Соңғы жәрмеңкесі 1927 жылмен түйін­делетін Қарқараның жазығы 100 жыл­дық қасіретін қойнына жасырып алып міз бақсашы. «Мұндай аста-төк, ұлан-асыр жиының таң емес» дейтіндей.Бейқам. Әбігерленіп жүрген сол баяғы адам ғана…

100 жылдық тойдан бір ой түйдік: Той жа­саса Қарқараға жасасын! Заманында алыс-жақынды түгел жиған ұлы жәрмең­ке­ге таулардың толқыны саябырсып ке­ліп, бір тоқтап, кейін шегінгендей кө­рінетін осы бір жазықты жайдан-жай таң­дамаған екен-ау. Құдайдың өзі қазаққа арнап: «үйің мына жерге тігілсін, бәйгең ана бір қыраттың астында өтсін, сен биік­те отырып тамашала», – деп қолмен құйып бере салғандай. Мынадай жеріңе «аш орысты әкеп қоныстандырып жатса», онысымен қоймай, санатқа ұлыңды сұраса… «Бала өлгенше, шал өлсін», – деп, жа­лаң қолмен жалынға қарсы атойлаған ба­баларыңды керемет түсінетін сияқ­ты­сың… Енді бір аттасаң қиял жетіп, көз көр­­меген кереметке құлап түсетіндей, жұ­­мақтың табалдырығында тұрғандай күй кештіретін ғажайып сұлулықты арда ем­ген асау ел сын сағатта бір бүлінбесе, сүйе­гіне таңба боларын ойламады дей­місіз…

Жыл сайынғы мерекелі жәрмеңкесі өтпей қалып, қуанышының орнын қайғы, дүбірлі тойының орнын ереуіл бас­қан 1916 жылғы Қарқара-Албан кө­терілісінің 100 жылдық тойынан тағы бір олжамен оралдық: «Қарқара-100» сериясымен шыққан жеті бірдей кітап.Тойға арналып құрастырыла салған жеті том емес, әрқайсысы жеке кітап.

Қазақстан Республикасы Тәуелсіз­дігінің 25 жылдығына, 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтерілісінің 100 жылдығына арналған жоба аясында «Ан-Арыс» баспасынан жарық көрген жеті кітап: «Қарқара қаһары», «Қарқара толғауы», «Қарқара құжаты», Мұхтар Әуезовтің «Қилы заман» повесі,Сейдәлім Тәнекеевтің «1916. Қарқара-Албан көтерілісі» зерттеу еңбегі, Нұрлан Оразалиннің «Тәңірім мен Тамырым» жинағы, Бексұлтан Нұржекеевтің «Әй, дүние-ай!» романы. Аталған кітаптар Алматы облысы әкімдігі мен облыс әкімі Амандық Ғаббасұлы Баталовтың қол­дауымен шығып отыр. Жоба жетекшісі – ҚР Парламенті Сенатының депутаты, Қазақстан Жазушылар одағының бас­қарма төрағасы Нұрлан Оразалин.

«Қарқара қаһары» атты жинақтың «Естеліктер» бөлімінде әшейін ғана сөйлей кеткені жазуыңнан жаңылдыратын көнекөздердің көзбен көргені мен бастан кешкені көтеріліс табиғатын аша түседі. Айтушылар әсірелеусіз, қарапайым сөй­лейді. «Абақты қаңырап қалыпты. Ешкім жоқ. Серікбайларды сол күні алып барып жайғапты», – дейді жай ғана. Ереуілге шық­қанда өлімге бас тігіп, белді бекем буып шыққандай әсер қалдырады. Есте­ліктердің құндылығы – көтеріліс көсем­дерінің тағдыры мен жалпы жағ­дайды әр түрлі ракурстан бақылай­тындығында. Бұдан бөлек, бұл жинақ Қарқара-Албан көтерілісі туралы зерттеулер мен мақа­лаларды жеке-жеке бөлімдерге топтас­тырған. Көтерілісті ұйымдастырушылар – Жәмеңке Мәмбетұлы, Ұзақ Саурықұлы, Тұрлықожа Жансеркеұлы, Серікбай Қанайұлы, т.б. тұлғалардың сын сағаттағы іс-қимылы, өлім сағаты ғана емес, жалпы өмір тарихы, шыққан тегі жайлы жан-жақты деректер келтірілген.

