Әр жылдың күзгі  айларын Орталық Азия елдері  кеңістігінде кинемато­графиялық іс-шаралардың қыз-қыз қайнайтын тамаша кезеңі деуге болады. Биыл да бұл үрдіс жалғасты. Қыркүйектің соңғы аптасында Алматы қаласында «Еуразия» Халықаралық кинофестивалі өтсе,  қазан айындағы үш бірдей шараның – «Байқоңыр» Республикалық қысқа­метражды фильмдер (17-18 қыркүйек, Алматы), «Бастау» (24-28 қазан, Алматы), «Дидор» (16-20 қазан, Душанбе) Халықаралық кино­фестиваль­дің соңын ала Бішкек қаласында ТМД елдері жас кинемато-гра­фис­терінің  «Үміт» атты Форумы (27 қазан-01 қараша) өтті.

---

Назира РАХМАНҚЫЗЫ,
кинотанушы,
Қазақ Ұлттық Өнер
университетінің доценті,
өнертану кандидаты

Соңғы төрт фестиваль де жас­тар­дың шығармашылығына арналған екен. Осындай кинофестивальдер мен форумдар бағдарламасында көрсетілетін жас кинематографистердің фильмдері арқылы сол елдің киносының болашағын, бүгінгі ахуалын бағамдауға болады. Қырғыз елі ұйымдастырған «Үміт» форумы кинотанушылар мен көрерменге осындай мүм­кін­дік берді.

Қырғыз Республикасы Мә­де­ниет, ақпарат және туризм министрлігі жанындағы кинематография Департаменті ұйым­дастырған «Үміт» Форумы биыл төртінші рет өтті. Бұған дейін­гі үш Форумға тек қырғыз фи­льмдері ғана қатысса, осы жолы халықаралық деңгейде ТМД елдерінің жас кинема­то­г­рафистерінің фильмдері көрсе­тілді. Форумның конкурстық бағдарламасына іріктеліп алынған 49 фильм «Қысқамет­ра­ж­ды көркемсуретті фильм­дер­дің ұлттық конкурсы», «Қыс­қа­метражды көркемсуретті фильм­дердің халықаралық конкурсы», «Деректі фильмдердің ұлттық конкурсы» және «Де­ректі фильмдердің халықа­р­а­лық конкурсы» болып жүйе­лен­ген. Бұл өте ұтымды формат екен. Себебі, әрбір өтетін шара ең алдымен сол елдің мәдениеті мен өнеріне қызмет етуі тиіс екені белгілі. Осы тұрғыдан ал­ған­да, «Үміт» форумы өзге ел­дер­дің ғана емес, өз еліндегі жастар шығармашылығына баса назар аударған. Бұл тек ТМД аумағына енетін елдердің ғана емес, қырғыз елінің жас киносының да тыныс-тіршілі­гі­мен, бағыт-бағдарымен таны­суға мүмкіндік берді.

Форумның конкурстық бағ­дарламасына қазылық ету жағы да ұтымды ойластырылған: ұлттық конкурсқа қатысқан фи­льмдерді шетелдік, ал халы­қ­а­­ралық конкурстың фильм­дерін қырғыз кинематогра­фис­тері бағалады. Атап айтқанда, қысқаметражды көркемсуретті фильмдер мен деректі фильм­дер­дің ұлттық конкурсының Қазылар алқасының құрамында Кирилл Разлогов, Сергей Куд­рявцев, Гүлнар Әбікеева, Владимир Тюлькин, Артур Взебер, Ульви Мехти, Максим Царьков сияқты шеттен келген белгілі кинотанушылар мен продюсерлер, кинодраматургтер мен кинорежиссерлер, ал  халықаралық конкурстың Қазылар алқасы­ның құрамында Ақтан Арым Құбат, Артықпай Суюндуков, Шамиль Жапаров, Эрнест Абдыжапаров, Хасан Қыдыралиев, Тынай Ибрагимов, Бақытбек Туру­баев, Әсель Жураева сияқ­ты қырғыз елінің белгілі кине­ма­тографистері жұмыс істеді. Бұлардан өзге киносыншылар мен ТМД елдерінде өтетін кинофестивальдер өкілдерінің және Қырғызстан жастарының Қазылар алқасы жұмыс істеді. Осы аталып өткен барлық Қа­зылар алқасының құрамы үздік фильмдерді  анықтауға  атсалыс­ты.

