Ауыт Мұқибек

---

Қазақ қазақ болғалы пешенесіне жазылған ауыр күндердің қаншасын зармен өткізді екен. Жылай беруге себеп жоқ десек те, өткен күнді ойға алған кезде Жер-Ананың алып құшағына тарыдай шашылып кеткен қазақ бауырың есіңе түсіп, жүрегіңе қобыз ойнатасың…
Тәуелсіздікке ширек ғасыр толғанда атажұртқа қайтып, қазан көтерген ағайынның оты өшпегей деп тілейсің. Осы уақыт аралығында қанша бауыр таптық, қанша дос тұттық. Ағайынымыз көбейсін, іргеміз кеңісін.
Ақын Ауыт Мұқибек неше жылдан бері көші-қонға байланысты мәселелердің басы-қасында жүр. Алыстағы ағайынның атажұртқа ат басын бұрғанына жиырма бес жыл толуына орай ақынмен сұхбаттасқан едік.

– Тәуелсіздіктің алғашқы жыл­­дары атажұртқа оралған қан­дастарымыз жергілікті ағайын­мен тез туысқандық қарым-қаты­насқа түсіп, ағайынды адамдардай ара­лас-құралас боп кетті. Кейінгі ке­ліп жатқан бауырларымызда бір жатырқау бардай көрінеді. Осы­ның себебі бар ма?
– Уақыттың, заманның өз­гер­уі ме, сол алыстан келген аға­й­ын­ға деген бауырмалдық пен ілтипат сезім бұл жақтан да аза­йып бара жатқан секілді. Тәуел­сіз­­діктің алғашқы жылдарында шеттегі ағайынның оралуы Елі­міз үшін бір зор жаңалық болды. Ұзақ жылдар бойы бір-бірін са­ғын­ған, көрсем деп зарыққан, бо­дандықтың текпісін әбден көр­­ген ондағы ағайын бейне тос­па­дағы су секілді еді. Мұндағы халық та оларды тандыры кепкен қағыр даладай күтіп жатты. Тос­па­ны ағытып кеп жібергенде, жұр­т атажұртқа бірден лап қойды. Сосын, еркіндігін енді ғана алған жас мемлекеттің  алдында істеу­ге тиісті уақыт күттірмейтін бір­не­ше ірі істер тұрды. Ол – жос­пар­лы шаруашылықтан  на­­­рық­­тық  эко­номикаға көшу.
Ол – көрші елдермен шекараны бекіту. Ол – тажал қару­дан құтылу. Ол – БҰҰ-на мүше болу. Ол – Ел астанасын Арқа төсіне көшіру. Ол – 37 пайыз ғана қазақтың  үлес  салмағын  кө­бейту. Ол – шеттегі қан­дас­тарды шақыру… Міне, ширек ғасыр өте шықты. Осының бәрі қазір орындалды. Шетпен қарым-қатынас жиіледі. Мен айтар едім, сол шешуге тиісті мәселелердің ең басында Көші-қон тұрды. Ең ма­ңыз­дысы да – шеттегі қан­­­дас­­тарымызды орал­туға арналған саясат болды. Себебі, Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев ең алдымен «Басқа республикалардан және шетелдерден Қазақстанның ауылды жерлеріне жұмыс істеуге тілек білдіруші байырғы ұлт адамдарын Қазақ­стан Республикасына қоныстан­дыру тәртібі мен шарттары» туралы 1991 жылы 18 қарашада КСР Министрлер Кеңесіне №711-ші арнайы Қаулы қабылдатты. Тәуелсіздікті жарияламай тұрып. Демек, осының бәрі бұрын тосын оқиға болса, әзір адамдар көп мән бере бер­мей­тін өткен күннің оқиғасына айналды. Тәуелсіз­діктің тумалары үшін бұл – бұ­рын­нан бар нәрсе секілді сезіледі. Көші-қон да бүгін өз арнасын тап­қан,  бір ізге түскен қалыпты үрдіске айналды. Сізге қызық емес. Алғаш­қы келген кісілерді қызық көріп сөзге тартатынсыз, олардан жа­ң­а­лық­тар естігіңіз келетін. Біз келгенде солай болатын. Кіммен кезіксең де саған сұрақтарын