Сабыр Шарипов «Бағаналы елінің жайы» атты очеркінде бұрын Бағана­лының байлары келмейді десе, Мәскеудің көпестері жәрмеңкеге бармай қалатын болыпты дейді. Бай болғандары сонша, ауылдары бір-бірінен алыс болса да, малдары араласып, сыймай жататын көрінеді. Адамы да аз емес, 1916 жылғы Бұқара көтерілісіне дейін қырық мың жан болған. Сол қырық мың жанға шаққанда әрқайсына отыз төрт бас малдан келген, бас-аяғы қанша тұяқ болғанын оқырман өзі есептеп алар дейді автор.

Қазір сол бағаналы отырған Ұлытауда ресми дерек бойынша 16 мың адам бар деп ай­тылады. Жүз  жыл бұрынғы межеге жету­дің ауылы алыс. Жалғыз он алтыншы жыл емес, отыз екісі, отыз жетісі, қырық бірі бар, бір­неше дүркін қайталанған ажал маусымдары осы кепке түсірген.

«Ақсүйектік  деген шешек ауруы сияқты, өзі жазылса да ізі бетіңде қалып қояды» дей­тін еді ғой Горькийдің кейіпкері Лука. «Сыр­лы аяқтың сыры кетсе де, сыны кет­пейді» деген тағы бар. Осы сөздер Ұлытаудың қазіргі халқына жараса кететіндей. Қонақ күтуге, жомарттық көрсетуге қашан да пейіл­ді. Былтырлары Қазақ хандығының 550 жылдығы, ауданның 75 жылдығы деп, одан сәл бұрын Елбасы ат басын бұрғанда да келген кісілерді абыроймен-ақ күтіп бақ­қан. Енді биыл бір шоғыр зиялы қауымның ба­сын қосып, Баубек Бұлқышев пен Мұқан Иман­жановтың 100 жылдығына орай кон­фе­ренция өткізіп отыр. Алматыдан Қазақ­стан Жазушылар одағы басқарма төраға­сы­ның бірінші орынбасары, ақын Ғалым Жайлыбай бастап, әл-Фараби атындағы Қаз­ҰУ-дың ұстазы Гүлжаһан Орда мен Мұх­тар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер инс­титутының қызметкері Серікқазы Қора­баев, Астанадан Л.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінің ұстазы Серік Негимов, Қарағандыдан «Болашақ» академиясының ұстазы Мәуен Хамзин келді.

Бұрынғы қаламгер жұртшылыққа жақ­сы таныс болған, қазір уақыт үкімімен көңіл­ден көмескіленіп бара жатқан Баубек Бұлқышев пен Мұқан Иманжановтың 100 жылдығы… Өздері сол қырғын басталатын 1916 жылы туған. Баубектің ата-анасы 1932 жы­лы қайтыс болған делінеді, бірақ неден екені айтылмайды. Өзі содан соң Қар­сақ­байдағы Қаныш Сәтбаев ашқан мектепте білім алып, кейін Алматыға аттанады. Оқуға беріліп, жазушы болуды армандайды. Сол арманына соғыста, қан кешіп жүріп жетеді… Бір мақаласы шық­қанда одақтың әр ­түкпірінен 300 хат алады. Сөзін шығыс ұлы деп бастап, қара сөзбен Махамбетше жыр­лайды. Елде жүрген Ғабит Мүсірепов, Әбу Сәрсенбаев бастаған зиялылар «жаңа бір талант жарқ етті, енді тек амандығын бе­ре гөр, елге жаны тірі келсе, әдебиетіміз ол­жаға кенелер» деп отырғанда қаралы ха­бар ол үмітті бір-ақ кеспей ме… Әбу Сәр­сенбаевқа жазған соңғы хатында «Менің «Ком.правданың» 12 нөмірінде басылған «Кө­нетоз карта үстіндегі ойлар» деген мақа­лам­ды кездестірмедіңіз бе, «Жауыздық пен ма­хаббат» деген еңбегімнен үзінді еді. «Өмір мен өлім туралы», «Өмір сүргім келеді» деген мақалаларым да өзімде сақталмапты. Ті­гінділерден кездестірсеңіз, жібере кө­ріңіз» деп жазыпты. Сол кезде Баубек 28 жаста-тұғын…

Мұқанның тағдыры сәл басқашалау, бі­рақ бәрібір мұңлы. Әкесі Арқаға танымал Иманжан Жылқайдаров деген халық ақы­ны.Байдың тұқымы. Бірақ ұлы Мұқан Алматыда жүріп кедейшіліктің кесірінен өкпе ауруына шалдығады. Неге дерсіз. Өйткені, Мұ­қан әкесінің атастырып алып берген қы­зына қосылмай, Алматыға кетіп қалған. Әкесі екеуі сол күйі бір-біріне қайрылмай қой­ған деседі. Бұны Мұқан шәкірт інісі Әзіл­хан Нұршайықовқа сыр ғып айтады екен. Кейін Әзағаң қартайған шағында өзі­нің тәуір көретін інісі Қайсар Әлімге оңа­шада айтып беріпті. Өкпеге суық тигізуіне та­ғы бір себеп бар. Әйгілі бір классик жазу­шы­ның кітабын талдағанда Мұқан қатты сы­нап жіберіп, бірнеше жыл пәтер ала алмай жүріп қалған сыңайлы. Сөйтіп, адам­дардың ашуынан тапқан ауруы 41 жасында ажалына себеп болыпты… Бірақ сол 41 жас­қа дейін Мұқан бірнеше жасты тәрбиелеп, кейіне ақыл айтып хат жазып, кейіннен ал­ғашқы әңгіме-мақалаларын шығартып, бір­­шоғыр әдебиетшіні қанаттандырып үлгеріпті.