Ең алдымен, қырғыз жастары түсірген деректі және қысқа­мет­ражды көркемсуретті фильм­дерге тоқталсам, қырғыз де­ректі киносының тамаша мек­тебі сонау 1960 жылдардан бастау алатыны әмбеге аян. Әлемнің әр түрлі деңгейдегі ки­но­фестивальдеріне қатысып жүр­ген деректі фильмдерден бұл мектептің үрдісі үзілмей келе жатқанын көріп жүрміз. Бұл үрдісті бүгінгі қырғыз жаста­ры­ның деректі киносынан да байқауға болады. Бірақ алдың­ғы жылдарға қарағанда едәуір өзгергенін аңғардық. Тоғыз деректі фильмнің әрқайсы­сы­ның тақырыбы, көтеріп отырған мәселесі, кейіпкерлері, т.б. қыр­ғыз елінің бүгінгі әлеуметтік өмірімен, тарихымен тығыз бай­ланысты әрі қызықты болға­ны­мен, экрандық бейнесін ұсыну­да шығармашылық ізде­ніс­тің кемшін түсіп жатқаны байқалды. Фильмдердің көп­ші­лігі сыртқы көрініс арқылы баяндаумен ғана шектеліп, кейіп­керлердің мінез-құлық ере­к­­­­­шелігін назардан тыс қал­дырған. Қырғыз жастарының бүгінгі деректі киносы бұрынғы жылдармен салыстырғанда өт­кірлігі мен батылдығынан ал­шақ­таған сияқты әсер қал­дыр­ды. Алайда, бүкіл ғұмырын ме­дицинаға арнаған, бүгінде сексеннің сеңгіріне шыққан және оның соңғы жиырма бес жылында өзі қызмет ететін ауруханада тұрып жатқан атақты хирург Эрнест Акрамов туралы түсірілген «Рахмет, дәрігер!» («Спа­сибо, доктор!», 2016, реж. Ади­лет Қаржоуев), Ақматжан атты қарапайым шаруаның отбасы туралы түсірілген «Тұяқ» (2016, реж. Самара Сағынбаева), алыс ауылдағы су тапшылығы туралы өзекті мәселені – бірі ал­ты, екіншісі жеті жастағы аға­лы-інілі Намысбек пен Бексұл­тан­ның қыстың аяз қарыған күндерінің бірінде көрші ауылдан су тасуы арқылы бейнелеген «Цена одной ошибки» (2016, реж. Жекшенбай уулу Тоқтомуш) сияқты тағдырлы кейіпкер­лері­мен назар аудартқан фильмдер де болды.

Қысқаметражды көрке­м­сурет­ті фильмдердің ұлттық кон­курсына қатысқан қырғыз жастарының жұмыстарынан да көптеген өзгерістерді байқадық. Олардың жұмысынан жанрлық киноға басымдық бере баста­ғаны аңғарылады. Шын мәнінде бұдан бұрын мұндай тенденция байқалмаған еді. Жас режиссерлер жанрлық үлгіні мейлінше жақсы меңгерген екен. Мысалы, мистика жанрындағы «Сақина» («Кольцо», 2015, реж. Бакай Усеналиев) және «Таксист» (2015, реж. Қымбат Адылбекова) фильмдерін өте шебер түсірілген жұмыс ретінде атап өтуге болады. Немесе бірнеше жүлдені иеленген «Олжо» (2016, реж. Болсунбек Таалайбек уулу) фильмін айтуға болады. Әзілі астарлы бұл фильм қырғыз хал­қының ұлттық мінез-құлқының ерек­шеліктерін жақсы жеткіз­ген. Осындай фильмдердің қатарында «Қалпақ» («Шляпа», 2016, реж. Дастан Мадалбеков), «Дубурт» («Топот», 2016, реж. Бектұрған Құндызбеков) туындыларын да атап өтуге болады. Қала өмірі мен ғасырдан-ғасыр­ға жалғасып келе жатқан дала мәдениеті арасындағы теке-тірес жас режиссер Салтанат Зар­н­аеваның «Үй» («Дом», 2016) атты фильмінде жақсы көрсе­тіл­ген. Жанрлық киноға басым назар аудару тенденциясы өз нәтижесін бере бастағанына «Мелдеш» («Заплыв», 2016, реж. Акыйкат Асқаров) фильмі дәлел бола алады. Фильмнің режиссері Акыйкат Асқаров – қырғыз киносының белгілі өкілдерінің бірі Марат Сарулу мектебінің өкілі.

