Таяуда ғой, қай телеарна екені есімде жоқ, «Қазақстаннан» ба, «Хабардан» ба, мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев: «Қазақ жалқау деген анекдотты доғарыңдар…»,– деді нықтай сөйлеп. Біреу – таң қалды, біреу – қол шапа­лақ­­тады, біреу – мырс етті, енді бірі – селқос қабыл­дады. Осы­нау сөздің астарында қаншалықты мән-мағына жатқанын аңғарып та үлгермедік білем, аузымыздан еріксіз: «Бәрі бітіп, осы қалып еді!..» деген сөздің қалай шығып кеткенін де байқамай қалғанымыз өкінішті, әрине. «Аңдамай сөйлеген ауырмай өледіні» айтқан ұлт «екі елі ауызға төрт елі қақпақ» қажет екенін кей-кейде ұмытып кететіндей көрінеді.

---

Сыртқа сыр шашқыш аңғал қаза­ғымның қазіргі жай-күйі – ойлы адамға азық. Діннің ала-құла­лығы, аты бар, алайда заты жоқ Ұлттық экономиканың дәр­менсіздігі, өзіңе қарсы жұмыс істейтін қатқыл Заңның береке­сіз­­­дігі, қоғамда туындаған құбы­жық-құбыл­ыс­тардың кесірі­нен ел өз біртектестігін жо­ғал­тып, қа­лып­ты жағдайдан ауытқу арқылы ішкі ритмикасын бұзып, спорт пен шоудың алға озуы, ғы­лым-білім саласындағы сан түрлі реформаның әсерінен ұлттық базаның әлсіреуі, онсыз да қам­көңіл тірліктің қамытын мойнына мықтап киген қазақты қағаз­бас­тылықпен мезі қылған Ха­лық­қа қызмет көрсету орын­дарының жүйесіз жұмысы, бәрі-бәрі естіні есалаң ететін дү­ние­лер. Ал ішкі жағдайды толық реттемей жатып сыртқы іске араласып, «екі алпауытты татуластыру» бекершілік секілді. Өз балаң­ның жанарынан жас емес, қан аға жылап жатқанда, өзгені бауырға басқан тасжүрек шешенің әпенде тірлігі ғой, бұл.