жаудырып жататын. Жылы сөз­дерін айтып, арқа­мыз­дан қаға­тын. Бір көмегін жасап жібергісі келіп тұратын. Қазір «Келдің бе, бауырым!» деп құшақ ашып тұрмайсыз. Бір қарайсыз да, бас изеп өте шығасыз. Өйт­кені, Сізге бәрі түсінікті! Содан барып енді ғана келіп тұрған ағайын имен­шік­теп тұрады. «Жа­тыр­қаудың» себебі осы шығар. Бірақ бір нәр­сені баса айтқым келеді, мемле­ке­тіміз үшін Көші-қон саясаты­ның стратегиялық маңызы, тарихи мәні сол деңгейінен бір елі төмен­деген жоқ. Бір күн де ақсатуға, аялдатуға болмайды бұл үрдісті. Күн сайын еске салып, дәріптеп отыруға міндетті­міз. Көшті кө­лікті ету әрбір бас­шы­ның мемлекет алдындағы парызы.
– Тұтасып кетуіміз неге ұзаққа созылып жатыр?
– Арғы беттен келген бірінші буынның «шеттен келді» деген күміс қоңырауы бар. Оның сыл­дырлағаны сылдырлаған. Сылдырламай қалса, өзіміз сылдырлатып қоямыз. Ал тұтасу үшін буын алмасу керек. Бізді тұтас­ты­ратын сол жас буын. Тіпті, туа салып келіп, мектепті осында оқыған балалар өзін шеттен келген адам ретінде сезінбейді. Сон­дық­тан бұл мәселеге түсіністікпен қарау керек. Сосын осы жерде анықтап алуға тиісті бір сұрақ туады. Кім кімге бейімделу керек?! «Шеттен келген ағайында қазақылық сақталған. Әсіресе, Қытай мен Моңғолиядан келген қандастарымыздың салт-санасы мен тілі бұзылмаған» деп өзде­ріңіз көп айтасыздар. Ол – рас енді. Біз үшін жергілікті  халық­тан алғанымыз, аларымыз да көп. Бір қарасаң, екеуі тауық пен жұмырт­қа секілді. Бірінсіз бірі болмайтын дүние. Түбін қусаң, бәріміз бір атаның баласымыз. Сондық­тан екі жақ та өзінікін ғана дұ­рыс санамай, бірін-бірі жазғыр­май, ортақ ұлттық құнды­лыққа қарай қол созғаны, қадам бас­қаны, мемлекеттік мүддені бірінші орынға қойғаны жөн.
– Өзіңіз көш мәселесінің басы-қасында жүрсіз. Көпке белгісіз, құжаттық мәселелерде оңтайлы шешім тапқан қандай тұстары бар?
– Көші-қон туралы Заңның Қытайдан келетін қазақтар үшін сотталғанының бар не жоқ екенін дәлелдейтін «Анықтама» талап етілетін бап біздің жерлестері­міздің тұрақты тіркеуге тұруына әлі қиындық тудырып келеді. Ал қалған тұсы ауыз толтырып айту­ға тұрарлық жақсы. Жеңілдіктер де көп қарастырылған. Мәжіліс­тегі біраз қолайлы баптардың енуіне өзіміз көмектестік. Көп кедергінің жолы кесілді. Депутат ағайындарға алғыс айтуымыз керек. Елбасымыздың үлкен саясаты дұрыс. Көштің көліктірек болып кетуіне қарсы топтардың да жоқ емес екенін көрдік. Ең бастысы, қандастарымызға  деген биліктің көзқарасы өзгеріп келеді. Қазір «Олар бірдеме алу үшін келеді, сұраншақ…» деген теріс пікірлер айтылмайтын болды. Қандастарымызды мұндай жаладан олардың өздері нақты ісімен ақтап шықты. Мысалы, Үкімет 1259 отбасыдан тұратын оралмандарды қабылдаудың  2016 жылға арналған өңірлік квотасын бекітті. Ал алғашқы то­ғыз айда көшіп келген қандас­тары­­мыздың соңы одан тоғыз есе көп. 11488 отбасы. Соған қарамас­тан сол қазақтар өз бетімен кө­шіп келіп жатыр. Үкіметке маған квота бермедің деп өкпелеген біреуі жоқ.
