Француз тарихшысы Марк Ферроның «Әлемнің түрлі елдерінде балаларға тарихты қалай оқытады» еңбегі бүгінгі тарих ғылымының бет-бейнесін дәл ашып беретін секілді. Тарих ғылымы нақтылық пен деректілікті талап етеді деп, қанша ақталғанымызбен, ғалымның «әр ел өз тарихын қалауынша құрастырады» дейтін тұжырымы бас изетпей қоймайды. Мәселе сол құрастырудың да қисынға сай қиыстырылуында болса керек. «Өтіріктің өзіне сенбе, қисынына сен» дейтін бабалар сөзі де тегіннен айтылмаған-ау. Анығында, осы күні еш қисынға келмейтін түрлі «тарихи жаңалықтардың» куәсі болып жүрміз. Постмодернистердің тарих ғылымын  жоққа шығаратын себебі де сол шығар, бәлкім. Көшпенділер өркениетін қалыптастырған бабалар тарихының тереңіне бойлай алмай, отарлаушы империяның идеологиясымен өрнектелген тарихты да біраз жыл талғажау еттік. Ширек ғасырдан бері ғана егемен ел ретінде өткенімізге салауат айтып, болашағымызды бағдарлай бастадық. Осы уақыт аралығында өткенге топырақ шашып, барымызды жоққа шығарғысы келгендер немесе керісінше өзгенікін өзімізге теліп, жоқтан бар жасағысы келгендер оқырманды әрі-сәрі күйге түсіргені мәлім. Ғылым бар жерде талас-тартыс болатыны белгілі. Ақиқатын, әрине, уақыт көрсетер. Жалпы, тарих ғылымы төңірегінде туындаған мәселелер мен  қазақ тарихы турасындағы түйткілдер жөніндегі сауалдарымызды тарих ғылымының докторы, Германиядағы Бонн университеті Шығыстану және Азия институтының профессоры Нұрлан КЕНЖЕАХМЕТ мырзаға жолдаған едік.

---

– Американдық тарихшы әрі әдебиет сын­шысы Хейден Уайттың тұжырымына сүйенсек, өткенді толық танып-білу мүмкін емес. Яғни біздің тарих деп жүргеніміз та­рих­шының қиялынан өрбіген шығарма де­ген сөз. Постмодернистердің тарихты жоқ­қа шығаратын осы пікіріне қандай уәж ай­тар едіңіз. Тарихты ойдан жасау қан­ша­лықты қауіпті?

– Хейден Уайттың тұжырымын оқы­ма­ғанмын. Алайда, Хейденнің бұл тұжы­ры­мын ежелгі қытай философтары бая­ғы­да ортаға қойып, философиялық ой өр­біткен. Шындыққа жүгінсек, адам­зат­тың саяси тарихы билеуші таптардың ұс­танымы бойынша сипатталады. Елде қай тап билік басына шықса, тарих сол таптың идеологиясы бойынша жазылады. Жеңіліске ұшыраған қарсы жақтың кезінде еліне жасаған игі істері ауызға алын­байды, қағыс қалдырылады. Бұған мы­сал көп. Уақыты келгенде билікті өз қо­лына алған тарап өзінің қарсы жағы биліктен қуған алдыңғы патшалықтардың игі істерін дәріптеп тарихқа енгізеді. Осылай жалғаса беретін тарихтың өн бойы қарама-қайшылыққа толы. Менің айтып отырғаным, саяси тарих, ал ха­лық­тың жасампаздық, тапқырлық, ғылым-өнер және мәдени тарихы сол елге ортақ болғандықтан көп бұрмаланбай, негізінен дәріптеледі.

