Қолымыз пернелерде, көзіміз экранда, дене бітіміміз де ұялы телефонының ыңғайына қарай иіліп тұр. Үлкендердің: «Осы бәле­нің ішіне кіріп кететін шығарсыңдар бір күні» деп айтатыны бар еді. Расында, дайын ақпарат пен қызығушылық тудыратын жаңалық­тар­дан бөлек, араласып-білісіп жүрген адамдарымыз да әлеу­меттік желінің ішіне кіріп алған, керек жағдайда сол адамның өзін емес, есімін желідегі «достар тізімінен» іздейміз. Күнделікті қосулы болуды әдетімізге айналдырған желі күшімізді де тауысып, басқа маңызды шаруаларымызды кейінге қалдырып келеді.

---

 

Нұрсәуле МЕЙРАМБАЙ

 

 

Айтылмаған әңгіме қалдырмай, күн­­де­лікті жаңалықтарымызды да әлеу­­мет­­тік желі арқылы бөлісіп жатамыз. Бі­реулерді табыстырып, енді біреулердің айырылуына себепкер болған ғаламтор­дың қуатын-ай! Адал дос емес, қолы­мыз­­дан бір сәт түспейтін телефон се­рі­гі­­мізге айналды. Ұйықтарда да жас­­­­­тығымыздың астында жататын те­ле­фонға келген жаңа хабарлама дыбысын да жаттап алдық. Күндізгі уақы­ты­мызды ұрлайтыны аз болғандай, түнгі ұйқымызды да қиып, осы желі­лер­ге құр­тып жүрміз-ау! Технология жетіс­тігі тәуел­сіз мемлекетіміздің жалынды жас­тарының түбіне жетеді ме деп қор­қамын. Құн­дылықтарымызды құр­мет­теуден алшағырақ, халқымыздың ертеден ерек­шеленіп келе жатқан мә­де­ниетін ақ­саңдатып тұрған желі бізге не үй­ретпек? Халықтың тәуелділі­гінің арт­қаны соншалықты, ақпарат көзі ғана емес, біздің ілгері жылжуымызды қам­тамасыз ететін жетекшіміз болып жатса да таң қалмаймын. Неге десеңіз, бизнес, сауда, өндіріс секілді мемлекет дамуы­ның негізгі факторларын осы ғаламтор ар­қылы әлемдік деңгейге шығарып отыр. Желіні жарнама үшін пайдаланып, табыс көзін ұйымдастырып отыр­ған кәсіпкерлер үшін бұл тиімді әрі оңай тәсіл. Ғаламтор арқылы алыс­та­ғы ағайынмен хабар алмасуға мүм­кіндік туғанмен, бетпе-бет тілдес­кен­ге не жетсін! Экранның ар жағын­дағы жа­қыныңның жанын ұғыну да қиындық тудырады. Біз секілді жаңа өмір­ге енді ғана аяқ басқан студенттер алыстағы ата-анасымен ұялы телефон, әлеуметтік желілер арқылы байланысады. Бірақ мұндай тілдесу сағынышты су сепкендей басады деу қате тұжырым. Кіш­кен­тай баладай өзімізді осылай алдап қоя­­мыз, десе де, анаңның аялы алақа­ны­мен маңдайыңды сипағаны мен мейірімін сезіну мүлде бөлек нәрсе, ал желідегі байланыс тек көңілдегі кір­біңді сейілтетін жұбаныш болып келеді. Хабарламалармен хат алысуды қызық көріп, арасында түрлі видеолар да жібе­ріп қоямыз. Кіріп қалсаң өзіне магниттей тартатын ғаламтор торабындағы сан алуан тақырыптағы жазбалар көзімізді қызықтырып, пікір қалдыруға және ары қарай пікірталас алаңына айнал­дыруға итермелейтіндей. Мүлде хабарымыз жоқ тақырыптарда ой таластырып, уақытымызды текке ұрлатып ала­мыз. Көз жауын алатын сайт безен­діру­лері де өзіне тартып тұрады. «Көз жү­гіртіп шығамын да қоямын» деп қа­лай бәрін ақтарып, анимациядан бас­тап, халық арасындағы танымал бейнелерге дейін топтасып тұрған бе­зен­­дірулерді қазбалап шыққаны­мызды да байқамай қаламыз. Тіпті, ешбір әлеуметтік же­лілерге тіркелмеген, интернет пайдалануды білмейтіндерді кекетіп, «той табақтағы дәмдіден құр қалғандай» көреміз. Дегенмен, мұндай сөздерді ысырып қойып, әлеуметтік желілерді түгелдегеннен гөрі, кітап оқып, жақын­дарымен бірге уақыт өт­кізгенді жаны қалайтын жастарымыз да бар. Солардың бірі, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық  университетінің бірінші курс студенті Абылай Назерке. Мектепті «алтынға» бітіріп, қазір физика-тех­но­логия факультетінде білім алуын жал­ғастырып жатқан ол осы жетістік­терінің бір себебі басқа қатарластары сияқты көп уақытын әлеуметтік желіде емес, кітап оқып, үзбей дайындалуға ар­на­ғандықтан деп ойлайды. «Айна­лам­дағы адамдардың басым көпшілігі менің заман ағымына қарай ілесіп, интернет пайдаланып үйренгенімді, әлеуметтік желілерге кіргенімді қалайтын және көндіруге тырысатын. Бірақ мен мұндай нәрселерге мүлде қызықпаймын, бұл тек уақытты бос өткізу деп есептеймін. Мен тіпті он бірінші сыныпқа дейін ұялы телефон қолданбағанмын, тек арман қуып, үлкен қалаға келгенімде отбасыммен байланыс жасау үшін ғана қолдана бастадым. Бірақ әлі ешқандай әлеуметтік желілерге тіркелмегенмін, тіркелемін деп те ойламаймын» деп өз сөзін қорытындылады. Ия, ғаламторда өткізген алтын уақытымыздың себебін заманның талабы сондай деп сылтауратамыз. Осылай ғұмырымыздың жартысынан көп бөлігін ғаламтормен байланыстырып қойғанымызды да бай­қа­­­маймыз. Статистика бойынша әлем халқының 57%-ы ғаламтор арқылы тілдесуді жөн көреді екен. Жұртты жабыла өзіне тартқан ғаламтор осылайша ғаламдық проблемаға айналуда. Суицидке үгіттейтін парақшалар, анайы ақпараттар сияқты зиянды нәрселер желіде базар сөресіндегі тауардай қолжетімді болып тұр керек десеңіз. Жастардың санасын улайтын ғалам­тордан келетін мұндай зауалдар – дабыл қа­ғатын жаһандық проблема. Кішкен­тай жеткіншектерден бастап орта жастағы ересектерге дейін есірткі­дей құмартып қойған желілер әлі күнге дейін өзіне тартып келеді. Осыған орай елімізде он алты жасқа толмаған балалар әлеуметтік желіге тіркелген жағдай­да ата-анасы жауапқа тартылып, айып­пұл төлейтіні туралы заң қарастырылуда. Бұдан бөлек, жастардың көңілін пайдалы істерге бұру, қоғамдық іс-шараларға белсене қатысуға үгіт-насихат жұмыс­та­рын жүргізу, желілерден келетін зиянды жақтарды ескерту жұмыстарын жасау қажеттілігін де естен шығар­мауы­мыз керек. Ғалымдар мұндай құ­­марлықтардың адам ағзасына кел­ті­ретін залалдарын көздің көру қабілетін төмендетеді, жүйкеге салмақ түсіреді, шаршағыштық, әлсіздік басады деп тұжырымдаса, психологтар бір әріпті терсең бәрі дайын тұратын интернет адамның өз бетімен іздену, талпыну, ой­лау қабілетін төмендетеді дейді.Эк­ранға телмірумен әр күніміз өтіп жат­қаны жасырын емес. Барлығын бір жер­ге жинаған әлеуметтік желілер «әлеуметсізденуге» алып келмесе игі еді. Осы тұста жас ақын Айбек Қалиевтің «қазіргі жастарды интернет тәрбиелеп жатыр» деген сөзі ойға оралады. Шынында да, кіші буын интернеттен кере­гін алуды білгенмен, керексізді де қоса үйренеді. Ауқымды ақпарат кеңістігінің арбауында жүріп, ата-бабамыздан қал­ған тарих пен тағы­лым­ның қасиет­ті­лігін ұмытып жатамыз. Тарқатып ай­тар болсақ, әлеуметтік желіде сауатсыздар қаптап кетті. Со­лар­дың қатарында жұлдыз­дарын одан әрі жандырсам екен деген халық алдында жүрген кісілер де кіреді. Сурет жүктеп, астына ойына келгенді жазатын олар бойымызға анамыздың ақ сүтімен дарыған ана тіліміздің қадір-қасиетін құлдыратуда. Желіге желімдей жабысып, жаңашыл­дықтан алшақ жүріп, жетіс­тікке жете­лейтін жігерімізді, алтын уақытымызды ұрлауда. Барлығын кө­ріп-біліп жүріп, әлі күнге дейін ғалам­торды тиімді пайдалана білмей жүр­генімізге қарным ашады. Ғаламтор біз үшін расымен де қа­жеттілік пе? Бір сәт қазіргі әлемді ин­тер­нетсіз елестетсек, қалай болар еді? Мүм­кін мойындары салбырап, арқалары бүгілген, қолдары­нан телефондары түс­пейтін жастардың орнына, саябақ­тарда кітап оқып, бір-біріне мейірлене қарап әңгіме-дүкен құратын, түрлі тақы­рыптағы сауалдар­дың жауабын білуге құмартқан жастар тобын кездес­тірер ме едік? Алайда, қазір «ғаламторсыз дүние бос» деп ұлы Абай­дың сөзін алмастырып алып әзілге айналдырып жүр. Әзіл болса да астарында үлкен мағына, ауыр зіл жатыр. Жарық болмай немесе бірлік жоқ болса, интер­нетсіз ауасыз қалғандай қиналатын қа­зір­гінің адамдары осындай дертке шалдыққан. Бұған Алматы қаласы тұрғындары арасында жүргізген сауалнама дәйек бола алады: жастар арасында әлеуметтік желілердің бірнеше түріне тіркелген және күнделікті қолданатыны, ал ересектердің көбіне видео-материал­дар тамашалау және қажетті мәліметтерді алу үшін қол­данатыны белгілі болды. Әрбір екінші адамның өзінің «жабық әлемі» (мой мир) бар. Таныстық ортасы да сол әлемдегі достар санымен өлшенеді.

Қорыта келгенде, пайдаланушының ерік-жігеріне келіп тірелетін құмарлық­тың ғажабымен бірге зардабы да қатар жүреді. Өзіне керегін алып, уақытын үнемдей білетіндер ғана бұл дертпен күресе біледі. Дайын асқа дәмеленбей, өз мақсатына жетуді, жеңіспен бірге жеңіліс қатар жүретін өмірді сүруді интернеттен қызығырақ көрсек қана өзі­мізді тәуелсіз мемлекетіміздің болашағы деп есептей аламыз. Төрт бұрышты қо­раптың ішіндегі әлемде емес, шы­найы­лықта өмір сүрген абзал екенін ұмыт­пайық.