Осындай тағдырлы адамдардың 100 жыл­дығын елі тойлап жатса, келген жұрт әрі қуанып, әлі көңілдерін әнтек-әнтек мұң кер­нейтіндей. Ұлытауды «ұлттың жасы кеппеген орамалына» теңеп, Ғалым Жайлыбай өлең оқығанда, Баубек пен Мұқан тағ­дыры, халықтың одан арғы-бергі тарихы көз алдыңнан бір жүріп өткендей болады екен.

Мәуен Хамзин баяндамасын жасаған соң, халықты биылғы Тәуелсіздік мере­ке­сімен және ұлдарының тойымен құттықтап: «Ұлытауды қастерлі дейміз, бірақ солай айта бергенмен шаруа бітпейді, біз енді Ұлытау­дың сол атына сай болуымыз керек», – деді. Бұл өзі Ұлытаудың ғана емес, ұранды сүйе­тін жалпы халыққа айтылар сөз бе дерсіз.

Баубек пен Мұқанның өмірі мен шығар­ма­шылығына қатысты баяндамалар жасал­ған соң, алдын ала әзірленген «Ұлытаудың екі ұлы» атты кітаптың тұсауы кесілді. Бұл кі­тапқа тұлғалар туралы бірнеше естелік-пен қатар бұрынғы кітаптарға енбеген, кейін жазылған ғылыми мақалалар мен эс­селер енгізілген.

Жиын соңына қарай залда отырған ха­лықтың ішінен Қарсақбай кентінің тұр­ғы­ны Тоңболат Мұқанұлы сөз алып, былай де­ді:

«Аса қадірлі зиялы қауым, жерлестер! Бүгінгі жиынның маңызын бағалап, Бау­бектің еліне келген ғалымдар мен әде­биет­шілерге айрықша ықыласымды білдіргім келеді. Мұндай жиын күнде бола бермейді. Б.Бұлқышев пен М.Иманжановтың өмірі мен шығармашылық қызметіне ғылыми талдау жасау қолымыздан келмейді. Ол оқымыстылар, ғалымдардың еншісінде. Менде бір үрей бар. Биыл 100 жылдық өткен соң Баубекті де, Мұқанды да келесі мерей­тойға дейін ұмытып, кітаптың бетін жауып, бір міндеттен құтылғандай болмасақ екен. Баубектің шығармалары өмір сүрудің да­йын тұрған оқулығы ғой. Ұлытау ауд­а­ны­ның елді мекендерінде, Жезқазған, Сәтбаев қа­лаларында толып жатқан насихат-жар­на­маларда Баубектің ең болмаса бір сөзін жазып қоюға болмас па еді. Тек қана Жезді кен­тінде Бұлқышев көшесіндегі бағанда 1939 жылы жазылған әдемі бір өлең жазулы тұр. Егер мен байқамаған басқа елді мекендер болса, кешірім сұраймын. Бүгінгі күні Баубекті тануымыздың деңгейі осындай болып тұр.

Осы жылдың басында Қарсақбай кен­тіндегі агротехникалық колледжге Б.Бұл­қышевтің атын беру жөнінде бір топ ардагерлер ұсыныс білдірдік. 1932-1934 жылдары Баубек оқып, өмір сүрген Қарсақбай орнында тұр. Тек қана ол замандағы кәсіп үйре­тетін оқу жүйесі өзгеріп, қазір агротех­ни­калық колледжге айналған. Заман өз­герді, жүйе өзгерді. Бірақ Б.Бұлқышевтың та­лабын шыңдап, Алматының әдебиет әле­міне даярлаған Қарсақбай және сол кездегі зия­лы орта деп ойлаймын. Қарсақбайда шы­ғып тұрған «Қызыл кеншіде» Әбділда Тә­жібаевтан бастап, талай сөз шеберлері ең­бек етті. Мұқан мен Баубек дәл сол кезең­де осы ортаның тәрбиесін көргені сөзсіз. Екеуі де Қарсақбай ФЗУ-ының түлегі.

