өзінен-өзі сұрап қоятын оқырман көп бола қоймас деп ойлаймын. Бұл тақырыпты тәмамдау үшін осы жайдан бейхабар жандарға айтайық: сатып алушының кітапқа тө­ле­генінің тек он пайызы ғана авторға тиеді. Яғни кітапты, мәселен, жиырма песоға алған оқырманның жазушы дәулетін нығайтуға қосар үлесі екі песоға тең. Қал­ғанын оның туындысын басып шы­ғаруға тәуекел еткен баспагерлер, таратушылар, кітап саудасымен айналысатындар алады. Егер ең сырбаз жазушылар аз жазып, шы­лымды көп шегетінін, сол себепті екі жүз беттік кітапқа екі жылын арнап, жиырма тоғыз мың екі жүз сигарет тартатынын еске алсақ, бұл барып тұрған әділет­сіздік сияқты көрінеді. Арифмети­каның төрт амалынан хабары бар адам олардың есеп айырысарда алатынынан гөрі түтін боп ұшатын шығыны әлдеқайда артық болатынын оп-оңай есептен шы­ғара алады. Сондықтан баспагерлердің, делдал­дар­дың және кітап саудасымен айналы­сатын­дардың әмбесі бай, ал біз, жазу­­шы­лар, – кедейміз деген менің бір таны­­сым­ның сөзінде шығар күндей шындық бар.
Кітап саудасы әлі тәлтіректеп тұрған дамушы елдерде, тіпті дұрысын айтқанда – дамымай қалған елдерде жағдай бұдан да жаман, әрі десе мәселе тек оларда ғана емес. Керек десеңіз, табысты жазушыларға нағыз  жұмақ саналатын Құрама Штаттар­дың өзінде покетбуктардың лотереясынан сәтті билет суырып, күндердің бір күнін­де бай болып оянған әр авторға үнемі бұғауда отырып, өзімен кеткір он пайыз­дың мұздай тамшысына айтақыр төбеле­рін тескізген жүздеген әжептәуір әдебиет­шіден келеді. Кенеттен және заңды түрде баюдың уақыт бойынша ең соңғы үлгісі роман жазушы Трумен Капоте болды – ол өзінің «Шімірікпей кісі өлтіру» дейтін кіта­бының алғашқы апталардағы сатылымынан роялти түрінде жарты миллион доллар тапты және оны экрандау құқығын сатудан да шамамен сонша табыс алды. Оның есесіне атышулы Трумен Капотені ешкім есіне де алмайтын кезде кітаптары сатылатын Альбер Камю бұрынғысынша жан қалауымен жазуға мүмкіндік алу үшін (бүркеншік атпен) киносценарийлер жазып күн көрді. Өлерінен бірер жыл бұ­рын қолы жеткен Нобель сыйлығы бар-жоғы оның үйіндегі ызғырық пен ырың-жырыңға шамалы ғана тыншу бол­­­ға­­­ны­­­мен, әйтеуір қырық мың доллар бала-шағасына бау-бақшасы бар үй сатып әперуіне жағдай жасаған болатын. Сый­лық­тан бас тартқан Жан-Поль Сартр, саналы түрде болмаса да, едәуір сәтті қадам жасаған болды – сонысы арқылы ол тәуелсіз жазушы дейтін атаққа  ла­йық­ты түрде ие болып, өз кітаптарына деген сұранысты біршама арттырды. Көптеген жазушылар өздерін қолдап, жан қалауы­мен жұмыс істеулеріне жағдай туғызатын шүленгер қамқоршы табуға тырысады. Соңғы кезде кескін-келбеттерін өзгертке­німен, ондай атымтай жомарттар немесе бүгінде «демеуші» деп аталатын шүленгер­лер қазір де бар. Салық жеңілдіктерін алу немесе жұртшылықтың көз алдында «капитализм жайындары» дейтін аттан арылу үшін, ал кейде, тіпті өздерінің ар-ұятын жұбату мақсатымен ірі қаржы корпорациялары суретшілерді қолдауға елеулі түр­де қаржы бөлетін болып жүр. Алайда, суретшілердің өз білгендерін істейтіндері бар, ал біз – бәлкім, кейде жеткілікті не­гізіміз болмай-ақ – демеуші суреткердің ой-пікірі мен оны білдіруінің тәуелсіздігіне ерік­тен тыс болса да ықпал етіп, оны орын­сыз ымыраға итермелейді деп сезіктенеміз. Мәселен, мына мен еш­қан­дай қаржылық демеушіліксіз жазғанды қалаймын, оным тек қана әлденеден бой сақтайтын секемшілді­гімнен емес, жұ­мыс­ты қолға ала отырып, оны аяқтаған­да кімнің жағында болатынымды мүлдем білмейтіндігімнен де солаймын. Сон­дық­тан  өзіңіз  айтыңызшы, кенет  демеушімнің идеологиясына кереғар келіп қалсам (ал жазушы атаулыда тақыс мінездің шиқаны шығып тұратынын ескерсек, бұл әбден мүмкін нәрсе), менің тарапымнан оным әділ­ет­сіздік боларына да дауласа қой­массыз.