Бізге өзгеріс қажет. Бәрінен бұ­рын мінез өзгеруі керек. Жасып қал­ғанымыз соншалық, жасқан­шақ күйге түскенімізді де бай­қа­мау­дамыз. Қазақстанның сонау бір нүктесінде Халықаралық аре­на­дағы саясатты шемішкеше ша­ғып, Алыптардың сүрінген кезін ба­ғ­ып, олқы түскен тұсын бағам­дай­­тын ағаларым ауылдағы ағайын­ның көйлегін көк, көңілін тоқ ете алмай жатқаны, шыны ке­рек, күйіндіреді. Күштеп ен­гі­зіл­ген көптеген жаңалықты организм күшене атқаруға бейім­дел­гені қашан?! Жанмен қатар тән де «қазақы тәртіпке» үйренді. Ал «қазақбайшылық» дегеннің өзі ерсі естілгенмен, бәзбіреулерге бұ сөз «жабайылықтың белгісіне» ай­налыпты. Кінә кімнен? Жо-жоқ, БІЗ сүттен ақ, судан таза, Пе­ріш­теден де пәкпіз ғой, қатеге бой алдырған жоқпыз, оныңыз қа­лай, ойбай?! Бұрындары мал жо­ғалса: «Қораңызға бөтен қой кі­ріп кеткен жоқ па?..», – десе, бү­гін­дері: «Менің қошқарымды сен ұрладың ба?!», – деп ұруға дайын тұратын әдет таптық. Содан ба, әдептен алыстап, адам таң қалатын жағдайлар көбейді. Ор­талық мешітке жұма-намазға бар­ған бетіміз еді, бір студент кейуа­надан бата сұрады. Апаң бер­ді, аяй ма?! «Құр қолға бата жүр­мейді, балам!..», – деді ол елге ес­тірте сөйлеп. Студент: «Ке­ші­ріңіз­ші, бірақ қалтамда ақша жоқ. 80 теңге ғана бар… Жолыма!», – де­ді жан-жағына ұяла қарап. «Ей, ба­ла, қайталап айтамын, құр қол­ға бата жүрмейді…», – деді әлгі кі­сі даусын зорайтып. Бала орнынан тұрып, құмырсқадай құжы­на­ған халықтың арасына сіңді де кетті. Біз де аң-таңбыз. Бір сәт бұ­рын қолын жайған үлкен кісіні кө­ріп, ішіміз жылып, жанына жа­қындай түссек, аз-кем сұхбат құр­сақ дегенбіз. Бірақ осы көрі­ніс­тен соң алабұртқан көңіл-көк­пар демде-ақ басылып, ойымыздан аяқастынан айнуға мәжбүр бол­дық. Байқағанымыз, ұлт ірі­лене түсудің орнына өз кесек­ті­гі­нен, сом алтындай тұтас­тығынан айырылып, ұсақтау нәр­с­еге бас қатыратын болған ғой. Басты сұрақтар – тойға не кие­мін, қандай көлік мінемін, қайт­сем, көштен қалмаймын, не іш­емін, қайда қыдырамын? Са­на­ның сансырағаны соншалық, ор­талық – Ми осынау сауалға ға­на жауап беруге дәрменді күйде. Америка ғалымдары қойды бөл­меге қамау арқылы тәжірибе жа­са­ған. Уақыт өткен сайын ауқы­мын тарылта берген, тарылта бер­ген. Бір күні темір торды көте­ріп қалса, қой бір жерді айнал­шық­тап жүр екен. Дәл осылайша адамды да басқаруға болады. Не­гізгі мәселелерден алыстатып, мән-маңызы жоқ дүниелерге та­лас­­тырып қойған заман-ай! Ойлайтынымыз қарынның қамы, ал түсімізге тек ақша ғана кіреді. Біз­де уайым көп. Рухани ахуал жө­нінде толғанатындар қанша екен, алайда, жалпымыз бес күн­дік жалған қызығына тоймай, бір-бірімізден қалыспай әлекпіз. Бі­лім мен өнер емес, дүние жию сайысына түскенді жөн көреміз. Әл-ауқатымыздың төмендігінен әл­жуазға айналып шыға келдік. Үй­сіз-күйсіз тентіреген қазаққа әде­биет, мәдениет, руханияттан гөрі, бір күннен екінші күнге аман же­тудің қамы қымбат. Бұрындары шетелге тек байлар ғана көшуші еді, бүгіндері жалпы жұрт та жер аударуға ниетті екенін ұғындырды. Бұл ұлт бойында елжандылық сезімінің азайғандығынан ба, әл­де ел болашағына күмәнмен қа­раудан туындаған дүние ме? Екеуі де бар-ау! Былтырғы жыл­дың шілдесінде ғой деймін: «Медеу жақтағы бөгет жарылады екен…» деген ақпар тарасымен-ақ, шаһардан шығатын барлық жол жабылып, халық әбігер болды да қалды. Ал жақында ғана Ал­матыда болған «лаңкестік әре­кет» бәріміздің зәре-құтымызды алып, үйімізден шыға алмай қал­дық. Жалаңтөстей жалғыз жорт­қан жанкештіміз 2,5 миллион тұр­ғыны бар қаланы дірдек қақ­тырды. «Қорыққанға қос көрінеді» дегендей, жалған жаңалық таратып, онсыз да бұтқа жіберуге сәл-ақ отырғандардың одан әрмен есін шығарғандар қаншама?! Кейін­деу: «Атыс боп жатқанда те­ре­зеден қарап тұрдым да, тығы­лып қалдым…», – дегенді мақта­ныш­пен айтып жүрдік. Осы екі уақиғадан түйетініміз – қазіргі қазақ бекем-беріктігі, ішкі тұтас­ты­ғы, «форс-мажорға» дайын­ды­ғы мен рухани ахуалының қай деңгейде екенін өзгелерге бай­қа­тып қойды. Бүгінгі күйімізбен үлкен нәрселерге иек артуға ерте де емес, уақыты келді, бірақ қалай айтсам екен, Біз рухани Орта­лық­ты, Темірқазығымызды жоғалтып алдық. Бұрындары қуаныш болса, ауыл-ауылды аралап сүйінші сұ­рай­тын жамиғат бүгіндері орын­ды-орынсыз мақтанып, мадақ кү­туге бейімделіп алды. Кішіні үл­кен етіп, ал үлкенді Көк аспанмен астастыра көрсету Біз үшін қалыпты жағдай. Соның салқыны сан мен санаққа тиген­діктен, ста­тистика атаулысына күмәнмен қа­раймыз. Кейде кө­бей­теміз, ал қажет кезде азайтамыз – «қазан­шы­ның өз еркі, қай­дан құлақ шы­ғарса».

