ХХ ғасырдың басындағы ұлт­тық баспасөз бен әдебиет­тен орын алған Алаш қозғалысының көрінісі алғаш тұтастай қамтылып, ұлт мүддесі жолында тынымсыз күрескен Алаш зиялыларының қайраткерлік тұлғасы өз туындыларымен бірге қазіргі қазақ әдебиетіндегі көркем шығармалар негізінде зерделенген «Ұлт­тық әдебиет­тегі Алаш қозғалысының көрінісі және зиялылар тұлғасы» ат­ты ұжымдық монографияның бас редакторы, әдебиет­танушы ғалым Күнімжан Әбдіқалық Сәдірқызының қарапайым ғылым жолындағы ізденісі туралы Қазақ Ұлт­тық қыздар педагогикалық университетінде 20 жыл бірге қызмет атқарған әріптестері тарапынан жылы лебіздері ұсынылып отыр.

Қазақ Ұлт­тық қыздар педагогикалық университеті Кәсіп­одағының төрайымы, профессор Ләззат Әділбекова:
– Алаш әдебиетін танып-білу дегеніміз – отаршылықтың қалың шеңгелінен қалың қазақтың «ұстарасыз аузыңа түсті-ау мұртың» кезеңінде, «Оян, қазақ» деп жар салғанды жарға ұрған, ұрпаққа аманат болған жер мен тіл жанашырларының «Алаштың адамының бәрі мәлім, кім қалды таразыға тартылмаған» желдің өтінде қалған қиын да қауіп-қатерге толы кезеңіндегі ұлт руханиятының алыптарын түсіну, бағалау деп білсек, осы алаштану саласындағы еңбектерімен әдебиетші ғалымдар арасында есімі елеулі де беделді ғалымдарымыздың бірі профессор Күнімжан Сәдірқызы Әбдіқалықтың бұл тұрғыдағы еңбектері, мақалалары салмақты, ғылыми тұжырымдары мен сарабдал ойлары дәлелді, нақты, жүйелі. Бүгінгі күнгі қазақ әдебиетіндегі бұл тақырыпқа қалам тартып жүрген білікті ғалымның селт еткізер мақалаларын әдебиетшілер қауымының бетке ұстар басылымы «Қазақ әдебиеті» газетінен де жиі оқимыз. Әдебиет – өмір айнасы дейміз ғой, ғалымның өмірі де өз еңбектерінің айнасы іспет­тес, таза әрі нақты, арзан күлкі, артық сөз ғалымға жат. Күнімжан Сәдірқызының «Мағжан Шойын жолдан неге шошыды?», «Ахмет Байтұрсынұлы және «Маса», «Қазақ зиялылары Жапон өркениетін неге қолдады?» сынды тағы басқа да мақалаларының әрқайсысы том-том еңбектің жүгін көтеріп тұрған тынымсыз еңбек жемісі. Бұл саладағы ғалымның квинтэссенциялық соны ізденістері өз жетекшілігімен жарық көріп отырған «Ұлт­тық әдебиет­тегі Алаш қозғалысының көрінісі және зиялылар тұлғасы» ат­ты ұжымдық монографияда тереңнен зерделенген. Халқымыздың ұлт үшін ұлағат­ты істер атқарған аруларына «қыз да болсаң, ұлдайсың» деп сүйсінетіні бар емес пе? Күнімжан Сәдірқызының да ғылымдағы, өмірдегі азамат­тық болмысы қандай құрметке де лайық.

Әдебиет­танушы, қауымдастырылған профессор Бекзада Қожекеева:
– Тәуелсіздік – Алаш идеясымен суарылса ғана баян таппақ екені бүгінгі күні белгілі болып отыр. Алаш әдебиетінің шынайы тарихи бағасы беріліп, тың деректердің негізінде қайта объективті зерт­теуді талап ететіні бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отырғаны айқын. Осы орайда, аталмыш маңызды істе әдебиет­танушы ғалым К.Әбдіқалықтың ХХ ғасырдың басындағы ұлт­тық баспасөз бен әдебиет­тен орын алған Алаш қозғалысының көрінісін тұтастай талдауға арнаған еңбегі назар аудартады. Ғалым еңбегінің сонылығы, Алаш зиялыларының тұлғасын өз туындылары негізінде де және қазіргі қазақ әдебиетіндегі көркем шығармалары негізіндегі тұлғалық бейнесінің ашылуы тарапынан да зерделеуі тың бағыт­тарға бастайды екен. Сондай-ақ «Ұлт­тық әдебиет­тегі Алаш қозғалысының көрінісі және зиялылар тұлғасы» ат­ты ұжымдық монография да қазақ әдебиет­тануы, оның ішінде, алаш әдебиетінде алар өзіндік орны бар екенін бағамдаймыз.
Зерт­теушінің алаш әдебиетіне байланысты жазған еңбектерінің ішінде төмендегідей ой саларлық тұстары назарымды аударт­ты. Өзге елдердің ішінен Жапон өркениетін үлгі тұтуының басты себебін айқындап, өзінің «Қазақ зиялылары Жапон өркениетін неге қолдады?» ат­ты мақаласында («Қазақ әдебиеті» газеті, 21.05.24) « …ұлт зиялылары үшін сол уақыт­та оның ірі алпауыт­тарды мойындатқан Күншығыстағы жалғыз мемлекет болғанымен ғана емес, «Күншығыста аз уақыт­та өз бостандығын алғандығымен», «сүйегіне сіңген» ұлтшылдығымен «аз уақыт­та» өркениет­ті ел бола білгенімен құны арт­ты» деп жазады. Осы зерт­теулерінің нәтижесі бойынша 2024 жылдың 17–18 шілдесінде Токио (Жапония) қаласында өткен Азия және Тынық мұхиты елдерін зерт­теу жөніндегі Халық­аралық ғылыми конференцияда «XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларының жапон өркениеті туралы көзқарасы» («The views of the kazakh intelligentsia of the early twentieth century on japanese civilization») ат­ты баяндама жасап, аталмыш зерт­теу еңбегі «TechnoareteTransactions oh Advances ih Social Sciences and Numanities» журналында жарық көрді және үлкен мінбеден баяндаудың сәті түсті. Осындай еңбектер арқылы өзге елдің назарына зиялылар мақсат тұтқан өркениет­ті ойлар жетіп отырары, елдер арасында әдеби байланыстар орнауы хақ.
Міне, әдебиет­тегі көптеген келелі тақырыптарды өзіндік ой оралымдарымен, тың деректермен толықтырып жүрген әріптес ғалымды өмірден тоқығаны мол, кемел ойлы тұлға ретінде танимын.

