(Әминаға хат)

Қажығали  МҰХАМБЕТҚАЛИҰЛЫ

 

Жарықтық Абай «Сөз өнері – дертпен тең» екенін атам заманда-ақ айтып кеткен соң, қалам ұстаған кейінгі жұрт (мына бәріміз) ендігі жерде ең болмаса «тисе – терекке, тимесе – бұтаққа» деп долбарлап ұра беруді доғарып, әр сөзді дәл мағынасында, әрі абайлап қана қолдансақ екен деген тілекпен, баспасөз  беттеріндегі көзге түскен кейбір ақауларды және… кейде байыбына бармай, асығыстау айтылып кеткен ағат пікірлерді тілге тиек етіп, біраз әңгіме қылып едім… Бүгінде қаумалаған қарындас сөзіңнің дұрыс-бұрыстығынан бұрын, алдымен содан ілік іздейтін болған ба, қалай?!

 

Иә!

Көкейде жүрген біраз жайттар туралы ойымды «Сөздің серті мен дерті не дейді?!» – деп, «Қ.Ә.» газетінде жария етіп ем, сол ма­қаланы жазуға түрткі болған (өзінің цикл мақалаларымен ойтүрткі жасады деп шын риза болған) адамым: «Сіздің ұзақ жыл «қалғып жатқан»  қыра­ғы­лығыңыз кенеттен дүр сілкініп, «егеулі найза қолға ал­ып, еңку-еңку жер шалып», «жау қай­далап» (?) шыққан бір кезіңізге тап болсақ керек… Жатқан жыланның құйрығын өзің бастың… – деп, дау қуған­дай болыпты. Ол-ол ма, «Хош келдіңіз майданға!» деп айқасуға шақырыпты.

Жарқыным, Әмина! Мен өз басым еш­қа­шан майдандасар «жау іздеген» адам емеспін. Әсіресе, өзің айтқандай «тақы­мым толып, айызым қанар» оппонент қа­рындас іздеген кезім жоқ. «Қарсымда отырған жұдырықтай ғана қазақ әйелі» екен деп, сені қорашсынған да емеспін. Қорашсынғаның не, қалқам, қайта тын­дыр­­ған ісің мен сөз саптасыңа қарап, «Жа­райсың, Әмина! Біздің әдеби сыны­мыз­­дағы ұзаққа созылған үнсіздікті сен бұздың! Осындай шаруаны ақыры біреу істеуі керек еді, соны сен істедің. Бұл – сенің еңбегің! Және аз еңбек емес!» деп мәз  болып, қуана құптадым.

Ал енді… мақалаларыңның құптарлық та қуанарлық  тұстары бар екенін айта отырып, кейбір ой-тұжырымдарыңның көкейге қонбайтын да жерлері бар екенін айтпай кетсем, «сөз атасы өлер еді». Сон­дық­тан ондайды да тілге тиек етпей өте алмаған ем. Әттең-ай, оның бәрін даттау деп қабылдапсың («…даттауыңды да құп ал­дым» дегеніңнен, қате ұққаныңыз се­зі­ліп тұр!). «Даттау» деген, қалқам-ау, кі­сіні жамандау, ғайбаттау, нақақ қаралау деген сөз ғой. Мен сені даттаған болсам, жоға­ры­дағыдай патетикалық (аса көтеріңкі) леп­пен бастамас едім ғой сөзімді. Ұқпаға­ның,  яки қате ұққаның өкінішті-ақ бол­ған.  Өте  өкі-ніш-ті-і-і!

Бірақ «сен ұқпаған екен» деп, жұртқа айтылып кеткен (және айтылуға тиісті) ақиқат сөзді мен қайтып ала алмасам керек. Неге? – Өйткені, ол сөздер – менің аузымнан абайсызда шығып кеткен әнтек сөздер емес (Алла ондай күпірліктен сақ­тай көрсін!); ол сөздер – көкіректе көптен қордаланған, айтылуы пісіп-жетілген; саған ғана емес, көпшіліктің ортасына бая­ғыда-ақ тасталуға тиісті сөздер еді. Сондықтан да айтылды!

Мәселен, бір ғана қаламгер миссиясына, әдебиеттің басты парызы не екеніне байланысты қате пікірлеріңе тоқталсақ, мұндай-мұндай ағат пікірлерді айтып отырған – бүгінгі сен ғана емессің, Әмина! Бұл  – талай-талай   «тарлан» ағаларың мен «алтын» әпкелерің байыбына бармай-ақ долбарлап айта салған, һәм айтылып келе жатқан қате тұжырым. Соған қарамастан, әлі күнге ауыздан-ауызға көшіп, тіпті  аксиомаға айналдырылып келеді. Әйтпесе, «Әдебиеттің басты парызы»… деп, акцент жасап (ой екпінін түсіріп тұрып): «Әде­биет­тің басты парызы – оқырманның  көр­кемдік талғамын тәрбиелеу» деп, Әп­кең екеуің бірдей концептуальдық қате тұжырым жасамас едіңдер ғой.