Қоғамда орта кәсіптік білім жүйесіне се­німсіздік, кемсіту психологиясы қалып­тас­қан. Сабағы нашар баланы мұғалім де, ата-анасы да «училищеге жіберемін» деп қорқытады. Егінді егіп, астығыңды шауып, заводыңды салып, станогыңды жүргізіп, темір жолыңды төсеп жатқан сондай училище бітірген жұмысшылар. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың өзі орта кәсіптік білім жүйесін жетілдіру, жастардың жұмысшы мамандықтарды меңгеруіне ықпал жасауды бірінші кезекке қойып отыр. Тәуелсіз Қа­зақстанның болашағы кәсіп меңгерген, сол арқылы отбасын, ауылын, Отанын асырай алатын, еліне қауіп төнсе, ойланбай жанын беретін жастардың қолында. «Заман біздікі» дейді Баубек. Сол заман туды. Жастарға қа­зір Баубектің өжеттігі, тәуекелі, отан­сүй­гіштігі, білімге құштарлығы, алапат рухы қа­жет. Мен оның майдан шығармаларының қуа­тын сөзбен жеткізе алмаймын. Дегенмен, әр оқыған сайын қуаттанасың, елің үшін бірдеңе істегің келеді. Агротехникалық колледжге Баубектің атын беру, жай ғана атау үшін емес, жастарды Шығысұлының көзқарасымен тәрбиелеу үшін керек.

Бүгін аудан орталығында мынадай мәр­тебелі жиын бекер өткізіліп отырған жоқ деп ойлаймын. Осындай маңызды конференция ұйымдастырған аудан әкімдігіне ардагер ретінде алғысымды білдіремін. Осы жиынның қорытындысы хатталып, қағазға түседі, айтылған мәселелер жинақталып, қау­лы, шешім секілді бір міндеттер бел­гі­ле­неді деп ойлаймын. Біздің ұсынысымыз бір мекеменің концеляриясынан екінші мекеменің концеляриясына тіркеліп, жай ғана іс қағазы болып қала беретін болса, Баубектің елі болғанымыздан не қайыр. Мен Б.Бұлқышевтың туысы емеспін, тұ­қым-зәу­затына қатысым жоқ. «Мен кіш­кен­тай ғана статьяммен қыз-жігіттердің жүрегінде қобыз ойнатсам керек» дейді Баубек 1943 жылы жазған хаттарында. Майдандағы жүз­деген ұлт жауынгерлерінің жүрегіне бала­лайка, гитара, скрипка, арфа, дауыл­паз­дың үнін емес, қобыздың, яғни қазақ­тың үнін жеткіздім деп тұр ғой Баубек. Май­дандағы ерлігі бір басқа, ұлтын дәріп­теудің, асқақтатудың бұдан асқан қандай үлгісі болады.
Баубек бізге зәру емес, қазақ қоғамы Бау­бектей жастарға зәру».

Осылай деген ақсақал сөзінің жазбаша нұс­қасын Ғалым Жайлыбайдың қолына тап­сырды. Жиынның ресми бөлігі аяқталар шақта аудан әкімі Хамит Омаров кон­фе­ренцияның қарарын оқыды. Онда: «1.Қа­зақ­стан Жазушылар одағы және Қа­зақ­стан Республикасының Ғылым академиясы, Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты алдағы уақытта шығатын бар­лық проза антологияларына, мемлекет­тік бағдарламамен шығатын кітап серияларына Баубек Бұлқышев пен Мұқан Иманжанов шығармаларының енуіне ықпал жасасын. 2. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, Лев Гумилев атын­дағы Еуразия Ұлттық университеті, «Бо­лашақ» ака­­демиясы өз студенттеріне Баубек Бұл­қы­шев пен Мұқан Иманжановты таныту үшін әдеби кештер, ашық сабақтар өт­кіз­сін. 3. Ұлытау ауданындағы барлық мек­тептерде Баубек Бұлқышев пен Мұқан Иманжанов апталықтары өткізілсін» де­лінген еді. Жиыл­ған жұрт қарарды бір ауыздан қол­да­ды.

Конференциядан бөлек, Ұлытау ауданы кітапханасы ұйымдастырған көрме болды. Содан бір күн бұрын Жезқазған қаласында Баубек пен Мұқанға арналған ғылыми конференция мен бірқатар шаралар өткен еді.

Бұрыннан осы тақырыпты қозғап жүр­ген ғалымдар жиналса, жергілікті зиялы қауым олармен қосылып бір қауқылдасып, мәз болысса, ел ішінен шыққан жас жігіттер қыз­мет көрсетуге жарап, ақсақалдар бата беріп, жиылған жұртшылық естігендерін әңгіме қылып тарасып жатса, шараның ұйымдастырғандағы мұратының орын­дал­ғаны сол болар. Ендіге жерде істің формасына қарап есеп беру емес, шаруаның мә­ніне қарап, пайдасын өлшеп бағалау әдет болып қалыптасса дегіміз келеді. Осы жол­ғы жиынды солай бағалап, ризалық біл­діруге болады. Қазақ елінің Тәуелсіздігі мәңгілік болсын, сол елдің бір кірпіші – Ұлытау жұртының ырысы ортаймасын. Қос құлыны Баубек пен Мұқанның мерейтойы құтты болсын!

Арман ӘЛМЕНБЕТ.