Көшіп келіп, «Оралман» мәр­тебесін алған қандастары­мызға Заң бойынша шаруа немесе фермер қожалығын және тауарлы ауыл шаруашылығы өндiрiсiн жүргiзу үшiн ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерден, арнайы жер қорынан, иммиграция­лық жер қорынан және босалқы жерден уақытша жер пайдалану құқығымен жер учаскелерi берi­ледi. Ол жер учаскелерi оралман­дарға конкурссыз, аукционсыз беріледі. Бұл туралы мен үнемі айтып келем. Бірақ біздің ағайын­дар өздерінің сол құқық­тарын біле бермейді. Астанаға жақын маңдағы бір ауданға арнайы барып, әкімімен осы мәселе туралы сөйлестім, қандастары­мызды қойып, бұл Заңды атқару­шы биліктің өзі – аудан әкімдері де білмейді екен. Қазір сол әкім өз ауданына көшіп келген аға­йын­ға жер телімдерін бергелі жатыр.
– Неге көп ағайындар қазіргі кезде атажұртқа көшіп келгісі келмейді? О жақтан әлеуметтік жағдай жақсы болғандықтан ба? Әлде, өзге себептері бар ма?
– Бәрін бір шыбықпен айдау­ға келмес, дегенмен көшіп келгісі келетіндердің саны көп. Қазақ­с­танның Қытайдағы Төтенше және өкілетті елшісі Шахрат Нұрышевтың жақында ғана берген мәліметіне қарағанда, Қы­тай­дан өзге мемлекетке шығуға құжаттары толық 800 мыңнан астам қандасымыз бар екен. Мен жақсы білем, Қытайдағы қазақ­тар өзге шетелдерге емес, тек Қазақстанға келу үшін құжат рәсімдейді. Демек, тең жарымы келуге ниетті деген сөз. Әлеумет­тік жағдайға келсек, қандаста­ры­мыздың өмір сүруіне, шаруа­шы­лық ашуына, әрине, Қа­­зақ­с­тан тиімді. Көп елмен, әсіресе Қытай­мен салыстыр­ғанда, біздің елде ішіп-жем товарлары әлде­қайда арзан және таза. Жанармай да солай. Жер де кең… Бір нәрсені ашып айтайын, шеттегі қазақ­тарға «Қазақстан деген тәуелсіз Отаның бар екен, соған көшіп бара ғой, мә құжа­тың, мә көлігің!» деп отырған ешбір мемлекет жоқ! «Бармайсың, осында мәңгі қаласың!» деп отырған ешбір ел тағы жоқ! Ме­нің­ше, келем деген қазаққа жол ашық. Бәрі олардың өз ниетіне байланысты. Өзіңіз де жақсы білесіз, кеше ғана дүниеден озған И.Кәрімов тұсында Өзбек­стан Солтүстік Кореядай оқшау болмағанымен, соған жетеғабыл жабық болды. Соған қарамастан, ондағы қазақтар ебін тауып ата­жұртқа ең көп оралды. Мә­селе шеттегі қазақтардың өзінде. Мынау Түркиядағы, Еуропадағы қазақтарды ешкім байлап отыр­ған жоқ. Жағдайлары да жақсы. Бірақ көшіп келгісі келмейді. Екінші бір себеп, 2013 жылы төрт жылсыз азаматтық берілмейтін етіліп қабылданған Заң жобасы көшіп келген ағайынды әбден сарсаңға салды. Шеттегі ел содан шошып қалды…
– Визаның үш  жыл  көп мәр­теге созылғанының қандай тиімді тұстары бар?