Капиталистік патернализм үшін үй­рен­шікті мұндай қамқоршылық жазушыны мемлекеттен ақы алушы қызметші ретінде қарастыратын социалистердің талпынысына жауап тәрізді көрінеді. Түптеп келгенде, социалистік бұл нұсқа дұрыс, өйткені ол әдебиетшіні делдал­дардың бұғауынан құтқарады. Алайда, іс жүзінде күні бүгінге дейін және мұның қашанғы созылары да белгісіз – бұл жүйе өзі қарсы бағытталған әділетсіздіктерден де сорақы қауіп-қатер туғызады. Жаман жазғандары үшін емес, өздерінің қамқор демеушісімен кереғар келгені үшін Сібірге жер айдалған мейлінше ортақол кеңестік екі жазушының жақында тап болған жағ­дайы әлі кемеліне келе қоймаған, тәр­тіп­темесі: біз, жазушылар, қылмыс­кер­лерден де жаманбыз, өйткені қасаңдық, доктрина­шыл­дық атаулылар және тіпті жәй ғана заң қалыптары бізді аяқ киімнің тарлы­ғы­нан бетер қысады дейтін мәңгілік шын­дықты мойындай алмайтын елде әде­биет­пен айналысу қаншалықты қауіпті бола­тынын көрсетті. Жазушылардың рево­люция  алдында жақсы жазу дейтін бір ғана міндеттемесі бар. Кез келген құ­ры­лыс­та және тәртіптемеде оның тарпаң­ды­ғы шығармашылығының басты және сөзсіз шарты, өйткені ләппайшыл жазушы – қарақшы болуы мүмкін, әйтеуір нашар жазушы екені даусыз.
Осындай көңілсіз ой-толғаулардың аясында: сонда бұл жазушылар не үшін жазады? – дейтін сауал өзінен-өзі туады. Жауабы қаншалықты шынайы болса, соншалықты сезімтал естілер деймін. Біреудің жөйіт, енді біреудің қара болып туатыны сияқты, сен жазушы болып туғансың. Табыс масайратады, оқырман­дардың сүйіспеншілігі қанаттандырады, дегенмен мұның бәрі – қосымша әрі елеусіз нәрсе, өйткені шын жазушы кебісі жамау-жасқаулы болып, кітаптары сатылмай жатса да жаза береді. Бұл дегеніңіз жүйкенің әлдебір ауытқуы, әлеуметтік кемтарлық қой, әйтпесе көптеген еркектер мен әйелдер аштан өлуге бейіл, бірақ шынын айтар болсақ, көк тиын пайдасы жоқ ермектерінен баз кешпейтінін немен түсіндіруге болар еді.

Жазу мәшіңкесінің кермек сиқыры

Қолмен жазатын жазушылар қатары сіз ойлағаннан да көп және өздерінің бұл сыңаржақтығын олар ой мен оның айтылуы арасында әлдеқайда тығыз байланыс пайда болатынымен түсіндіреді, өйткені қағаз бетін үнсіз өрнекпен жабатын сия­ның біркелкі сыздықтаған ағысы кейде әлдебір сарқылып  бітпес арнадан құйы­лып жатқандай болады. Ал бұл үдерісті механикаландыру жағын құптайтын біз белгілі техникалық артықшылығымыз бен бас­қа­ша қалай жазуға болады дейтін аңыры­сымызды әрдайым әрі толайым жа­сыра алмай қаламыз. Әлбетте, екі қи­сын­ның екеуі де субъективті. Ал ақиқаты – әркім өз білгенінше жазады, неге десеңіз, осы бір қауіпті кәсіптің негізгі қиын­дығы аспаптарын игеру машы­ғын­да емес, сөзден соң сөзді тізе білу өне­рінде.