Көшпенділер империясы ғылым мен тех­ника, әскери өнер, философия жа­ғы­нан адамзат  тарихына баға жетпес үлестер қос­ты. Кезінде Батыс ғалымдары, мысалы W.M.Mcgovern өзінің «Early empires of Central Asia» (В.М.Мкговерн «Орталық Азия­ның ежелгі империялары») атты мо­ног­рафиясында қарапайым мысалдар­мен Орталық Азия көшпенділерінің әлем тарихына қосқан үлесін жазады. Батыс пен Шығыстағы өркениетті елдердің пі­кірінше жабайылар деп кемсітіліп келген көшпенділердің өте жоғары ғылыми-техникалық  жетіктістерге, тамаша әс­кери өнерге ие екенін, тіпті олардың тап­қыр­­лы­ғы адамзат миының жетілуіне ық­пал еткенін тамсана жазады. Сон­дық­тан тарихты ойдан жазуға болмайды, ойдан жазылған тарих бір ұрпақтан соң құнын жояды. Мысалға, Mcgovern айт­қандай, тарбалақты сымды, етікті, аяқ киім өкшесін, үзең­гіні көшпенділер ойлап тапқан. Үзеңгінің дүниеге келуі өк­ше­нің тууына түрткі болды. Ал аяқ киім­дегі өкше адамзат миының жетілуіне ықпал етіп қана қой­май, салт атты әскер­лердің соғыс техникасын жаңа белеске көтереді. ХХІ ғасыр­дағы адамзат біздің ата-бабамыз дүниеге әкелген киімдерді сәнге айналдырып жүр деп мақтансақ, ешкім таласа қоймас. Егер осы киім үлгі­лерін ежелгі қытайлар немесе көне гректер ойлап тапқан десе, тарихи шын­дыққа жа­наспас еді. Өйткені, отырықшы өрке­ниеттің өзіндік қатаң нормалары бар. Олар салт бойынша кең етекті, кең жеңді киімдер киді, аяқ киімдері де егіншілікке қолайлы болды. Ал әскери киім үлгілерін көшпен­ділерден алғанын жоққа шығара алмаймыз.

Ата-бабаларымыз жайлаған жерлерден, археологиялық қазбалар арқылы жуыр­дағы жылдары ең ежелгі темір үзең­гілердің сынықтары табыла бастады. Өкінішке қарай, бұл өңірлер қазір басқа мем­лекеттер аумағында болғандықтан сол ел­дің ғалымдары үзеңгіні ең алғаш біз ойлап таптық деп жар салып жүр. Сон­дықтан Қазақстанға Көшпенділер Өрке­ние­тін Тану деген пән немесе институт ауадай қажет.

– Соңғы уақыттары тарихшылардан өзге са­ла мамандары да су жаңа тарихи жаңа­лық­тарды «ашып» жүргеніне куәміз. Бұл нау­қаншылық па, әлде «тарихқа әр­кім­нің-ақ бар таласы» дейтін заман туды ма? Ақи­қат пен аңыздың аражігін оқырман қалай айырады?

– Қазақстанда қазақ тарихын зерт­тей­тін тарих институттары, факультеттер жеткілікті, мамандар да баршылық. Олар көп істерді тындырды. Алайда, әуесқой тарихшылардың да қаптап кеткені рас. Жай халықтың санасында тарих пәні ше­жіре сияқты, ұғынықты, түсінікті сөз­дермен жазылса, оқырманы көп болады. Кейбіреулер мұны табыс көзіне, атын шығарудың жолына айналдырып алған. Мәселе қайда жатыр?