Сөйте отырып, менің: «…талғам тәр­-би­е­­леуді басты парызы еткен Әдебиет дейтін Әдебиет болмайды. Көркем әдебиет – Адамның  өзін тәрбиелейді десеңіз, құлақ қоюға болар»… деген сөзіме: «Сіз әде­биет­тің адамды тәрбиелейтінін жоққа шығармайсыз, шығара да алмайсыз» деп, құдды мен өз сөзімді өзім теріске шығар­ғалы отырғандай-ақ, маған осынша өжек­теудің қажеті не еді?! Мұның да өкінішті-ақ. Өте өкі-ніш-ті-і!

Р.S.: Осы жерде, бір нәрсенің басын ашып айта кетсем, артық болмас деп ойлаймын.

Өткендегі мақалаңда: «Өзім өмір бақи пір тұтып, ақындығын да, адамдық әділе­тін де үлгі етіп, «бір туғаны жоқ тура би бол­са, осы кісі шығар» деп, бас иіп өткен әп­кем бар» – деген соң («Қ.Ә.», №12., 2016 ж.), ол Әпкеңнің кім екенін сезіп-біліп отыр­­­сам да, дүниеден өтіп кеткен кісіге құрметің үшін, мен де әлгі мақаламда ол кі­сінің атын атамай, «Әпкең» деп қана ке­тіп ем. Бұ жолы: «Әпкем – Фариза еді. Сәл ертерек болғанда ол кісі де сізге «қа­дап» тұрып жауап берер еді-ау!» – деп, доқ көр­сеткендей болыпсың. («Ауру – астан, дау – қарындастан», «Қ.Ә.», №21., 2016 ж.).

Әмина қалқам! Мені «атағынан ат үр­кеді» деп жүргендеріңнің қайсысының болса да аты-жөнімен қорқытудың қажеті жоқ. Фаризаны мен де бір кісідей білем. Ақын екендігіне де ешқандай дау жоқ. (Фаризаны ақын емес деген кісінің аузы қисайып кетсе, еш таң қалмайтындардың бірі – мен өзім). Бірақ Фаризадан пұт құ­дай жасаудың қажеті қанша?! Және біреуді Құдайдың атымен қорқытқандай, оның атымен сескендірмек болудың керегі не?! Фариза – сенің пірің болса, пірің шығар. Мен үшін, Фариза – ақын ғана! Жұрт «Поэзия патшайымы» деп жүр ғой. Дұрыс-ақ, солай… Бірақ енді… жақында «Фариза – көсемсөз патшайымы» деп те кітап шығарған бір қарындасымызға ұқсап, («Фолиант» баспасы, 2016ж.,), оны (Фаризаны – Қ.М.) әдебиеттің кез келген даулы мәселесінің түйінін шешіп, кез келген кі­сіге «қадап тұрып» жауап қайтарарлықтай аса көрнекті әдебиеттанушы қылып көрсетудің, дәл солайша даусыз бедел (авторитет) қылып ұстаудың қажеті бар ма еді?! Басқасын былай қойғанда, Әпкеңнің сен цитата етіп алып отырған ой-тұжыры­мының өзінен-ақ, оның бұл саладағы ша­масы қаншалық екені көрініп тұрған жоқ па?! Ал сендер ақыннан әмбебап біл­гір жасап шығарғыларың келеді. Өкінішті-ақ!

Бұл да ештеңе емес-ау… Өкініштің ең үлкені – орынсыз өкпеге жол беріп, қа­лай­ша оппонентіңді жөнсіз  кінәлап отыр­ға­ның­ды өзің аңғармай қалуға дейін бараты­ның­да болып отыр. Және оның мысалы бір ғана жерде емес, бірнеше жерде қай­та­лан­ғанында десем, артық айтқандық болмас.

Мәселен…

1. «Қазақтың… көркем әдебиетінің тілі адам ұялардай қойыртпаққа айналып жат­қанда, Сіз қайда болдыңыз?» – деп, құдды мына дүниенің күллі қисығын түзетуші мен сияқты, оппонентіңе шүйліккенің қалай?! Неге оны алдымен сол дәлдүріш­тер­дің (әдебиет тілін қойыртпаққа айналдырып жүргендердің) өздерінен сұрамай­сың? Солардың бәрі де «жазушы» са­­на­­­тында жүр емес пе?! Билеттері  қал­та­ла­рында! Ал менің жеке өзімнен сұрар болсаң, айтайын… Мына сенің өзің се­кілді, «Не жазсақ та, біліп жазайық, ағайын!» – деп, цикл мақалаларды мен де жазғанмын. Керек десең, «Тоғысар арнамыз бір толғанғанда…» деп, әдебиет мә­се­ле­лері  жөнінде  тұтас кітап та шығарған­мын. (Егер сендер оқымасаңдар, біл­ме­сеңдер – онда мұндай сөздер еш­қашан айтылмапты, яки жазылмапты деген ұғым тумайтын шығар!). Тіпті оқи қойған күн­де­рің­де де, қалқам-ау, дүние содан түзеліп кете қойған екен дейсіңдер ме? Жоқ, Құдая! «Менің тұрмыстық қолданыстағы түйелерді (?) білмейтінім рас» деп мойындай отырып («Қ.Ә.», №21., 2016 ж»), өзі жетік білмейтін нәрселері туралы да айтыса беретін Өзің секілділер бәрібір азайған жоқ.

