Алтай ТАЙЖАНОВ,
Марат Оспанов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік медицина университетінің Әлеуметтік-саяси пәндер кафедрасының меңгерушісі, философия ғылымының докторы,
профессор

---

Ең алдымен біз Тәуелсіздіктің ұлтымыз үшін қандай құндылық екенін терең пайымдай білуіміз керек. Егер Тәуелсіз Ел болмасақ, же­ке саяси-әлеуметтік, эконо­ми­ка­лық, құқықтық тұрғыдан дер­бес­тігіміз де, азаматтығымыз да, ұлт­тық болмысымыз да болмас еді. Тәуелсіз Ел болғандықтан, әлем­­дік қауымдастықта өзіндік ор­нымыз бар.
Ал ҰЛТ-этностың мемлекет бо­лып қалыптасқан ең жоғарғы фор­масы. Біз өзімізді ұлт ретінде Қа­зақ мемлекеттілігінің қалып­тас­қан уақытынан бастап сезіндік. Уақыт өте келе бұл тәуелсіздігіміз­ден айырылып, оны 25 жыл бұрын қайта жаңғырттық. Демек, этнос­тың ең жоғарғы формасына айнал­дық. Әлемде мемлекеті жоқ ұлттар көп. Біз бұл тұрғыдан алғанда ба­қыттымыз.
Қазақ халқына келер болсақ, ол әлемдік тәжірибеде қалып­тас­қан құқықтық норма бойынша елімізде бірнеше артықшылық­тар­ға ие болуы тиіс: біріншіден, ол – мемлекет құраушы ұлт, яғни мем­лекетті қалыптастырушы – қа­зақтар; екіншіден, ол – титулды, мемлекетке атау берген ұлт; үшін­шіден, ол – келімсек емес, осы территорияны баяғыдан ме­кен­деуші автохтонды ұлт. Демек, бол­мыс та осыны сезіне отырып өз­геруі тиіс. Ол біздің халқымызда өз­герді де. Тіпті, Қазақстанда тұ­ра­­тын өзге ұлт өкілдері де шет мем­­ле­кеттерге шыққан кезде, мәселен, спортшыларымыз түрлі ұлт өкіл­дері болғандықтарына қа­рамастан, жеңіс тұғырына кө­терілгенде, біз­дің Еліміздің Әнұраны ойналып, Туымыз көтеріледі.
«Бақыттың дәмін татқан бі­леді» дейді халық. Шын мәнінде, отарлық құрсауда болған, тота­ли­тарлық жүйенің қыспағын көрген жан­дар мұны шынайы сезінетін бо­лар. Ал кейбір жандар Кеңес дәуі­рінде де жағынып, билікті мақ­тап өмір сүрді, қазір де мақ­тау­дан алдына жан салмайды. Олар – ұлт тәуелсіздігі мен сана тәуел­сіз­дігінің диалектикасын, олар­дың ажырамас бірлікте екендігін түсінбейтіндер. Сондықтан, даң­ғой, демагогиялық лепірумен жүр­ген жарамсақтар, жандайшаптар, жағымпаздар Ұлттың, Халық­тың, Мемлекеттің шынайы Тәуел­сіз­­дігін түсінбейді. Алайда, осын­­дай ұрандатушылар жалаң айқаймен бұл ұғымның қадірін кетіріп қана қоймайды, билікке жағыну ар­қылы «екі жеп, биге шығып», біраз уақыт «жақсы­лар­дың» қатарында жүруі де мүмкін. Ал мұны шын ұғынғандар «Мен елім үшін, оның Тәуелсіздігін баянды ету үшін не жасаймын» деп үнсіз ойланып, нақты әрекет жасауы тиіс. Халық та осындай жандарды сыйлайды, құрметтейді, парасатты адамдар қатарына қосып жақсы көреді. Ал мақтан­шақтықтың зияны туралы, бүгін бітіргені жоқтардың бұрын­ғысын қайта-қайта алға тартатынын, бір сөзбен айтқанда, ондай ұлт өкіл­де­рінің болмысының қан­дай екендігін дана Абайдан ар­тық айтқан ешкім жоқ. Сон­дық­тан, Абайды оқыңыздар дер едім.