Қазақтың ежелгі, ортағасырлық, таяу за­манғы тарихын зерттеу үшін қытай, араб, парсы, түркі, моңғол, мәнжүр, орыс, т.б. да көп ежелгі тілдерді меңгеруің керек. Оған археологиялық қазбалар нәтижесін қосу керек. Сонда ғана дәйекті тарих жазу­ға болады. Бұл жұмыстарды іске асыру үшін міндетті түрде мемлекеттік дең­гейде қолдау болуы керек. Яғни мемлекет тарихқа қазынадан көп қаржы бөлуі тиіс. Менің білуімше, бүгінде бөлінетін қар­жы  өте аз. Оның үстіне, мына жұмыс­ты бә­лен уақытқа дейін аяқтаңдар деп мер­зімін белгілеп тастайды. Кей инсти­тут­тарға зерттеу қаржысы наурыз айынан кейін түседі, ал есепті жыл соңына дейін тап­сыруың керек. Нәтижесінде уақыт ты­ғыз болғандықтан, асығыс-үсігіс атүсті зерттеу мақалалары жазылады. Минис­тр­­лік зерттеу институттарын, зерттеу инс­титуттары зерттеушілерін қыс­қан­дықтан, жыл соңында саны бар, сапасы жоқ мақалалар жаряланады. Тарихты зерт­теу көп уақытты, қыруар қаржыны, мол еңбекті қажет ететін жұмыс. Сон­дық­тан тарихшыларға қысым түсірмеу керек. Осы күні Египет пирамидасын құлдар сал­ған ба, әлде жай халық салған ба деген та­ласты пікірлер бар. Бір ғасыр бұрын швей­цариялық сағат жасаушы өз өмір тә­жірибесіне сүйеніп пирамиданы еркін, бас бостандығы бар халық салған деген тұ­жы­рымын айтқан еді. Кезінде оны қар­сыласы түрмеге қамап қойып, сағат жа­сатқан көрінеді. Алайда, ол түрмеде қан­ша құл­шынса да бұрынғыдай сапалы сағат жасай алмаған. Түрмеден шыққан соң, оның жасаған сағаттары өте сапалы шық­қан. Мұның байыбына бара алмаған сағат жа­саушы кенет бар мәселе бостан­дықта еке­нін түсінеді. Кейін Египетке саяхаттап бар­ған сағат жасаушы пира­мидалардың өте әдемі жасалғанын, екі кірпіш ара­сын­дағы кірістеріне ине өт­пейтінін көріп таң­ғалады, әрі пирамида құлдар еңбегінің жемісі емес, бас бостан­дығы бар өнер иелерінің жемісі деген қорытындыға ке­леді. Еліне қайтқан соң осы туралы ма­қа­ла жариялайды, алайда оның көзқара­сын ешкім елемейді. Кейін Батыс ар­х­еолог­тары швейцариялық сағатшының тұ­жырымы дұрыс екенін дәлелдеді.

Тарихты зерттеу үшін де уақытың мол, ойың еркін болуы керек. Германияда Гум­больдт және Герда Хенкел сынды екі қор­дың қаржыландыруымен 4 жыл та­рих­­­ты зерттедім. Алғашқы екі жылда Орта­лық Азияның тарихи географиясын, соңғы екі жылда Орталық  Азиядағы Қа­зақ хан­дығы, Шайбанид мемлекеті және Моғолстан туралы зерттеулер жүргіздім. Германия жақ­тан есебіңді тапсыр деген ешкім болмады. Төрт жылда еркін ойдың жетегімен екі монография жаздым, монографияң дайын болса шығарамыз дейді неміс ғалымдары, қыспақ жоқ. Бірінші монографиям бұйыртса, таяуда жарық көр­мек.

Қазақстанда әуесқой тарихшылар мен кә­сіби тарихшылар туралы халық арасында түсінік қалыптаспаған. Әуесқой тарихшылардың тұжырымын дұрыс деп қабылдай береді. Мысалы, Шыңғысхан және моңғолдар туралы. Моңғолтану Ба­тыста өте дамыған ғылымдардың бірі. Ба­тыс университеттерінің бәрінде дерлік моңғолтану кафедралары бар. Ал бізде ше? Қазақ тарихын түсіну үшін, Шыңғыс­ханды, моңғол тарихын жетік білу керек. Өкінішке қарай, бізге Шыңғысханды теріс таныстырып жүр. Қазақ пен моңғол тарихын жете түсіну үшін, Еуразияның Ғұн, Көк Түрік дәуірінен келе жатқан көш­пенділер идеологиясын, философиясын, мәдениетін терең түсіну керек. Кім кімге ықпал етті? Кім кімнен нені үйрен­ді? Олардың дүниетанымы қалай бол­ған? Шыңғысхан тұсында моңғол этнонимі қазіргі мағынада қолданылмаған, ол көшпелілердің жанама аты болған! Шың­ғысхан көк түріктердің дүние­танымын, мәдениетін жалғастырушы, алайда, алтын ұрық (немесе төрелер) ортағасырлық моңғол тілін қолданған. Бұған дәлелдер көп. Батыс ғалымдары 300 жыл бойы зерт­теген шындықты, қарапайым шежі­ре­мен, қарапайым ұқсастықпен жоққа шы­ғару мүмкін емес. Моңғол және түркі тілдерінде ортақ үш мыңнан астам сөз бар, мұның өзі екі этностың өте жақын тари­хының дәлелі. Қазақ арасындағы тө­релер, әрине, Шыңғысханның төл ұрпа­ғы, алайда бұл Шыңғысханның қазақ екенін білдірмейді. Моңғол атауы кейін кең қолданылды, алтын ұрыққа жатпайтын ұлыстар да моңғол атала бастады. Ес­керте кететін бір жәйт, Ойрат немесе жоңғарларды Шыңғысхан моңғол­дарымен шатастырмау керек.