2.Бұл-бұл ма, қара нардың белін қайыстыратын – «Қазақтың ары – әйел, ана, қарындас»… деп, Ұлы ұғымдарды алдыма көлденең тартып қойып:

– …қазіргі қазақтың әйелі… аюмен әуейі болатын ашкөзге айналғанда;

– …қазақтың әйелі… жезөкшеге айналғанда;

– …қазақ қызы… мал базарындағы қой дәрежесіне жеткенде;

– …бір қашқын қалмақ бір қыс бойы қазақ әйелдерінің қызығын бір өзі көріп жатқанда;

– ханның қарындасы «көлденең көк ат­тыны құр өткізбейтін» дәрежеге жеткенде;

– Төренің әйелі құлмен құшырын қандыратын дәрежеге жеткенде… – Сіз қайда едіңіз, ағасы?» – деп, маған кінә қоюдың нендей жөні бар еді?!  Әлде, қазіргі «зайырлы» қоғамдағы,  «гендерлік саясатты» жүргізіп отырған елдегі, «әйел теңдігі тегіс орнаған» мемлекеттегі әдебиетімізде «қараның қатынының», «ханның қарында­сының», «төренің әйелінің» – қысқасы, бүкіл әйел атаулының етегінің астындағыға ендігі жерде жауап беру міндеті жазушыға жүктеліп пе еді?! Осылай да осылай болып жатқан кезде… «Сіз қайда едіңіз?» – деген қандай қиямпұрыс сұрақ бұл?!

Жарқыным, Әмина! Мұндай сұрақ, әдетте, нақты жеке адамға қойылмайды (керек десең, мен түгілі, ондай адамдар – мейлі Бальзак пен Толстойдың өзі болсын!);  өйткені, күрмеуі қатты, шешуі қиын мұндай сауалдар қалың қауымға, тұтас қоғамға қойылуы тиіс.

Сондықтан мұндай сұрақтарыңа мән бермей өте шығуға да болатын еді, бірақ «Сіз қайда болдыңыз, ағасы?» деп қадала сұрап жатқан соң, үнсіз өте шығуды орынсыз көрдім.

Ал енді… жеке пікірлеріме байланысты жазғыруларыңа оралар болсам, олар да сипай салып өте шығуға, оқырмандарды шатастыруға болмайтын, сондықтан да нақты түсінік беруді қажет ететін жайттар.

Мәселен…

Әлгінде айтып кеткенімдей, Сенің: «…тұрмыстық қолданыстағы түйелерді (?) білмейтінім рас» деп мойындай отыра, қате айтқан – «Нар бураның өркешіндей солқылдап»… деген сөзіңе байланысты, Мен: – «Нар атаулы – сыңар өркеш болады. Сыңар өркеш солқылдамайды; сол­қыл­дайтын –  айыр түйенің (яғни қос өркешті түйенің!) өркеші» десем, жөн сөзге құлақ асудың орнына, мына соңғы ма­қа­лаңда («Ауру – астан, дау  – қарындастан».., «Қ.Ә.», №21, 2016 ж.»): – «Сіз тіпті «Қыз Жі­бек» дастанындағы: «Кеудедегі қос емшек, қос өркештей солқылдап» деген те­ңеуді де білмейді екенсіз-ау», – деп, өзімді милау қылғаның не?!  Ойбай-ау, «…солқылдайтын – айыр түйенің (яғни қос өркешті түйенің!) өркеші» деп, ап-анық жазып отырған жоқпын ба?! Әлде, сен «нар бурада» (?) солқылдайтын қос өркеш болады» деп ойлайсың ба? Зер салып оқысайшы… «Нар атаулы – сыңар өркеш болады. Сыңар өркеш солқыл­дамайды; солқылдайтын – айыр түйенің өркеші». (Қараңыз: «Қ.Ә.», №14, 2016 ж., 6-баған…).