Біз құқықтық тұрғыдан отарлаудан құтылғанымызбен, сана­дағы салғырттықтан, іштегі үрей­ден, құлдық психологиядан көбі­міз әлі құтыла қойған жоқпыз. Жо­ғарыда айтылған «жағымсыз жан­дардың» бұдан құтылулары қиын, құтылғылары келмеуі де мүм­кін. Өйткені, бұл – олардың өмір салты. Ал осындай адамдар би­лік басында, әртүрлі деңгейдегі са­лаларды басқарып отырса, ұлт­тың ұлттық санасы мен рухының биіктеуі, намысының тіктелуі қиынға түседі. Бұл Сіз айтып отыр­ған әлеуметтік саланың жанды тұстары: тіл, дін, діл және ұлт мүд­десіне де қатысты. Өмірде көр­генін талғамай қайталай беретін көбіне сәбилер, жас балалар. Ал кәмелетке толған адам да, жетілген ұлт та өзгенің «қаңсығын» «таң­сық» көрмейді, керегін екшеп, таң­дап алады. Бұны білмеу – біз­дің бүгінгі кемшін тұсымыз.
«Ширек ғасыр тәуелсіз даму жыл­дарында еліміздегі өзге ұлт өкіл­дері Қазақстанды Отаны р­тінде сезіне алды ма? Олардың бойы­нан елге, жерге деген сүйіс­пен­шілік, Отанға деген құрмет бай­қала ма?» деген сұраққа нақты жауап беру қиын, өйткені, олар­дың жетістігіне біз жоғарыда атал­ған әлеуметтік салаларға қатысына қарай, тіл, дәстүр, т.б.сияқты салаларды меңгерулеріне және құр­меттеулеріне қарай баға бергеніміз жөн.
Өзге ұлт өкілдерінің ішінде, әрине, оны сезінетіндері, мәселен, Асылы Осман сияқты қазақ тілі­нің де, дәстүрі мен салтының да жанашырлары бар, бірақ, олар көп емес. Керісінше, біздің кейбір Сол­түстік облыстардағы басқа ұлт­тың өкілдері Қазақстан азамат­тары бола тұрып, біздің ұлттық құндылықтарымызды бағаламау, немесе, әлі күнге шейін империя­лық санадан ажырамай, қоқан-лоққы жасау сияқты шовинистік көңіл-күй танытуда.
Ал ұлттық сезімі жоқтар біздің орысқол, тілден, ділден, салт-дәс­түрден мақұрым қазақтар ішінде де кездеседі. Сондықтан, оларды ұл­тына байланысты бөлектеп қа­рау дұрыс болмайды. Қазақтың жанын қазақ түсініп алмай, билік қазақ­танбай, оны өзге ұлт өкілде­рі­нен талап етуіміздің өзі – қате. Сол себепті, ұлт мүддесін, тіл, дін, діл мәселелерін, оның ішінде мем­лекеттік тілдің мәртебесін нақ­ты саяси-биліктік тетіктердің (рычагтардың) көмегімен көтеруі­міз қажет.
Жалпы адам бақыттың қадірін бірден ұға қоймайды. Мәселен, өз­ге елдерге, өздерінің тарихи Отандарына қоныс аударған орыстар, немістер, украиндар және т.б. біздің бұрынғы жерлестеріміз Қазақстанның қадірін енді біліп жатқанға ұқсайды. Ал өз еліміздің Тәуелсіздігінің қадірін біздің кейбір қандастарымыз өз елінде жүріп, сезінбей жүргенде, оны өзге ұлт өкілдерінен талап ете аламыз ба?!
Қазақта «Сабыр түбі – сары алтын» деген сөз бар. Жалпы хал­қымыз – шыдамды, төзімді, азды қанағат тұтатын, барын бөлісетін, қонағын Құдайдай сыйлайтын ұлт. Бірақ біз бұрынғы ұстаныммен мәңгі жүре алмаймыз. Өйкені, заманына қарай – адамы, заңы, та­лабы, ұстанымы. Біз бүкілә­лем­дік жаһандану заманында өмір сүріп жатырмыз. Бәз-біреулердің біздің сабырлылығымызды, төзім­ділігімізді, шыдамды­лы­ғымызды – шарасыздық, жалтақтық, қор­қақ­тық деп түсінулері, сөйтіп басынулары бек мүмкін ғой. Ал қонақ­жайлығымызды дарақылық, шашпалық, тіпті мәдениетсіздік деп түсінсе қайтеміз?! Ендеше, Абай айтқан біз де «заманға қарай өзгеруіміз» керек. Заманға қарай өзгеру үшін бізге білім мен білік, пайым мен парасат қажет. Сонда ғана ұлттық рухымыз, ұлттық мі­незіміз қалпына келіп, ұлттық на­мысымыз тіктеледі. Әзірге Сіз айт­қандай бұл салада күмәнді жайт­тар мен сұрақтар көп…

Ақтөбе қаласы.