– Бұл енді айтпаса да түсінікті жағдай. Жоғарыда айттым ғой, Қытайда өзге мемлекетке шығуға құжаттары толық 800 мыңнан астам қандасымыз бар деп. Қытай­дан Қазақстанға шығатын тек қазақтар ғана емес, ханзулар тіпті көп. Басқа ұлттар да бар. Виза алу үшін кезекке тұруың керек. Ол, әсіресе, оқуға келетін жастар үшін басты кедергі болып келді. Саудабаев Сыртқы істер министрі болып тұрған кезде қа­зақтарға виза үш айға үш-ақ мәр­телі етіп берілетін күйге түс­кен. Оны Е.Ыдырысов қайта қалпына келтіріп, бір жылға көп мәртеге көбейткен. Өткен жылы Мәжі­ліс­те Көші-қон заңы талқы­лан­ған кезде, біз оқуға келетін жас­тар­ға кезексіз виза беруді заң­дас­тыруға ұсыныс жаса­ған­быз. Бұл ұсыныс депутат Нұртай Сабильянов жағынан көтеріліп, үш отырыста талқыға түскен. Төр­тін­ші отырыста Сыртқы істер министрлігінің өкілі Керім Қо­жам­бердиев мырза үш жылға көп мәртелі виза беру тәртібін жолға қоюға уәде берген болатын. Міне, Сыртқы істер минис­тр­лігі сол уә­десінде тұрды. Ендігі жерде Қы­тайда тұратын қазақтар Қа­зақ­­станға келуге виза аштыру үшін Үрімжіге үш жылда бір-ақ рет барады. Керемет жетістік! Қапы қалмау керек қандас­тарымыз!
Ерлан Ыдырысов ұлтымыз үшін Тәуелсіз Қазақстан тарихында бұрын-соңды болмаған үлкен жаңалық, өте биік деңгей­дегі шешім  жасады. Өз кезегінде, бұл шешім – Қазақ көшінің
25 жылдық тойына жасаған баға жетпес СЫЙЛЫҚ болды деп бағалаймын мен. Егер әр министр, әрбір шенеунік Елбасы­мыз­дың Көші-қон саясаты үшін Ерлан Әбілфайызұлының дең­гейінде жұмыс істесе, біздің Үкімет  айқындаған жеті өңір бір-екі жылға қалмай қазаққа толып кетер еді.
Өзіңіз де байқап отырған боларсыз, Көші-қон саласындағы соңғы оң өзгерістердің бәрі Ұлт Көшбасшысының тікелей пәр­мені­мен болды десек, екінші жағынан өзіміздің де соңына түсіп  сұрауымыздың  нәтижесі­нен болды дер едім.