Қолмен жазылатын және басылатын мәтіндердің айырмашылығы туралы тау-тау қағаз толтырылған. Ондағы бірден-бір дұрыс байқау – жаманды-жақсылы мәтіндерді оқу барысында олардың айыр­машылығын өзің де сезесің, тек соны тұ­жырымдап айта алмауың мүмкін. Мәшің­кемен  жұмыс  істейтін  Алехо Кар­пен­­тьер­дің бірде маған кейбір абзацтарда малтығып, жылжи алмай қалатынын және соларды қолмен жазып шықса ғана қайтадан ілгері басатынын айтқаны бар-ды. Мұны түсіну­ге де, ұқпай қалуға да болады, сондықтан бұл «кәсіптің құпия сырлары» санатына жатқызылуы тиіс. Мен, тегі, әуелі журналистикадан бас­та­ған жазушылар мә­шің­кеге үйір­сектігін өмір бойы сақтай­ды деп есептеймін, ал ондай бақыт бұйыр­мағандар мектептің асықпай көркем жазатын өнегелі салтына адалдығын сақ­тайды. Бұл тәртіп ең алдымен француздарға тән. Тіпті француз-журналистерге десе де болар: осы жақында ғана мен Канкунда «Нувель Обсерватердің» бас редакторы Жан Даниэльдің өзіне тиесілі бас мақала­сын әсем жазуымен әс­петтеп жазып отыр­ғанына назар ау­дар­ғаным бар. Париждің әйгілі «Флер» дәм­ханасының абырой-атағы Жан-Поль Сартрдың төрткүл дүние күн сайын шыдамсыздана күтіп  отыратын  мақалаларын сонда барып жазатынмен аспандаған. Мектеп дәптерін алдына жайып, Воль­тер­дің құс қауырсын жазу құра­лынан сәл ғана бер­тіндегі қаламын қолына ұстап, сол жерде ұзақ-ұзақ отырады екен және әйгілі жазу­шының жұмыс үстіндегі сәтін бір көріп қалу үшін мұхит асып әр түр­лі елдерден келген туристер дәмха­наның ішін біртіндеп толтыра бастайтынын да бай­қамайтын болса керек. Дегенмен, оның қажеті де шамалы еді. Сартрдың шы­ғарманы қолмен жазатынын түсіну үшін оның бір бет қағазы да жеткілікті болатын.
Ал енді американ жазушысын мәшің­кесіз көз алдына елестету тіпті де мүмкін емес. Өзінің талай мойындауларына және өмірбаянын жазушылардың дәйексіздеу куәландыруына қарағанда, Хемингуэй, Карпентьер сияқты, олай да, бұлай да жаза бергенге ұқсайды әрі жұмысты мейлінше алабөтен кейіпте: түрегеп тұрып істеген болса керек. Оның Гаванадағы үйінде аналойға (шіркеудегі құлшылық кезінде діни кітаптар, крестер, т.б. қойылатын үстелше – ауд.) ұқсас құрылғы бар, ол бірінші сынып оқушысы сияқты, жазуын соның алдында отырып, қарындашпен жазған әрі онысын сәт сайын ұстараның жүзімен ұштап отыратын болған. Жазуы дөңгеленіп, мейлінше анық, әріптері сурет салғандай боп түсетін болса керек, ал журналистикадан қалған дағдысы – жұмысын аяқтаған соң жазған беттерінің емес, сөздерінің санын есептейді екен. Әлгі аналоймен қатар және сол деңгейлі тағы бір үстелде сау тамтығы жоқ мәшіңке тұрады білем – ол  ара-тұра соны да ты­қыл­­датып, мәтіндерін басатын болса керек. Не себепті бірде қолмен жазып, бірде мәшіңкеге басатынын анықтаған ешкім жоқ. Ал жұмысты түрегеп тұрып істейтін хикметті дағдысына келсек, оның Хемингуэйге лайықты бір түсіндірмесі бар, бірақ өз басым оған ұйи қоймаймын: «Тегінде, маңызды шаруаны екі аяқта тұрып атқарар болар – мәселен, бокстасуда солай» деседі. «Жазушының ұзақ отыруына мүмкіндік бермейтін бір қауіпсіздеу сырқаты болған» дейтіндер де бар. Қалай болғанда да, оның жазуы мен жазғанын басуына күй таңда­майтынына ғана емес, қай жерде болсын, кез келген жағдайда жұмыс істей алатын қабілетіне қайран қалмасқа әддің жоқ. «Әр­дайым өзіңмен бірге болатын мереке» атты ғажайып кітабында ол нұрға бөккен күздің бір күнінде Сильвия Бичтің кітап­хана­сында  отырып Джеймс Джойсты күт­кенін, ал содан соң «Лип» дәм­хана­сына ба­рып, үстел басында  кеш қарайған­ша жа­зу жазғанын, дәмханаға адам лық толып, жұмыс істеуге мүмкін болмай қал­ған­­ша сол қалпынан аумағанын суреттеп жазады.