277 нақты құжаттық материал ірік­тел­ген жинақ – «Қарқара құжаты». Қа­зақ­стан Республикасы орталық мем­лекеттік мұрағатынан алынған құжаттар туралы кітаптың алғысөзінде: «Орфо­графиялық қателер мен жаңылыс жазулары ғана жөнделді. Мәтінде кездесетін фамилиялар мен географиялық атаулар сол қал­пын­да қалдырылды» делінеді. Көтеріліс аяусыз жанышталып, жазалау басталған тұстағы көтеріліске қатысы бар басты адам­дарды тергеу материалдары, куәгер­лердің жауаптары, жергілікті билік өкіл­дерінің губернаторға жолдаған рапорттары қаз-қалпында (орыс тілінде) басылған. Сондай-ақ, құжатта аты атал­ған адамдар туралы нақты деректер, ескертпелер бар. Тізімге көз салсаңыз, көтеріліске шығу­шылардың басым бөлігінің 50 жастан асқандар екенін бай­қайсыз. Ереуілдің ұраны болған «Соғыста бала өлгенше, шал өлсін» деген сөздің тегін айтыл­ма­ға­нын ұғына түсесіз.

«Қарқара толғауы» – сол бір аумалы-төкпелі күндерде-ақ басталып, бүгінге дейін жазылып, жалғасып келе жатқан тари­хи өлеңдер мен жыр-дастандардың топтама жинағы. Бөлтірік Атыханұлы, Албан Асан Барманбекұлы, Көдек Байшығанұлы, Әжек Мырзаұлы, Молдахмет Қарашұлы, Иманбек Сәтімбекұлы, Әбен Атамқұлұлы, Нұрақын Қасымбек­ұлы сынды халық ақындары мен бертін­дегі ақындардың жыр-дастандары, өлең­де­рі мен толғаулары зобалаңды жыл­­дардың көркем шежіресін шертеді.

Ендігі төрт кітап – авторлық жинақ­тар. Алғашқысы Мұхтар Әуезовтің әйгілі «Қилы заманы». Қарқара көтерілісінің ең басты көркем шежіресі саналатын бұл по­весть туралы айтып жату артық. Жи­нақ­тың ерекшелігі – повесть туралы бір­­неше зерттеу мақалалармен қоса, Шың­­ғыс Айт­матов, Ғабит Мүсірепов, Әди Шә­­ріповтің алғысөздері ұсынылып отыр.

Сейдәлім Тәнекеевтің біраз жылдар бұрын жарық көрген «1916 жыл. Ереуіл төбе әсерлері» жинағы тағы біраз архивтік материалдармен толықтырылып, қайта басылып отыр. Автордың көп жылдар бойғы еңбегінің жемісі тұтастай алғанда Қарқара көтерілісі туралы толымды, жан-жақты ғылыми мағлұмат береді.

Нұрлан Оразалиннің «Тәңірім мен Тамырым» жинағына Мұхтар Әуезовтің «Қилы заман» повесінің желісіне құрыл­ған «Қырғын» трагедиясы мен «Қарақазан ғасыр» атты драмалық дастаны, сонымен бірге, әр жылдары жазылған ұлт пен ұр­пақ, жер мен ел тағдыры жайлы толғайтын өлең­дері «Тауда менің – Тамырым мен Тәңі­рім» атты тақырыппен жария­лан­ған.

Сонау 1916 жылдан басталған еркіндік үшін күрестің ұзақ жылдар бойғы тарихын бір кейіпкер арқылы сомдай­тын Бексұлтан Нұржекеұлының «Әй, дүние-ай!» романы Қазақстан Тәуелсіз­дігін жариялаған қасиетті күнмен түйін­деледі. Бас кейіпкердің тағдыры – қазақ­тың 75 жы­л­­дық тарихымен астас. «Дейін», «Кейін», «Түйін» атты үш бөлімнен тұ­ра­ды.

«Қарқара қаһары» жинағындағы бір естелікте: «Патша бала алмасын, мал алсын. Бала алса, қолына жабдық берсін. Ұрыста ор қазып, шепке ұсталып, қойша қырылғанша, жастығын ала жататын болсын! Астына ат, қолына қару берілсін, жұрт осыны тілейді! – деді Тұрлықожа», – деген үзінді бар. «Пристаптың» алдында қаймықпай айтыпты. Күрек алып соғысқа бару деген жауынгер халықтың ұғымына сия алмағанға ұқсайды… 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтеріліс туралы әр түрлі көзқарас бар ғой. Ерлігі жеңіліс пен шегініске ұласқан зобалаң жылдар жайлы кім қалай айтса да, аталған жеті кітапты шолып шыққан соң қазақтың маусым жарлығына бір бүлк етпеуі мүмкін емес екенін ұғына түскендейсің…

Алмас НҮСІП.