Кісінің өзі білмейтін жайт туралы «бі­летін кісідей-ақ» жұртпен өзеурей талас­қаны – бір қиын-ақ нәрсе. Жарқыным, Әмина-ау! Өзің: «Бір нәрсені мойындаймын: менің тұрмыстық қолданыстағы (?) түйелерді білмейтінім рас» деп отырып, білмейтін нәрсеңе дауласқаның не?! Әрине, мына мойындауың да оңып тұрған жоқ; мысалы, «тұрмыстық қолданыстағы түйелер» (?) дегенің не сөз?!  Әлде, сен жай ғана «түйе» дей салсаң, қазақ түсінбей қалар деп, анықтама беріп отырсың ба? Жоқ, болмаса, бүгінде тек шөл аймақтарда ғана сирек кездесетін жабайы түйелерді – қаптағайларды ғана білетін едің де, аулыңдағы (өзіңше айтқанда), «тұрмыстық қолданыстағы түйелерді»  білмейтін бе едің?!   Сондықтан айырып  айтып  отыр­сың ба?

Бұл-бұл ма, өзің пікір таластырып оты­рып, «Және олардың (түйелердің!) қай­сы­сының «күркіреуі» күшті, қайсы­сында қандай өркеш, қандай будан – оны білуді міндетіме де алмаймын», – деуің қалай?! («Қ.Ә.», №21., 2016 ж.) Түйенің қайсысы айыр өркешті, қайсысы сыңар өркеш болатынын (ең қарапайым жайттарды) білмесең, «білуді тіпті міндетіңе де алмасаң» (өз сөзің!), даудың предметін (нысанын) білмей тұрып, ол туралы қалай айтысасың, қайтіп пікір таластыр­мақ­сың!?

Міне, бәле қайда? «Даудың басы, – сен айтқандай, – «үлек» сөзі» емес. Тіпті, үлек сөзі – көркем шығармада құнды теңеу ме, әлде құнды теңеу емес пе?! дегенде де мәселе тұрған жоқ. Мәселе – сенің өзің білмей тұрып, «Бура – аталық кезеңнің қайрат-күші толған, нағыз келеге түсер дер шағы. Ал үлек болса, келеге түсер кезеңнен өтіп, керқайзаң тартқан нараң шағы», – деп оқырманның миына шегелеуіңде. (Қараңыз: «Қ.Ә.», №12, 2016 ж.).

Сонда, «үлек» деген – сеніңше, «келеге түсер кезеңнен өтіп, керқайзаң тартқан  бура» болып шықты ғой!

Жоқ, жарқыным, «үлек» деген – бұл да күркіреп келеге түсер аталық мал; тек айырмасы – сыңар өркешті түйе тұқы­мы­ның еркегі. Сондықтан өзің білмейтін нәрсені айтып, оқырманды шатастырудың (бас қатырудың) қажеті жоқ.

Ендігі бір ескерте кетпегім – дау-та­лас­тың объектісі болмаған, керек десең, кейде пікіріміз бір жерден шыққан жайттар  туралы қызыл сөзді қыздырудың қажеті не осы?! Мәселен, нар туралы біреу қиыспайтын келеңсіз сөз айтып отырған­дай-ақ, «Көркем әдебиетте… неге «Нар жігіттер» дейді?, «нар тұлғалы» дейді. «Ер­дің құны, нардың пұлы» дейді, бірақ неге «үлек жігіттер» демейді, «үлек тұлғалы» демейді? т.т. Неге Ғабең (Ғабит Мүсірепов) «Қазақтың нардан күшті, нардан сұлу, нардан қасиетті малы бар ма?!» – дейді. Әл­де сіз білгенді Ғабең білмей ме?» – деп жоқ  жерден ілік іздеудің не жөні бар?! Жә­не оған кінәратты үлек байғұстың жаман­ды­ғынан іздегендей  болудың қажеті не еді?! Жарқыным-ау, сенің осы айтып отыр­ған­да­рыңа қарсы шығып, дау айтып жатқан біреу  бар ма? Қарасайшы: «… Нардың барлық жақсы қасиеттері  атасынан да, енесінен де жоғары болатындықтан қатты бағаланады. Қазақтың (тек қана Ғабит Мүсіреповтің емес! – Қ.М.) көп-көп жақ­сы сөзі нарға байланысты айтылатын­дығы да сондықтан», – деп, мен Өзім ақ қағазға қара сиямен жазып-ақ отырған жоқпын ба?! («Қ.Ә.», №14., 2016 ж.) Ендеше, «Сіз білгенді Ғабең білмей ме?» деп, мен біреу­мен білік таластырып отырғандай-ақ өжектеудің қажеті не? Әлде, әлгінде Фари­заның атымен доқ көрсеткеніңдей, енді Мүсіреповтің есімімен сес көрсетсем, есі ауып қалар деп ойладың ба?!