Қысқаметражды көрке­м­сурет­ті фильмдердің ұлттық конкур­сына қатысқан 13 фильм­нің арасынан бұл жұмыс аса ерекшеленіп тұрды. Туысқанда­рының қолында тұрып жатқан Темір атты жасөспірім жетім баланың мектептегі өмірі өзіне және қатарластарына үнемі күш көрсететін топпен байланысты. Осы топтың лидерімен Ыстық­көл­дің бір жағалауынан екінші жағалауына жүзіп өтуге бәсеке­лесіп, оның ішкі рухы, қайсар мінезінің арқасында жеңіске жетеді. Қай жағынан алып қарасаңыз да, өте шебер түсіріл­ген «Мелдеш» фильмінің Гран-при жүлдесін иеленгені кездей­соқ емес.

Қысқаметражды көркем­суретті және деректі фильмдер конкурсына қатысқан жұмыс­тар­дан тағы бір байқағанымыз – фильмдердің басым бөлігінің титрында «Қырғызфильм» студиясы» деген жазу кездеседі. Бұл дегеніміз қырғыз жаста­ры­ның киносы мемлекеттік дең­гей­де жақсы қолдауға ие болып отыр деген сөз. Ұйымдас­тыру­шы­лар «бөлінетін қаражат мардымсыз болса да, сол аз қаражат пен техникалық көмектің өзі жаста­рымыздың кино түсіруге деген құлшынысын арттыруға ықпал етері сөзсіз», – дейді. Сон­дай-ақ, Қырғызстандағы аты белгілі жеке студиялардың да жастар киносына қолдау көр­се­тіп отыр­ғаны байқалады. Әрине, мұның барлығы ертелі-кеш өз жемісін берері сөзсіз.

Ал қысқаметражды көр­кем­су­ретті фильмдердің халы­қ­а­ралық конкурсына Қазақстан, Ресей, Грузия, Белоруссия, Армения, Әзербайжан, Өзбекстан елдерінен келген 15 жұмыс қа­тысты. Қазақстаннан Шерхан Қуанәлінің (Қазақ Ұлттық Өнер университетінің биылғы жылғы түлегі) «Фотограф» атты фильмі ғана бар. Конкурсқа қатысқан фильмдердің басым көпшілі­гі­нен кәсіби шеберлік анық бай­қа­лады. Олардың қатарында көптеген халықаралық кино­фес­тивальдерде жүлдегер атанып үлгерген «Возвращение Эркина» (2015, реж. Мария Гуськова, Ресей), «Качели гробовщика» (2012, реж. Эльмар Иманов, Әзербайжан/ФРГ), «Ан­тигона» (2015, реж. Олег Хамоков, Ресей/Кабардино-Балкария), «Наверху и внизу» (2015, реж. Тимур Исмаилов, Әзербайжан) фильм­дерін айтуға болады.

Деректі фильмдердің ха­лы­қ­а­ралық конкурсына 12 фильм, оның ішінде Қазақ­стан­нан «Ауыл тынысы» (2016, реж. Қымбат Тойшы, Қазақ Ұлттық Өнер университеті), «Заика» (2015, реж. Аян Бұғыбаев, «Тұ­ран» университеті), «О, счастливчик» (2015, реж. Серік Сәр­сен­баев, «Тұран» университеті), «Продавец ностальгии» (2016, реж. Аруан Анартаев, Дәрежан Өмірбаевтың шеберханасы) және «Ведать» (2015, реж. Конс­тантин Сурков, «Тұран» университеті) атты бес деректі фильм қатысты. Бұл –  еліміздегі жас кинематографистердің деректі киноға назар аудара бастағанының дәлелі.

Сондай-ақ, Форумның қа­тысу­шылары мен қонақтары белгілі деректі кинорежиссер Владимир Тюлькин (Алматы), белгілі кинотанушы Кирилл Разлогов (Москва) өткізген шебер-сыныптарға қатысты. Осы шара аясында белгілі кинотанушы Сергей Кудрявцевтің «Почти сорок четыре тысячи» атты екі томдық киноэнци­кло­педиясының тұсаукесері мен жаңа фильмдерінің («Нават», «Сулайман-Тоо») таныстырылымы өтті.