– Руды білу, текті, тарихты білу жақсы. Бірақ о жақтағы ба­уырларымыз да  алтайлық,  құлжа­лық  болып бөлінеді. Осының себебі не? Оспан батырға байланысты оқиғаны көп айтады…
– Атажұртқа қазақ тек Қы­тайдан ғана оралып жатқан жоқ. Әлемнің көптеген елдерінен кө­шіп келіп жатыр. Кезіндегі кеңес­тік  республикаларда қалып қалған қазақтар басым орынды ұстайды. Әсіресе, Өзбекстаннан келе­тіндер. Ресей мен Қырғыздан да там-тұмдап. Оларды тәрбие­ле­ген жүйе ортақ. Тілді жақсы біле­ді, құжат жию, толтыру қиынға соқ­пайды. Келеді де, тез сіңіп кетеді. Ал Қытай мен Моңғо­лия­дан келе­тіндердің жағдайы бас­қашалау. Содан болу керек, олар көзге көбірек көрініп қалып жатады. Сөзге де көп ілінетіндер – солар. Дұрыс айтасыз, Руды білу, текті, тарихты  білу жақсы. Қазақ­­тың осы жақсы қасиетін кезінде бізді билеген империялар өңін аударып, өз мүддесіне өте жақсы пайдаланды. Ұйып отырған ұлтты  ыдыратудың  таптырмас құ­ралына айналды бұл ментали­тетіміз. Біз бұдан сабақ алуымыз керек еді. Бірақ біздің аз санды ағайындар сол жаман індетті атажұртқа ала келгені жүрек ауыртады. Кейде соның салқыны үлкен істерге, ұлттық деңгейде ортақ ұйысып шешетін жұмыс­тарға тиіп кетіп жатады. Өте өкінішті  жағдай бұл. Бұл туралы сәл кейінірек тағы тоқталатын боламыз.
Ал Оспан батырға келсек, Оспан  Исламұлы – Өр  Алтайдың тумасы. Біздің ұлттық мақ­таны­шымыз. Оны бүкіл дүниежүзі таныды. Ерлігін мойындады. Тарихтан өз бағасын алды. Есімі Ұлт-азаттық  көтерілістің  басында  аты   аталатын  батыр­лар­дың сапында тұр. Бір  сөзбен  айт­қан­да, жұлдызы мәңгі сөн­бейтін тұлға. Моңғол тілінен Ақеділ Той­шан аударған бір ма­қаладан оқығаным бар. АҚШ Орталық  барлау   бас­қар­масының қыз­мет­шісі, Совет атом жобасы туралы Шың­жаңда мәліметтер жинаумен  айналыс­қан Дуглас Маккиернан «Байтаг  тауындағы қазақ иісті жұрт Ос­пан­ды адал, сайып­қыран қолбас­шы деп санайды. Оның себебі, Оспан өз  жерлес­те­рін өр Алтай­дағы ба­йырғы  қоны­сына  орналастырады деп  үміт­тенеді» деп қоры­тынды жасаған екен. Бұл – 1947 жылдардағы дерек.
Мен Сізге бір-ақ оқиғаны айтайын, 1944 жылы 7 қазанда Акпар мен Сейіт  бастаған бес жүздей атты қосын өз мекені Ныл­қы ауданын басып алып,
7 қа­рашада Құлжаға лап қойды. Құлжаның барлық ауданы атқа мінеді. 12 қарашада Құлжа қала­сы маңы түгелдей партизандар қолына өтті. Төңкерісшілердің екпінінің, қуатының күштілігі соншалық, Гоминдаң билігіндегі Шыңжаңның әскери әкімшілік істерінің қолбасшысы Жу Шау­лия­ңның Үрімжіде шұғыл әскери істер мәжілісін ашып, бес ба­ғытқа бөлініп Құлжаға көмекке баруды, Құлжаның солтүстік қала маңындағы үш орында бекініп жатқан Гоминдаң әскери бөлімдерімен тізе қоса отырып, Құлжаны қайтарып алуды бұ­-
й­ыр­ды. Дивизия командирі Лию Ишияңға запас 7-дивизия штабын және төте қарасты әскери бөлімді, жаңа 45-дивизияның 3-полкін (бір батальон кем) бас­тап, оған және соғыс автомобиль атреті мен екі зеңбірек қо­сып беріп, Үрімжіден Құлжаға көмек­ке баруға тапсырма берді. Қыс­қасы, Гоминдаң үкіметі Шың­жаңдағы ең негізгі әскери күшін Құлжаға жіберді.  Немерелес екі батыр  осы  шайқаста арт-арты­нан оққа ұшты.