Жоқ, жарқыным! Мен үлек туралы бір-екі ауыз сөз айтсам, сен оқырманды ша­тас­тырған соң, ақиқат үшін, қарапайым ғана нәрсе туралы – бура мен екеуінің айырмашылығы жайлы ғана айттым. Мұны – мал ұстаған қазақтың бәрі біледі. Ал енді, үлекке артық кеткен сөз деп, Есенғалидың «Түйекеш» деген өлеңіндегі «Қатар қойып отыз інген қайытқанын» қимай отырсаң, бұл – аталық мал ретінде оған Құдайдың өзі берген қасиет болса, оны қалай тартып аласың!? Және… құпта­саң да, құптамасаң да, бұл хайуан інгенге шөксе де, аруанаға шөксе де, өзінен айнытпай, сыңар өркешті бота туғызады. (Біздің буралар інгенге өзі құралыптас айыр өркеш бота туғызар; бірақ аруанаға ондай бота туғыза алмайды; сыңар өркеш бота туады!). Үлек жарықтықтың сідігі асыл болса, оған енді қылар қайраның не?!

Бірақ… Әмина-ау, мырза Құдай жаратындысына өзгеде жоқ осындай ерекше бір қасиетті берсе, есесіне, екінші жағынан оны «шөміштен қысатыны» тағы бар ғой.  Мәселен, үлек байғұс әдебиетте нар секілді неге көркем образға айналмады? – деп, кінәлауға бола ма!? («Мен үлек сөзі көркем шығармада құнды теңеу емес деймін»… – деген сөзіңе байланысты айтып отырмын. «Қ.Ә.», № 21., 2016 ж.). Сүйкімді образ бола қаларлық бұл байғұста қайбір сұлу тұрпат бар («Тілім-тілім, бұжыр-бұжыр денесі»… Е.Раушанов); мінезі де кежірлеу, әрі шатақ. Қырсықса, басқа ұрып жатқаныңда да жөнге көнбейді (сосын-ақ; «сойыл жарған төбесі –  сордай боп-боз» болмай қайтеді?!). Сондықтан жалпақ тілмен айтқанда, «Құдай сүйер қылығы аздау» бұл хайуанды кім әспеттеп, кім сүйікті образға айналдыра қойсын (әрине, сырын да, қадірін де анық білетін түйекештен басқа!). Мен де оны аса сүйікті жануар секілді етіп, көкке көтерейін деп отырғаным жоқ. Бірақ оның Құдай берген қасиетін жоққа шы­ға­рар болсам, ақиқатқа қиянат болмай ма?! Біл­местігімді оқырман бетіме баспай ма?!

Жалпы, дауға кірген кісінің риторика­лық сұрақтарының бәріне  бірдей жауап беру – шарт болмаса керек. Бірақ принцип­тік мәселелер жөнінде бір-екі ауыз болса да айтпай кету жарамас.

Мәселен:

І. Әмина, сенің «Бұқа – бұға», азбан – дұға… Бұл – баспа қатесі. Сол секілді «на­рау» сөзі «нараң» деп басылыпты», – деп ақталғаныңа біз құп делік. («Қ.Ә.», №21., 2016 ж). Баспасөзде қызмет істегендер мұндай-мұндайдың бола беретінін біледі және бұл ретте сенің сөзіңе сенеді.

Бірақ енді сеніңше түзетіп:

«Болғанда бұқа – буға, азбан – дуға», – деп-ақ оқиықшы.

1. Абайда «Болғанда»… сөзі бар ма?
2. Абай: – «Деген сөз: «Бұқа – буға, азбан – дуға», – демей ме? (Қараңыз: Абай. «Өлең – сөздің патшасы». 2006 ж., 215-бет).
3. Осы өлеңнің: «Елірер ақын жігіт айқай-шуға, – деген екінші жолын («Қ.Ә.», №12, 2016 ж.) қайдан тауып жүрсің?! Орфографиялық қате емес, тыныс белгісі­нен кеткен қате емес, тұтас бір жолды да баспаның қатесі демексің бе?
4. Абай: «Хан қарық боп түсіп жүр айғай-шуға» демей ме?! (Қараңыз: Абай… 215-бет., «Бір сұлу қыз тұрыпты хан қо­лында»).

Ендеше, Әмина, «Абайдың 146 өлеңін, 3 дастанын, 46 қара сөзін (Тағы да ескер­темін:  Абайда «Қара сөз» 45 еді… 46 (қы­рық алтыншысын) қайдан оқып жүрсің? Көрсет! Біз де оқиық…), 19  ән-өлеңін жат­қа білетін… «Абай жолының» кез келген жерінен үзіндіні кітап ақтармай-ақ жатқа айта беретін»… (өз сөзің! – «Қ.Ә.», №21., 2016 ж.) Құрманғалидың мына қызы «аяқ­тағы суға ағып өлмей-ақ» қойсын, бірақ қателері баспанікі емес, өзінікі екенін адалынан мойындап, мені «Жекпе-жек» хабарына  да, «Шоу-айтысқа» да шақыр­май-ақ, өз қатесін өзі түзеткені абзал. Бұл – оқырман алдында өтірік ақталғаннан гөрі, әлдеқайда шынайы да, оң әрекетке бар­ғаны болар еді. («Қатеңді мойындаудың өзі – ерлік» деген таптаурын сөзді мен саған айтпай-ақ қояйын).