Мәшіңке басудың рояльда ойнағанға ұқсайтын өнерін толық дәрежесінде мең­герген жазушылар аз. Түртінектеп отыр­май-ақ он саусағымен бірдей басатын әрі сонымен бір мезгілде, төгілген жорғасынан бір жаңылмастан, сұрақтарға жауап беріп те үлгеретін астаналық «Эль Эспектадорд­ың» редакциясындағы естен кетпес Эдуардо Саламеа Борда марқұм еді ғой. Оның кері мысалы клавишті оң қолының сұқ саусағымен түрткілеп отыратын Карлос Фуэнтес болатын. Бұрын оның сол қо­лын­да сигареті болушы еді, ал қазір, шылымды қойған соң, қолын қайда қоярын білмей дал болатынды шығарыпты. Тіпті «Terra nostra» романының 2000-дай бетін басып шыққанда сол жалғыз саусақтың қалай аман шыдағанына қайран қала­сың.
Әдетте біз, механикаланған жазушылар, екі сұқ саусақпен басып, аулада күл-қоқысты бұрқырата құрт іздеген тауықтар секілді түртінектеп, керекті әріптерді іздеп, клавиатураны сипалаумен боламыз ғой. Қолжазбаларымыздың қателерден, түзетулер мен жөндеулерден көз тұнарлық­тай сықпыты кезінде өзімізді кәсіптің сон­шама сырларына қанықтырған лино­типші қыздарды естен тандырушы еді; ал қазір солардың орнын басқан әп-әдемі фототерімшілер де, құдай қаласа, біздің қырқылжың шағымызды әлгіден бір кем түспейтін сырлардан кенде қылмас деп үміттенеміз. Кейбір қолжазбаны оқудың өзі машақатты болатыны сонша, оған кінәлі жазушыны кім-кімнің де шимай-шатпағын ажырата білетін бас линотипис­шіге жұмсайтын. Сондай жазушылардың қатарында мен де бар едім, бірақ түпнұс­қам­ның оқылмайтындығынан емес, даңқ тұғырына қонған жылдарымда да соңым­нен қалмаған сорым – емле қателерімнің көптігінен солай болатын.
Ең сорақысы – басуға дағдыланып алған соң басқаша жазу мүмкін емеске айналады да, көркем жазудың көкесі мәшіңке болып алады. Құдай біледі бар ғой, жазушының клавишті қалай тоқпақ­тайтынына қарап оның сыр-сипатын ай­қын­дайтын ғылым жетіспейді-ақ. Репор­тер­лық жастық шағымда мен тәуліктің кез келген уақытында жаза беретінмін және редакцияда тас дәуірінің әу басынан келе жатқан кез келген мәшіңкемен  ротация­лық мәшинеден қалған кез келген қағазға басатынмын. Алғашқы романымның жартысын қапырық бозала таңдарда, картахендік «Эль Универсаль» газетінің бал иісіне балқыған баспаханасында бастаған мен оның қалған жарымын қап-қалың бұжыр қағазға басылатын кеден бланкілерінің екінші бетіне жазып аяқ­таған болатынмын. Алғашқы қателігім де содан басталды: одан беріде тек қана сол тектес бұдырлы, қалыңдығына бола 36 грамнан кем түспейтін ақ қағазға ғана жаза алатын болып алдым. Содан соң со­рыма қарай, мәтінді өзі басатындай болуымен бірге ойлануыма  да көмектесетін сыңайлы электр мәшіңкеге бауыр басып алдым да, бұрынғы әдісіме көшуім мүмкін болмай қалды. Уақыт қиындықты көбейте берді: енді мен белгілі өлшемдегі қарпі бар белгілі бір үлгідегі электр мәшікемен ғана жұмыс істей алатын жағдайға тәуелді боп қалдым; оны аз десеңіз, әр бетте бірде-бір қате болмауы керек, өйткені оның әрқай­сы­сы туындыгердің ойын бұрмалатайтын кеселдей боп жанымды жаралайды. Әйткенмен, өзім жұмыс істеп отырған үс­тел­дің алдынан пайда болуы мүмкін жал­ғыз сурет – тас жолда жүк көлігі таптап өткен жазу мәшіңкесі ғана. Шіркін, соның өзі қандай бақыт болар еді!

Орыс тілінен аударған Б.ӘДЕТОВ.
«Иностранная литература» журналынан.