Асылхан МАМАШ,
журналист

Ой ұрлау, біреудің идеясын пайдалану мен көшіріп алу екі басқа. Егер көшіріп алса, оны көзжұмбайлық демейді, ұрлық дейді. Ондайда авторлық құқықты қорғайтын «Зияткерлік меншік туралы» заң бар, автор соған жүгінуі тиіс. Жүгініп жатқандар да аз емес. Қайбір жылдары әдеби барымта­шылыққа байланысты кейбір қазақ жазушылары арасында үлкен дау болғаны есімізде. Дауласқан екі тараптың екі жағының да уәжін баспасөзден оқыдық. Арасында сөзбе-сөз көшіргенін былай қойғанда, шығарманың желісі, идеясы да ұрланғаны анық болды. Бір заманда, бір кезеңде, бір қоғамда өмір сүретін жазушылардың тал түсте көрінеу қиянат жасап, ұрлыққа барғаны, әрине, ұят. Бұл енді мораль мәселесі. Заманы басқа болса, бір тақырыпты бір идеямен басқаша жазса, бәлкім түсінуге болар ма еді.

Өз басым тоқсаныншы жылдардың бас кезінде Қазақстанның болашағы ту­ралы  жоғары лауазымды шенеунік­тің мық­ты еңбегі  көп  ұзамай  өзінен жо­ға­ры шенеуніктің еңбегіне еніп кет­кенін бі­лемін. Әзірге айтылмағаны­мен, кейін бә­рібір белгілі болатын ұрлық бұл.

Плагиаттың көкесі Қазақстанның ғы­лымында деп ойлаймын. 1990 жыл­дар­дың соңына қарай ғылыми дәреже алу үшін шенеуніктер жаппай кан­ди­дат­тық, докторлық диссертация қор­ғай бастағанда, кімнің кімнен кө­шір­генін тексерген ешкім болмады. Оны тек­серу қорғаушыға да, қорғатушы ғы­лыми ұйымға да керек емес еді. Тек өза­ра тартыс кезінде біраз жайттың ше­ті көрініп қалды. Ұзақ жылдар шет­елдерде оқып, әл-Фарабидің трактаттарын көз майын тауысып зерттеген ға­лы­мның еңбегін Алматыдан шық­паған әлдебір шығыстанушы өз атынан жариялай салғанына да куә бол­ға­ным бар. Философия және сая­саттану инс­титуты шығарған бұл еңбектің әр па­рағын тұпнұсқамен салыстырып көр­сеткенде аталған институттың бас­­шы­лары ұялғансығанын, ал шынайы зерттеушілері жерге кіріп кете жазда­ға­нын өз көзіммен көрдім. Одан не шық­ты? Әлгі плагиаттың мұртын бал­та шапқан жоқ, қазір білім саласындағы ірі шенеуніктердің бірі. Ал көз майын тауысып зерттеген зерттеуші сотқа бе­ріп те әуре болмады, қолды бір сіл­те­ді.

Ал баспасөз бетіндегі ұрлықтың шет-шегі жоқ. Көшіріп басу былай тұр­сын, авторды алып тастап, басқа ав­тор қоя салу түк болмай қалды. Оның қайсыбірімен соттасасың? Ұяты біл­сін дейсің де қоясың.

Мұндайды «ұсталмаған ұры емес», «қа­заннан қақпақ кетсе, иттен ұят ке­теді» дейді.