Жалғыз бұтақты –
Терек еткен Құдайым!
Тамшылап аққан бұлақты –
Теңіз еткен Құдайым! – деген Жаратқанға жақын, қа­на­ғатпен дос ел ек, Алашым аштан бұра­тылғанға ас ұсынып, жылу жи­­нап беретін ғаламат ғұрпы­мыз­­дан із де қалмағандай көрі­неді. Туған бауырына қонаққа бар­майтын, көршісі өлсе, көңіл айтпайтын батысшыл мінез Бізге де сіңе бастады. «Сынықтан өзге­нің бәрі жұғады» деген осы шығар. Ал демография мен тастандылар турасында әңгіме мүлде бөлек. Зюс­кинд «Әтіршісіндегі» бас кейіп­кер – Жан Батист Гренуйді ана­сы туып, базарда қалдырып кеткенде, корольдер заманындағы Еуропаның өзі сау емес екен ғой деген ой келген-ді. Енді қараңыз, мектеп жасындағылар зинаға жол беріп, ел сұмдық жағдайға тап бол­ды. Балалар және Қарттар үйі­нің көбеюі көпті алаңдатуда. Әкесі қартайса, қайыққа отыр­ғы­зып, ашық теңізге шығарып жі­беретін эскимостар салтын ерсі көруші ек, Біздікі одан сорақы боп тұр. Кеудемсоқтар «Үшінші Әлем» немесе «Өшкен өркениеттің ұлдары» деп кемсітетіндер Бізге қара­ғанда анағұрлым адамгер­ші­лігі молдау екен. Некенің аты-жөні жоқ бұзыла беруі қаншама от­басыны ойрандап кетті. Бейім­бет­тің «Талағын» қайта оқығанда, қазақ со бір кездері-ақ іштей іри бас­тағанын қалай ғажап суреттеген. Күйеуі әйеліне «талақ, талақ, та­лақ» деп айтып алған соң, кешке ұмытып кеткені біраз нәрсені аңғартса керек. Бүгіндері әлеу­мет­тік орталықтар қаржы көп жұм­салатын салаларды ғана зерттеуге бағытталған-ды. Ал құн­ды­лықтардың құлдырауының се­беп-салдарын анықтауға кел­­­ген­де құлықсыз боп шықты. Қай­бір депутат «Қайраттың» ойыншысы Аршавиннің төлем­ақысы пәленше миллион дегенде, шал­қа­мыздан түсе жаздадық. Яғни сала-салаға қаржы бөлгенде Біз ең басты факторды – қажет­тілікті ескермейді екенбіз. Шешендерше сөйлегенде Ана­харсистің өзін жол­да қалдырамыз. Аз істі көп етіп көрсету мақ­са­тын­да БАҚ-ты тиім­ді пайдалануға келгенде, ал­ды­мызға жан салмаймыз. Біреу ас берсе, садақа таратса, не баласын сүндеттесе, қылаяғы үйленсе, бә­рі-бәрі жұрт назарында. «Сауапты іс жасырын түрде жүзеге асырылуы қажет» деген исламият философиясынан алшақтай түскеніміз өкі­нішті, әрине. Той-томалақ, жиын-шара, маңызды мәселені тал­қыға салатын басқосудың өзі адам­ды шаршатып жібереді. Не ай­тылды, қандай шешім қабыл­данды, кімдер қатысты, қайдан келді, бұның бәрі-бәрі жадынан өшіп қалады. Неге? Себебі, Біз Сөз – деген құндылықтың құнын түсі­ріп алдық. Үлкен бір кісі мін­беден сөйлеп тұрғанда отыр­ған­дардың екі-үшеуі: «Мыжымашы, мыл­жыңдамашы, оттамашы, тан­тымашы» деп сыбырлап отыр­ға­нына бір емес, бірнеше рет куә болғанымды жасырып қайтейін. Қазіргі қазақ қоғамында СӨЗ кие­лі ұғым емес, тек ақпаратты тара­тудың құралы ғана. Тілек ай­тар кезде қысқа қайырған қо­нақты бір рет қана көрдім. Оның өзі құрт жеген ақыл тісін жұл­дырт­қандықтан, асабаға микрофонды қимай-қимай берді. Кез келген шарамыз жоқ дегенде үш-төрт сағатқа созылады. Сөзден гөрі Іске көшетін уақыт келген шығар, Құдай-ау!..