Дәл осы сәтте, нақтылап айтсам, 1944 жылы 12 қарашада Әлихан төре басшылығымен «Құлжа азаттық ұйымы» ұйғыр, қазақ, қырғыз клубында жиналыс ашып, «Шығыс Түркістан Рес­публикасын» құрып үлгер­ді. Ондағы бүкіл түркі тектес халық ортасына сары Ай, жұлдыз орна­тылған жасыл түсті Мемлекет туы астына топтаса кетті. Респуб­лика үш аймақта, жүйеден бүкіл Шығыс Түркістанда  өз әкімшілік мекемелерін орнату жұ­мысына кірісті. 1945 жылы 12 қаңтарда ШТР Уақыттық үкіме­тінің Әскери істер меңгермесін құруды бекітті. Ұлттық армия жасақ­тал­ды. Ұлттық армия жорық жасап Манас өзенінің батыс жағасына келді. Үрімжіге 150 км. ғана қала­ды. Жол бойын­дағы елді мекеннің бәрі жаудан тазартылады. Төң­керіс­шілердің екпінінің, қуа­тының күштілігі соншалық, Жу Шаулияң Орта­лыққа – Жаң Жиешіге сегіз сағат ішінде үш рет жедел телеграмма жіберіп, «Қол­да жұмсарлық әскер тапшы, сыртқы жақтан келер көмек жоқ. Үрімжі қауіп астында қалды. Мен міндетімді адал ат­қа­рып, ақтық деміме дейін алысып, партия мен мемлекет ал­дындағы борышымды ақтаймын. Сіздің тезірек ақыл көрсетуіңізді сұраймын!», – дейді.
Оспанның ерлігі төрткүл дү­ниеге аңыз болып қалғанымен,  оның бүкіл Шығыс Түркістан хал­қын артынан ертуге мүм­кін­дігі болған жоқ. ШТР үкіметімен байланыс жасамақ болып, Ілеге жіберген 12 кісі Гоминдаң армиясы мен сақшыларының тос­қауы­лына ұшырап, Шиху маңы­нан кері қайтады. Есесіне, Оспан батырмен замандас әр өңірдің өз батыры, өз қолбасшысы болғанын айтуымыз керек. Мысалы, Ерен­қа­бырғада Қалибек Райымбек­ұлы, Нұрпай, Тәкіман. Іледе, жоғарыда айтқан, Әкпар Есбо­сын­ұлы (1911-1944) мен Сейіт Көрпебайұлы (1916-1944). Тіпті, Оспанмен жерлес Сұлубай, Ақтеке, Рысхан, Нұрғожай ба­тыр­лардың ешқайсысының ер­лігін бір-бірінен кем бағалауға болмайды. 1944 жылы сәуір айы­ның бас шенінде Шіңгіл ауда­нының Бұлғын өзені алабында Алтай партизандар қо­сыны құрыл­ғанда Сұлубай бас қол­басшы болып тағайын­дал­ған. Осы тұлғалар түгелге жуығы азаттық жолында мерт болды. Ал аты аталмай келе жатқан батырлар тіпті көп. Қалибек хакім туралы баласы Хасен Оралтай өшпес еңбек жазды. Нұрғожай батырдың естелік кітабын оқыған боларсыз, «Азаттықтың өшпес рухы» деп аталады.  Әкпар мен Сейіт туралы сіздер көп біле бермейсіздер.
Алтай аймағын «Шығыс Түр­кіс­тан Республикасының» құ­рам­дас бөлігі етіп бекітіп, Алтай аймағын және оның қол астын­да­ғы басқарма, мекемелерді құ­рып, Оспан Исламұлын Алтай­дың уәлилігіне тағайындаған осы Шығыс Түркістан Республикасы, оның жетекшісі Әлихан Төре. Бұл – тасқа басылған тарихи шындық. Неге екені түсінік­сіз, Оспан батыр жайлы сөз бол­ғанда осы жағы көп айтыла бер­­мейді. Алауыздық неден тарайды? Осындай «ала қойды бөле қырқудан»! Біз тарих алдында, ата-баба аруағы алдында қиянат жасамағанымыз жөн.
Бірақ Оспан Исламұлы өзі­нің сол ұстанымын өзгертпеген күйі, ештеңеден, ешкімнен тайынбас­тан туған халқы мен өлкесі үшін барын салды. Қиын сәт­терде бір кездегі жауымен де ымыраға барды. Керек болса, қасқайып тұрып алтын басын да қиды.
Ол – бәрібір Шығыс Түркістан  ұлт-азаттық күресінің батыры болып қалды…
Оспан туралы тегін сұрамаған шығарсыз. Мен тарихшы емеспін. Бірақ өзіңіз айтқандай, тарихты біле жүрген жақсы. Бөліп-жара­тын дәнеңесі жоқ, Оспан – менің де бабам. Идеалым. Сол дәуірде жасасам, менің де сол Оспан­дар­дың қасында жүруім әбден мүмкін. Артық көрмесеңіз, осы жерде бір екі-ауыз әңгіме айта кетейін. Батыр бабалардың ер­лігін дәріптеген дұрыс. Рухын жас ұрпаққа сіңірген жөн. Ол – ру-руға, жер-жерге бөлініп алып, жалаң той жасап, ас берумен бітпейді. Біз осы батырлардың арманын орындауға күш жұм­сауы­­мыз керек. Құдайға шүкір, қазаққа  азаттық таңы атты. Шы­ғыс Түркістанда емес, үлкен қара шаңырақ – Қазақстан даласында атты ол таң. Уақыт, тарих солай ұйғарды. Көшке жол ашылып, шекара сыртында қалған қазаққа осында келуге зор мүмкіндік туды. Келдік. Міне, 25 жыл болды, сол көштің басталғанына. Енді артымызға бір бұрылып қарайықшы: Тәуелсіздік алғалы 981743 қазақ оралыпты. Бұл – жалпы Қазақстан халқының 5,5 пайызын ұстайды екен. Соның ішінде  Оспан атам ауылы жақтан келгеніміз 12 пайыз ғана! Небары 120 мыңға жетпейтін мөл­шердегі қазақ. Ал Қытайда әлі 1,5 миллион қазақтың мұрты бұзылмай отырғанын ойласам, арқамнан суық тер бұрқ ете түседі. Жасыратын түгі жоқ, осы қазақтар өзімізді ең отаншыл, патриот санаймыз. Шетімізден зиялымыз. Алды АҚШ, Жапониядан оқып, докторлық атақ қорғап келді. Кәсіпкерлікпен айналысып, табысқа жеткендері­міз де жетерлік. Бірақ соның бірде-бірінен аудан әкімі, Парламент депутаты, министр шыққан жоқ. Оны қойып, Үш аймақтан келген ағайынды бір дастарқан басына шақырып, ортақ мақсатқа ұйыстыратын бір тұлға шықпады. Тек той-томалақ, ас-нәзір ұйым­дастырудан арыға аса алмады. Өте өкінішті, ұят жағдай! Ұлттық деңгейдегі маңызды шараларды бірлесіп жұмыс істейтін кез жетті бізге!
– Биыл Қазақ көшінің бас­талғанына да 25 жыл толды. Осы күнді «Ұлттық  көші-қон күні» етіп белгілеуді көтергеніңізді білем. Нәтиже бар ма?
– Көшке қарсы болып жүр­ген­дер мойындасын-мойын­да­масын, 25 жылда атажұртқа бір миллион қазақ шеттен келіп үл­герді. Ол көштің жолын ашқан – манағы 1991 жылғы 18 қарашада КСР Министрлер Кеңесі шығар­ған №711-ші Қаулы. Алматыдағы Президенттің мұрағатынан сол Қаулының түпнұсқасын тауып, көшірмесін алдық.