ІІ. Әмина, қалам ұстаған кісінің бақы­ты да, соры да – сөз екені белгілі ғой, сон­дықтан әр сөздің анық-қанықтығы үшін күрес – түптеп келгенде туған тілдің қамы үшін күрес болып шығатыны да түсінікті емес пе? Бұл ретте, кейбір жекелеген сөздер хақында талас пікір туып жатса,  оған тек қуану керек. Өйткені, айтыстан ақиқат шығуға тиіс. Мысалы: сен «құлғанадай қа­далып» деген менің сөзіме өз көзқа­ра­сыңды білдіріпсің.  «Құлғана – мерез (ауру) деген сөз. Жазылмайтын ауыр дерт. Сенбесеңіз, «Медициналық сөздікке» қараңыз» дейсің. («Қ.Ә.», №21, 2016 ж.). Жа­райды! Құлғананың қауіпті жара, ауыр дерт екеніне ешкімнің таласы жоқ. «Ме­дициналық сөздік» қолыма түспеді,  не деп жазғандарын білмеймін. Бірақ  ол – мерез емес. Аттары айтып тұрғандай-ақ, құлғана – құлғана; мерез – мерез. Хош!

Бұған қоса, қазақта «құлғана» дейтін екінші (омоним) сөз бар. Біреулер, бәлкім, диалектіге жатқызар; алайда, атам заманнан айтылып келе жатқан сөз. Ол бір – қансорғыш жәндіктің атауы. «Құлғанадай қадалып»… деп айтылатын себебі сол. Мыс: атақты жырау Мұрат Мөңкеұлының «Үш қиян» толғауын кім білмейді. Сол толғауда Мұрат: «Дұшпан – тазы, біз – түлкі, Қашсақ ерікке қоймайды, Інге кір­сек – суырып, Құлғанадай қадалып. Қа­зы­насы кең құдайым, Сақтағайсың са­ламат», – дейді. (Қараңыз: Мұрат Мөңкеұлы. Шығармалары., «Ана тілі», 2013 ж., 17-бет).

«Құлғана» жара ретінде денеге түсер; бір жеріңе шығар («жара шықты», – деп жатамыз ғой!); тіпті әлдекімнен жұғатын да шығар.  Әйтеуір, медицинадағы жара ғана болса, ешбір қазақ «жара қадалды» демесі анық. Ал Мұрат ақын, – қазақ сөзінің қайнарынан қанып ішкен, көне сөздерді бізден әлдеқайда көп білетін – кәдімгі Мұрат Мөңкеұлы «құлғанадай қадалып» деп, сол қансорғышты ишаралап отыр. «Мен білмесем, ондай сөз қазақ­та жоқ» демегейсіздер.

ІІІ. Тағы бір талас сөз  – «бәден» дегеннен шықты ғой. «Күллі қазақ бәден сөзін  көрік, өң, бет, шырай, ажар ретінде ұғады» деп ем («Қ.Ә.», №17., 2016 ж). «Күллі қазақ­тың, күллі оқырманның атынан сөйле­меңіз, ағасы. Бұл – сіздің жеке пікіріңіз», – деп, ұрсып тастадың. Онымен де қоймай, «Сөздігіңізге дұрыстап қараңызшы, күллі қазақ деп тұр ма екен? – деп зіл тастадың. («Қ.Ә.», №21, 2016 ж.). Хош! Бұрын мән бермеп ем, қарайын «сөздігіме»!

1. Мынау – он бес томдық «Қазақ әдеби тілі сөздігінің» ІІІ томы. Ә дегеннен айтып қояйын: «Кейде сөздікке де сенуге болмайды, сондықтан мен әуелі авторларына қараймын» деген сенсің (сол газеттің сол санында – Қ.М.). Сондықтан мен Бас редакция алқасының құрамына әдейі қара­дым. Сен сенетін, аты-жөндерін атаған адам­дардың 95 % осында. Ендеше, енді күмәнданбассың.

ІІІ томның 154-беті.

Бәден. Көрік, шырай, өң, бет-ажар. (Мысалдары): Өзі де дөңгеленіп біткен, әлі бәдені бұзылмаған, аздаған кербездігі бар, сымбатты әйел. (Ғ.Мүсірепов, «Оянған өлке».). Бас бәдені  жарасқан, әйелдің аты бір деңіз… (Бес ғасыр…) Мен бұл әйелдің бәденін, келбетін, адуын-адуын істерін айтып көрейін, – деді Жолтай (Қ.Тайшы­қов, окт.ұшқыны), .т.б.