– Осылайша тарихшылардың көбеюін Ре­сей тарихшылары «бұл ғылымның құл-дырауға ұшырауы, нағыз ғалымдар еңбегі­нің құнсыздануы» деп дабыл қағуда. Бұған сіздің көзқарасыңыз қандай?

– Ресей тарихшыларының пікіріне қо­сыламын. Әрине, ғалымдар еңбегін тү­сіну үшін, білімің де жоғары деңгейде болу керек. Қазақстанда әлемдік өредегі ға­лымдар баршылық. Мысалы: Болат Көмеков, Әшірбек Мүминов секілді арабтанушылар, әйгілі математик Асқар Жұ­ма­­ділдаев, қытайтанушы Бақыт Еженқан секілді. Бұл кісілер қазақ еліне өз үлес­те­рін қосып, халықаралық деңгейде Қазақ­стан­ды танытып жүр. Ежелгі қазақ ба­тыр­лары секілді ғылымда атой салып алда жүр. Өкінішке қарай, тарих ғылымы­ның атын жамылып, ғылымды былғап жүр­гендер де баршылық. Шынын айт­қан­да, ЖОО-дағы кейбір кафедра мең­герушілерінің білімі қазан-ошақ  дең­гейі­нен аспай жүр. Батыспен са­­лыс­­тыр­­ғанда білім деңгейінің төмен­ді­гіне қарның ашады. Басыңдағы біліміңе емес, қоше­ме­тіңе, алақаныңа қарайтындар көбейген. Жапониядан елге қайтқан соң мені Абай атындағы ҚазҰПУ-ге доцент ретінде жұ­мысқа алған еді. Бір айдан кейін ассис­тент мұғалімдікке түсірді. Дәріс оқып үлгер­мей жатып, неге төмен­деткендерін тү­сінсем бұйырмасын. Астана­ға барғанда да осы жайт қайта­ланды. Доцент болып кірдім де, жарты жыл өткен соң кіші ғы­лыми қызметкер боп шыға келдім. Жапо­нияның, Қытай­дың өзіме ұсыныл­ған мол қаржылы ғылыми зерттеу жұмыстарын тастап, жас елімізге өз үлесімді қоссам де­ген тәтті оймен елге оралған едім. Қа­тулы қабақ, суық жүз, менмендік жай­ла­ған ғылыми ортада жұмыс істеу мұң болды. Еңбегің жанбаған соң, қадірің де ке­те­ді екен. Ресей ғалымдарының айт­қаны ащы шын­дық. Қазір нағыз ғалым­дар­дың еңбегі құнсызданған.

– Ғылымда «бір нәрсе өзінің шегіне жет­­кен кезде, қарама-қарсы бағытта қоз­ға­лыс басталады» деген тұжырым бар. Та­­рихи кітаптар мен мақала, моногра­фия­лардың еселеп көбеюі тарих ғылымының мән-маңызын әлсіретіп бара жатқанға ұқ­сайды. Мұның ақыры неге апарады?