Демек, Көші-қон – Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев­тың Ел тәуелсіздігін алмай жатып аса көрегендікпен жолға қойған Тұңғыш һәм Ұлы саясаты! Елбасы бұл салаға үнемі мән беріп, қолдап келеді. Қан­дастарымыздың көбейгені – кө­бейген! Бүкіл қоғам соның стра­тегиялық маңызын, тарихи мәнін толық түсінуі керек! Тұң­ғыш Пре­зиденттің осынау Ұлы еңбе­гінің тарих бетіне алтын әріппен жазылары шындық. «Әлемнің әр қиырында өмір сүріп жатқан бауыр­­лары­мызды атажұртқа оралту бағытында көптен ойымда жүрген арманымды орындаған сә­тімді менің өз өмірімдегі ең ба­қытты кезеңім деп есептеймін»-депті Елбасымыз. Біз оны жас ұр­пақтың зердесіне уақ-уақ салып, дәріптеп отыруға мін­дет­тіміз. Сол үшін «18 қара­шаны» «Ұлт­­тық көші-қон күні» мерекесі етіп белгілеп қойсақ, артық болмайды. Бұл мәселені бірінші болып, 29 қыркүйекте «Егемен Қа­зақстан» газетінде көтердік. БАҚ  іліп әкетті. Халық та қолдап отыр. Мексикада «Өлілер күні» деген күн бар екен. Қарашаның 1-і мен 2-сі күндері халық ол «ме­ре­кені» үлкен салтанатпен атап өте­ді. Оған қара­ғанда, Қара шаңыраққа миллион тірі қазақ қосуға негіз болған Қаулы шық­қан күнді неге заңды мере­ке етіп белгілемеске, тойла­масқа.
Бірақ біз Үкіметтің ол күнді мерекелер тізбегіне кіргізуіне қа­рап отырмай-ақ, тойлауды биыл бастап кетуді ұйғардық. «Қамшы» порталы мен «Қазақ­-
с­тан» ұлттық телеарнасы Ел тә­уелсіздігі мен «Қазақ көшінің» 25 жылдығына орай біріккен жоба дайындап, 18 қараша күні Ал­маты­дағы «Студенттер сарайында» «Көш және Көшбасшы» деген атпен мерекелік концерті өт­кі­зеді. Концертті ҚР Ақпарат және коммуникациялар министрі Дәурен Абаев арнайы келіп ашып береді.
Бұл шараны биыл Қытайдан келген қандастар бас болып ұйымдастырып, бастадық. Ал, келесі жылдан бастап, Моңғолия­дан, Өзбекстаннан, Ресейден, Түр­киядан және Еуропадан орал­ған қандастарымыз кезек-кезегімен бас болып өткізбек. Өйткені, жекелер жағынан өткізіліп отырған шара болған соң, оған керек қаражатты жекелеген қалталы азаматтардан жиюға тура келеді. Жылда бір өңір­ден келгендерге бұл оңай салмақ емес. Айналдырған елу-алпыс шақты азаматтың қал­тасына түсе беру ыңғайсыз. Оның үстіне, үнемі бір адам не ұйым ұйымдастыра берсе, оның да сүйкімі кетеді. Бара-бара бұл шара ақша табудың көзіне айналып кетуі де мүмкін ғой. Кем дегенде, бес-алты жылда бір айналып келгені  дұрыс. Жоғары­дағы аталған елдерден келген азамат­тар­дың қай-қайсысы да өтікізуге қауқары жетеді. Әсіресе, жылда Қауымдастықпен бір­лесіп, Кіші құрылтай мен басқа да мерейтойлар өткізіп жүрген Еуропадан келген қазақтардың тәжірибесі мол. Сосын, биыл Алматыда өтсе, келесі жылы Астанада, одан арғы жылы Атырауда… өткені дұрыс. Оған дейін, Үкімет те ой­ланып, толғанып, бір шешім жасап қалар.

Сұхбаттасқан
Бағашар Тұрсынбайұлы.