Бәдендес. Өңдес, реңдес. Түр-түсі ұқ­сас адамның бәрі бірдей қазақ бола береді ғой деймісің? Орыстардың арасында да қазақ бәдендестері көп болады (С.Омаров, Хантағы. 155-бет).

Бәденді: Көрікті, реңді, ажарлы. Әжеп­тәуір бәденді, жасы отыз шамасындағы пысықша келген жалшы әйел, басына іс түскен соң, лезде жүнжи бастаған (Ғ.Мұс­тафин, Дауыл…). Мына кексе әйел толықша келген, көзінің нұры онша кете қоймаған, жүзі бәденді адам көрінеді. (А.Байтанаев, Жаңбыр…). Кербез киінген, бәденді сұлу әйел мінбеге көтерілгенде, Нартай селт етіп еңсеріле бұрылған. (Қ.Жұмаділов, Соңғы көш).

Бәденсіз. Әрсіз, өңсіз, көріксіз, кескін­сіз. Өзі онша бәденсіз де емес, егілген жас жүрегі осыны ұқпаса, бұдан әрі нені ұғар (А.Байтанаев, Қайнар.).

Бәден-бедер. Түр-тұлға, мән-мағына. Бар байырғы сөзден гөрі, бәден-бәдері оқшаулау мақал да әдебиетте тірлік етсін дегендік (М.Әлімбаев, Өрнекті сөз.).

Сонымен ал дұрыстап қарадым сөз­дікке! Есіңде болсын: «Сөздік» атаулыда Атау тұлғадағы (Мыс: бәден деген) сөзден кейін, оны осы тілде сөйлейтін күллі халық қалай ұғатыны көрсетіледі. Ендеше, мына «Сөздікте» де: «бәден  – көрік, шырай, өң, бет-ажар»; «бәдендес – өңдес, реңдес; «бәденді – көрікті, реңді, ажарлы»; «бәденсіз – әрсіз, өңсіз, көріксіз, кескінсіз» деп бүкіл халық солай ұғатыны көрсетіліп тұрса, күллі қазақ солай ұғатынын айтқа­ным – неге менің жеке пікірім болады? Егер менің өзім таза қазақ болсам, тілім – таза қазақтың тілі болса, неге менің ұғымым – күллі қазақтікі болмай; сөйлеген сөзім – күллі қазаққа ортақ тіл болмай шығуға тиіс. Маған: «Күллі қазақтың, күллі оқырманның атынан сөйлемеңіз, ағасы», – дегенің – артық сөз. («Қ.Ә.», №21, 2016 ж.). Мен күллі қазақтың атынан сөй­леп тұрғаным жоқ, жетпіс жылдай уақыт­тан бері, сол көп қазақтың тілінде сөй­лей­тін­дердің бірі ретінде ғана ойымды айтып отырмын. Қазіргі қазақ тілін былай қой­ғанда осы тілдегі көне сөздерге де сіздерден бір табан жақын тұрғандықтан, сөз ма­ғынасы бұзылмас үшін айтып отырмын.

Бұл ретте, «Бәденді сөзі әйел адамның дене сымбатына (фигурасына) арналған. Көркем, сұлу, әрлі, әсем, көрікті, шырайлы сөздерінің орнына жүрмейді. Сымбатты, мүсінді сөздерін ғана алмастырады»,  –деп, өзіңнің қате түсінігіңді жұртқа таңып, үзілді-кесілді пікір айтқаныңа қа­ра­­мастан («Қ.Ә.», «Сынның да естісі бар, есері бар»., №12, 2016 ж.), мен: «Бәлкім,  кейбір қаламгерлер бұл сөзді сен айтқан мағынада қолданса, қолданған шығар да. Бірақ күллі қазақ  «бәден» сөзін: Көрік, шырай, өң, бет-ажар ретінде ұғады», – деп («Қ.Ә.», «Сөздің серті мен дерті не  дейді?», №17, 2016 ж.) басу айтпадым ба?!

Айтпақшы, сөзіміз дәлелдірек болу үшін, тағы бір сөздікті қарағанбыз. 50 мың­ға жуық сөз бен сөз тіркесін қамтыған – кәдімгі «Қазақ тілінің түсіндірме сөз­дігі». Мұнда да, Әмина Құрманғалиқызы шамданып қалар деп қорықпай: «Бәден. Көрік, шырай, өң». «Бәденді». Ажарлы, көрікті, өңді. «Бәденсіз». Әрсіз, өңсіз, ажар­сыз» деп көрсетіпті. (Қараңыз: «Қазақ тілінің тү­сіндірме сөздігі»., Алматы, 2008 ж., «Дайк-Пресс» баспасы, 118-бет).