– Меніңше, бұл өтпелі құбылыс. Біреу тоңып секіреді, біреу тойып секіреді дегендей, кейде тоқшылық, бейбіт заман­ның нәтижесі емес пе деп те ойлаймын. Бір жағынан, ғылыми дәреже алу үшін қа­лай да монография жазуың керек. Дәм-татусыз кітаптардың көбеюінің бір себебі осы. Батыста мақала немесе кітап шығару үшін, сол мамандықтан жаңалық ашуың ке­рек. Еңбегің халықаралық деңгейдегі ғалымдардың жіті бақылауынан өткен соң ғана баспаға жолданады. Талап өте қатаң, электронды заман болғандықтан, қай елде болсаң да, сенің зерттеу нәти­жеңді осы тақырыпты зерттеп жүрген ма­мандардан хат арқылы сұрайды. Ма­ман­дар мақұлдаса ғана мақалаң, моно-
г­рафияң жарияланады. Былтыр “Central Asian Place Names in the Kangnido» (Кангидо картасындағы Орталық Азияның жер аттары) деген мақалам Journal of Asian History (Азия тарихи журналы) журналына жарияланды. Ішінде Болат Көмеков пен Зибагүл Ильясованың қазақша монографияларынан сілтеме жасаған едім. Ма­қа­ламды жібергенде авторларды Б.Кө­меков, З.Ильясова деп көрсеттім. Кейін қа­­расам, журнал редакторы менен сұра­май-ақ, олардың толық  аты-жөнін тауып, то­лық­тап жазған екен. Ол қазақша монография Батыс кітапханаларында жоқ, қайдан тапқанына таңқалдым. Бірақ бұл Батыс ғылымының қатаң тәртібінің көр­сеткіші. Олар ерінбей Қазақстаннан осы ­кітапты  алдырған немесе Қазақстанда оқи­­тын студенттері арқылы тауып ал­ған.

– Қазақ тарихына қатысты даулы мә­се­лелер аз емес. Қазақ хандығының негізін қалаған «Керей мен Жәнібек» дегенге қар­сы уәж айтатындар кездеседі. «Қазақ тарихшылары тарихты эпостарға сүйеніп жа­зады», – дейтіндер, өзге де төл тари­хы­мызға түрлі сыни пікірлер айтатындар аз емес. Қазақ тарихы туралы не айтар едіңіз.

– Былтыр Қазақ хандығының құрыл­ға­нына 550 жыл толу мерейтойына арнаулы шақыртумен қатыстым. Көп ой түйіп қайттым. Өйткені, Германияда соң­ғы екі жылда Қазақ хандығы туралы зерт­теумен айналысқан едім. Бір түй­ге­нім, 550 жылдықты кейбіреулер қазақ тарихының 550 жылдығы деп қабылдаған секілді. Ол қате түсінік. Дұрысы – қазақ тарихындағы Қазақ хандығы дәуірінің 550 жылдығы. Жұрт қазақ тарихын қазақ этнонимімен байланыстырады да, көп тарихи шындықтың байыбына бармайды. Өйткені, қазақ этнонимі Керей, Жәнібек тұсында хандықтың аты ретінде жарыққа шықты. Былтыр Joo-Yup Lee есімді PhD док­торы «Qazaqlïq, or Ambitious Brigandage, and the Formation of the Qazaqs» (Қазақылық немесе өршіл жортуыл­шы­лық және қазақтардың қалыптасуы) атты монографиясын жариялады. Мо­ног­ра­фияда қазақ этнонимі, қазақылық өмір салты туралы мәліметтер парсы-араб-түркі-моңғол деректері арқылы жан-жақ­тылы таныстырылған. Моногра­фия­ның құндылығы қазақ этнонимінің шығу та­рихын басқа тұрғыдан түсіндіруінде. Қа­зақ этнонимінің жарыққа шығуы қа­за­қылық өмір салтынан туындаған. Қа-зақылық өмір салты дегеніміз – Еуразия көшпенділеріне тән ежелгі әскери-саяси қи­мыл, оның тегі арыда жатыр. Ғұн тә­ңір­құты Мөденің, Көк Түрік  хандарының, Шыңғысханның қазақылық өмір сал­тының нәтижесі оларға империяның тіз­гінін ұстатты. Қазақылық дегеніміз – сая­си немесе әскери қақтығыста жеңіліс тап­қан жақ өз күшін нығайту үшін, қол­даушыларын немесе жасақтарын ертіп, елден бөлек кетіп немесе әкесінің бұрын­ғы одақтастарын тауып күш жинап, мөрті келгенде мемлекетті қайта құру қимылы болып табылады. Қазақылық сөзі көне түркі ескерткіштерінде кезігеді. Моңғол дәуі­рінен кейін қазақылық сөзі этноним­нің құрамдас бөлігі ретінде тұрақтады. Жәнібек хан тұсындағы қазақ ұлтының толық аты Өзбек-Қазақ  болды. Сол кез­де­гі Қытай архивтерінде де Қазақ хандығы толық  атымен Өзбек-Қазақ  деп хатталды. Соңғы қазақ ханы Кенесары қазақы­лық өмір салтымен жүрген жорығында қапия­да қайтыс болды. Қысқасы, қаза­қылық өмір салты ортағасырлық Еуропада рыцарлық бейнемен жарыққа шықты.