Ел ішінде орын алған сан түр­лі жағдаяттар оң өзгерістің болатынынан хабар берсе керек. Мем­лекеттік жүйенің жүйесіздігі көп­те­ген проблемалар тудырды. Те­ле­дидар көрмейтін, газет оқы­майтын, радио тыңдамайтын кі­сі­лерді де жолықтырдық. Себебі, былайша түсіндіреді: «Бәрі өтірік. Шылғи өтірік. Сенбейміз…», – дей­ді. Со ағаларымның қалжыңы ғой, қай жерде екенін айтпай-ақ қояйын. Ауылдың кіре берісіне: «Тегін жер, ал да сата бер» деген жазуы бар плакат іліп қойыпты. Кейін бір дөкейлер алдыртып тас­тапты. Бұны шарасыздықтың бел­гісі деп түсіндік. «Сындарлы сая­сатымыз» бір сәтте сыр берді ме, қалай өзі?! «Кеден-кеден болды, кедергі неден болды?..» дегендей, қай жерден жаңылдық, қай жер­ден қателестік, ағаттық қай тұстан кетті?.. Сұрақ көп, ал жауап­қа келгенде жалтарамыз. Жауап­кершілігіміздің шама-шар­қы – осы, енді, қайтеміз, Жа­рат­қан?! Өз Абайын «тәкап­пар­ға» ба­лаған қазағым өзіне айтылған мін мен сынға келгенде морт сын­ғыш. Әлсіз тұсымыз да – осы. Дат­­тасаң жауыңа, мақтасаң до­сыңа бір сәтте-ақ айналып шыға ке­леді. Таң қалатын нәрсе емес…

Тәртіп бұзылған кезде, тәрбие де бұзылады. Егер дәл осы қанатты сөз бір пәлсапашыныкі болмаса, онда бұны бейтаныс автордың ен­шісіне қалдыруыңызды өтінер ем. Көздің құрты – қырмызы-қыз­дардың жаттың жанында жүр­­г­ені жанға батады екен-ау. Ең ауыр тиетіні – көбі өзге ұлт өкі­ліне тұрмысқа шығып алғаны. Кейде жасырын, кейде ашық түрде «даму­дың даңғыл жолының» шек-ше­кара­сына жеткенімізді Жа­һанға жар салумен келеміз. Алайда, одан ұлт ұтылып отыр деме­сеңіз, әзірге ұтқа­нымыз шамалы. Соңғы кез­дері: «Менің қызымда 2, ал менің қызымда 3 диплом бар…», – деп бір-бірімен таласатындардың ой-санасы мен моральді-психикалық ахуалына күмәнмен қарайтын боп жүрк, өзі (жүрміз!).

Осы Қал-ағаң – Қалихан ғой деймін, бір әңгімесінде ауылдың ты­ныс-тіршілігін суреттей келе: «Ит­тің көті тырқ етсе күлетін қа­зақ» деген сөзді қолданады. Қор­қы­нышты жері сонда, Біз бір-бірі­мізді мазақтайтын халге жет­тік. Өмірбақи жіберген кем­шілігін жіпке тізіп, бауырымыз­дың бетіне басудан ұялмайтын бо­лдық. Осы бір рухани кеселдің ке­сірінен көрші кірмейді, дос келмейді, туған-туысқан бір-бірімен араласпайды. Осы сұры­мызбен кете берсек, тұмсығымыз қай жерге тіреледі екен?..

Путин «Саша Север», «Дед Ха­сан», «Япончиктермен» тығыз ара­ласқаны турасында баспасөз ашық әрі жарыса жазды. Бір қара­ғанда  Держава – РФ Президен­ті­нің «заң шеңберіндегі ұрылармен» араласуы – имидж қалыптастыру. Қалай дейсіз ғой, КВН-ға қонақ боп баратын ОЛ, халыққа барынша жақындаудың жолын іздейтіні қатты байқалады. Путин қол­дау­д­ы көбіне бұқарадан күтеді. Бұл Ресей басшысының ұлық басын кішірейту емес, керісінше, ел ең­се­сін көтерудің амалы. Алпауытпен іргелес тұрған Қазақ еліндей мемлекет қателігін түзеп, үйрене оты­ра, келешекте өзгеге үйретсе екен деген дәме бар. Аумин!

Әлібек БАЙБОЛ.