Жарқыным, Әмина-ау! Мен айтсам, «Күллі қазақтың… атынан сөйлемеңіз» дейсің. Сонда, А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты шығарып отырған «Қазақ әдеби тілінің сөздігі» де, Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті 2008 жылы шығарған –  «Қазақ тілінің тү­сіндірме сөздігі» де, «күллі қазақтың атынан» сөйлемеуі керек пе?! Ал олар сөй­лей қалса, не дейтінін көріп отырсың ғой…

Сөзіңнің көбі – әншейін долбар,.. дәлел-дәйексіз. Кісіні иландырмайды. Тай­ғанақ. Басқасын былай қойғанда, осы бір ауыз сөз туралы тиянақты пікір айттың ба? («Бәден» туралы ойларыңды айтып отырмын.) Өзің қарасайшы: «Әйтеуір өзім осы сөзге секемдене, сезіктене қараймын»,  – деп бір кеттің. («Қ.Ә.», №21, 2016 ж.) «Сонан соң бұл сөздің әдеби тіл нормасына жатуы да қисынсыз» деп және күдіктендің (бұ да сонда). «Диалект десек жарасар» (бұ да сонда!) деп тағы шықтың. «Тіпті, ди­а­лек­тіден гөрі, тегінде түркі (неге түрік емес?!) жұрты түгел қолданған, бүгінде қолданыстан кетіп бара жатқан (?) эт­нографиялық (?) сөз деп ойлаймын», – деп және долбарладың.

Сөздің тиянағы қайда?

Ақырында, бұл бір – қазақ білмейтін сөз секілдендіріп: «…өз шығармаларында Әуезов неге бір әйелді бәденді демеген. Қазақы сөздің құнын Сәбең мен Ғабеңнен асып кім білер. Оларда неге жоқ. (?) Менің әулием де, төрешім де өзіміздің шалдар…» деп, шаршап тоқтадың.

Сонда, сеніңше, жарқыным-ау, бір жазушы (мейлі, ол тіпті Мұхаң бола қой­сын!), Әуезов қолданбағаннан «бәден» сөзі қазақ тілінің сөздік қорынан шығып қал­уы керек пе, әлде болмауы тиіс пе?!». Мұхаң қолданбаса, «менің әулием де, төре­шім де өзіміздің шалдар», – деп отырған сол «шал­дарыңнан» да, басқалардан да мысал келтіріп отырған жоқпыз ба?! «Неге Сәбең мен Ғабеңде жоқ, солардан асып қазақы сөздің құнын кім білер?» деп ең, іздеп отыр­ған Ғабит Мүсіреповіңнен: «…әлі бә­дені бұзылмаған, аздаған кербездігі бар, сымбатты әйел» деген мысал келтіріп, «бәден» сөзі Мұхаңда жоқ болса, Ғабеңде бар екенін көрсетпедік пе?! Және Ғабең бұл сөзді сен айтқандай әйелдің сымбатына (фигурасына) байланысты емес, қайта ажарына қатысты  айтып отырғанын  сездірмедік пе? Өйткені, кірпияз Мүсірепов «бәденді» дегенді әйелдің сымбатына байланысты айтып отырса, сөйлемі «Әлі сымбаты бұзылмаған, аздаған кербездігі бар, сымбатты әйел» (?) болып шықпай ма? – Мұндай стилистикалық қатені Ғабең өзге түгілі, өзіне кешірер ме еді!?

Жә, бұл сөзді екі Ғабең (Мүсірепов пен Мұстафин) секілді «әулие» шалдар да, Қ.Тайшықов, С.Омаров, А.Байтанаев, Қ.Жұ­маділов секілді басқа да көрнекті қаламгерлер де қолданған һәм тірілері күні бүгінге дейін қолданып отырған болса, «Бұл сөздің әдеби тіл нормасына жатуы да қисынсыз», «Диалект десек жарар», «тіп­ті диалектіден гөрі… қолданыстан кетіп бара жатқан этнографиялық сөз», – деп құй­қылжығаныңды қалай түсінуге болады?! Асылы, ойыңның бұлдыр, пі­кіріңнің дә­лел-дәйексіз, кісіні илантар­лық болма­ғаны, әрине, өкінішті-ақ. Өте өкінішті-ті-і!

Біздің ауылдың бір шалы: «Әйелмен айтысып адам береке таппайды» дегенді көп айтушы еді. Бірақ мен сені әйел деп те, айтысайын деп те сөзге тартып отырғам жоқ; әріптес, әдебиетші деп есептеп, өт­кенде де («Сөздің серті мен дерті не дейді?» – деген мақалада да), бүгін де, ортақ мұңымызды ортаға салып отырғаным ғана бұл.

Керегін аларсың, керек емес болса, өз сөзім – өзімдікі ғой, қайтейін.

Иә, көріскенше күн жақсы болсын!