Қазақ тарихы этностар тарихы емес, мем­лекет тарихы. Қазақ халқы өзінің та­ри­хында түрлі аттармен аталды, арғысын айт­пағанда, моңғол дәуірінен кейін, парсы деректерінде Ақ Орда деп аталса, моң­ғол-парсы-қытай деректерінде тоқмақ деп аталды, ал тіпті этностың атымен
Өз­бекстан деп аталды. Қыпшақ, тоқпақ, мо­ғол секілді ежелгі мемлекет аттары кей­­­бір ру аттарында сақталып қалды.

– Мұхаммед Хайдар Дулатидің, Өтей­бо­й­дақ Тілеуқабылұлының еңбектеріне кү­мәнмен қарап, тіпті  жоққа шығаратындар бар. Жалпы, тарих кімге арнап жазылады. Та­рихты жазушы әуелі нені ескеруі керек?

– Осы екі автордың еңбегі маған өте та­ныс. Өтейбойдақ еңбегінің түпнұсқасы не­месе қолжазбасы болмағандықтан, оған күмәнмен қараушыларды түсінуге болады.

Мұхаммед Хайдар Дулатидің еңбегін жоқ­қа шығару немесе күмәнмен қарау дұ­рыс емес деп ойлаймын. Өйткені, дү­ниежүзінің ірі кітапханаларында Тарих-и Рашидидің түрлі қолжазбасы сақтаулы. Дулатидің еңбегі Орта Азия тарихы немесе қазақ тарихы тұрғысынан болсын өте құнды дерек болып табылады. Кітап деректерінің көбін сол кездегі Мин пат­шалығының архивтер жинағы Мин шилу-дан кезіктіруге болады. Мен Гер­ма­ниядағы соңғы монографиямды Дула­ти­дың еңбегі мен Қытай архивтерін салыс­тыру арқылы жазып шықтым. Жоғарыда айтқан қазақылық өмір салты Дулати еңбегінде егжей-тегжейлі баяндалған. Аме­рика фильмдеріндегі салт атты, ел ке­зіп, жапан далада түнеп, ерлік әре­кеттермен айналысып жүретін ковбойлар бәрімізге таныс. Дулати еңбегінде Орта Азияның ковбойлары туралы айтылған. Сүркейлі ортаға бейімделіп, қажыр-жігерлерін қалыптастырып, жауға төтеп беру үшін, кейбір азаматтар атына мініп, иен тауға барған соң, атын қоя беріп, өзі тауда аң атып жеп, бірер жыл жүреді екен. Қыстың қақаған аязы мен жаздың ші­лің­гір ыстығында иен тауда осылайша жі­ге­рін шыңдаған, ел болашағы үшін қо­лай­сыз ор­тада өмір сүрген. Міне, бұл қа­­­зақылық өмір салтының тағы бір кө­рі­нісі.

– Өткенін жақсы білген адам болаша­ғын бағдарлай алады. Біз өткенімізді дұрыс та­ни алдық па? Қайда бағыт алып бара жа­тырмыз?

– Әрине, өткенін жақсы білген адам болашағын бағдарлай алады. Тарихты болашақ үшін үйренеміз. Дүниежүзіндегі жер дауы, су дауы, шекара дауы дегендер тарихта басы ашылмаған мәселелер сал­да­рынан өрбиді. Қазақстанның дәстүрлі ислам тарихын, діни құндылықтарын жан-жақтылы зерттеп, халыққа жеткізе алсақ, қазіргідей неше түрлі ағымның жетегінде кеткендер, сақал қойғандар болмас па еді?

Дәстүрімізді жалғастыру үшін, әрине, тарихымызды жете зерттеуіміз керек. Қа­зақы тәрбиемен өскен қыздың ибалылығы ірі қалаларда өскен қыздардан асып тү­седі. Қыз ибалылығымен сұлу. Жапонияда қыздар әдептілігімен ерекшеленеді, өті­рік болса да иіліп тұрады. Еуропада ашық-шашық  жүрген студент қыздарды, кө­шеде де тұрпайы киінгендерді, ерсі қи­мылдарды көрмейсің.

Бірде Тараздың оңтүстігіндегі шағын дүнген ауылында болдым. Қазақстанға 150 жыл бұрын көшіп келген олар өзара дүн­генше сөйлеседі екен. 150 жылдың ал­дындағы Шэньси акценті бойынша. Ас­ханаларында дәстүрлі тамақтарын даяр­лайды. Осынша уақыт бойы азғантай ха­лық дәстүрін ұмытпағанына таңқал­дым. Қазақ болмаса да орыс боп кетпегені қалай деп ойладым. Мәселе отбасылық тәр­биеде екені түсінікті. Ал біз ұзақ уақыт Ре­­сейдің қол астында болдық, сондықтан дәс­түрімізді ұмыттық деп ақталамыз. Қай кү­ні теледидардан екі қазақ профес­со­рының қазақтың дәстүрлі мәдениеті туралы пікірталасын көрдім. Қазақ дәс­түрі­не қарсы тұрушы профессор: «Бізде не бар? Не жараттық? Даламыздан басқа ештемеміз жоқ», – деді. Осы сөзді өзіміздің оқыған қазақ еш қымсынбастан айтқанда, басқалар не күтуге болады?

Біздің, яғни көшпенділер ұрпағының ең әлсіз тұсы – өзіміздікін тез ұмытып, бас­қаларға тез еліктейміз.

Жер көлемі жағынан алғанда дүние­жүзінде тоғызыншы орында тұрған Қа­зақ­станда қазақ тілі диалектіге бөлін­бе­ген. Мұның себебі, ертеде қазақ тілі көне түр­кілік дәстүрді сақтаған, қазақ тілі бас­қа тілдермен терезесі тең қатар дамыған. Өзі­нің бірегей дәстүрлі мәдениеті болмаса, отырықшы елдер құсап қазақ даласы бая­ғыда ұсақ иеліктерге бөлініп кетуші еді. Көне түркілік хан сайлау дәстүрін жал­ғастырған Шыңғыс ұрпақтарының қа­зақ мемлекеттігін нығайтудағы үлесі зор. Мұны жоғары деңгейде түсіну керек. Мы­салы, Моғолстан ханы Тұғлық Темір хан­ның тегі туралы Дулати егжей-тегжей­лі жазады. Оны Шағатай ханнан өрбітеді. Осы арада көшпенділердің ел билеу философиясы жатыр: Шағатай хандығының заңды үстемдігін жалғастыру үшін, иесіз қалған таққа мұрагер іздеу қажет болады. Ол үшін халықты иландыру керек еді. Сөй­тіп, Дулат әмірлері Шағатай ұрпағы деп Тұғлық Темірді Ақсудан алдырады. Бұ­дан Дулат әмірлерінің ел тағдырын бә­рі­нен жоғары қойғанын аңғарамыз. Әл­бетте, ел тағдыры әрдайым бәрінен биік тұруы тиіс.

– Әңгімеңізге рахмет.

Сұхбаттасқан
Айнара АШАН.