Әдебиет­танушы, қауымдастырылған профессор Бибігүл Сұлтанова:
– Алашшылдар тарихы – қазақ тарихының ең жарқын бет­тері. Бостандықты қадірлеп, прогресті қолдаған, адамзат­тың ынтымағын армандап, әділет­тілікті бәрінен жоғары қойған алаш қайраткерлері туралы еңбек дәл қазіргі уақыт­та тіпті өзекті болып отыр. Алаш қайраткерлері туралы қазақ әдебиеті тарихында, әдебиет­тану ғылымында да әр қырынан зерт­телуде. Осы орайда дарынды әдебие­тші ғалым К.Әбдіқалықтың Алаш қайраткерлері туралы жазғандары «Ұлт­тық әдебиет­тегі алаш қозғалысының көрінісі және зиялылар тұлғасы» ат­ты ұжымдық монографияда жүйелі қамтылып отыр. Ұлт зиялылары туралы мақалалары да XX ғасырдың басындағы бүкіладамзат­тық мақсат­тарға ұмтылған қазақ оқығандарының ішкі жан дүниесін, олардың күмәндары мен армандарын, трагедияларын шебер ашып көрсететінімен айрықша. Ұлт зиялыларының өмірі арқылы қазақтың мәдени, рухани өмірінің мүлде қайталанбас құбылысы, ең алдымен, қоғамның рухани жай-күйі мен сана-сезімі айқын бейнелейтініне назар аударуы К.Әбдіқалық зерт­теуінің маңыздылығын таныта түседі. Сондықтан да бұл монографияны әдебиет­тану ғылымының мәртебесін көтерер елеулі зерт­теу деп бағалар едік.

Әдіскер ғалым, PhD Пархат Юсуп:
– Білім беруді ұйымдастырушы педагог, сан қырлы өнер мен қасиет иесі. Күнімжан Сәдірқызы да – уақыт талабына сай қоғамдық өзгерістерді өте тез түйсініп, оны тәжірибеде қолданудың жолдарын, оның ғылыми негізін айқындауға көп күш жұмсайтын, үнемі ізденіс үстінде жүретін маман. Ол орта мектептің де, жоғары оқу орнының да білім беруді ұйымдастыру мәселелерін жетік білетіндіктен, оқыту мен ғылыми жұмыстарды жүргізудің тиімді жолдарын әрі практикалық, әрі теориялық жағынан нақты көрсетіп келеді.
Күнімжан Сәдірқызының қазақ әдебие­тінің тарихы мен мәтінтану мәселелеріне байланысты жазылған еңбектері ХІХ ғасыр ақындарының, Алаш оқығандарының және қазіргі ақын-жазушылардың әдеби мұралары мен қилы тағдырына арналған. Ұлт­тың рухани өміріне елеулі із қалдырған ұлы тұлғаларының өмір жолы мен шығармашылық әлемін талдап, тану барысында ғалымның азамат­тық ұстанымы айқын танылады. Оның жасаған тұжырымдары жалаң эмоциядан ада, нақты ғылыми тұжырымдарға, тарихи дәлелге құрылады. Қазіргі жалпыға танымал ақпарат­тарға емес, көп ізденіспен ғана таба алатын сирек деректерге сүйенеді. Ғылымның зәру тақырыбын, проблемасын тап басып танитын сұңғыла. Сондықтан да ғылымға адалдығы – оның басты қасиет­терінің бірі.
Профессор К.Әбдіқалық – сенімді дос, сыйлы әріптес, құрмет­ті ұстаз, ел таныған ғалым. Оның әдебиет­тану мәселелеріне байланысты сұрақтарға әрдайым өзіндік ойы, тұщымды жауабы дайын тұрады. Тіршілік мәселелеріне де солай. Жасы үлкенмен сыйласа алатын, жасы кішімен сырласа алатын жан. Ұстаз болды – шәкірт тәрбиеледі; ғалым болды – мектеп қалыптастырды; еңбекте табысты болды – елге танылды. Қадірлі дос-әріптеске шығармашылық жетістіктер тілеймін!

Әдебиет­танушы, қауымдастырылған профессор Айнұр Көшекова:
– Ұлт тағылымын ұлықтаған ғалым-ұстаз Күнімжан Сәдірқызы қазақ әдебие­тінің дамуына мол үлесін қосып жүрген, өз ғұмырында ұстаздық қызмет атқара жүріп, әу бастан төңірегінде болып жатқан қоғамдық құбылыстарды талдап-саралап, оның тереңіне үңіліп, зерт­теп-зерделеп ғалым ретінде, негізінен, әдебиет­тану бағытын таңдаған. Аса ауқымды жұмыстарды атқара жүріп, ғылыммен айналысуға да уақыт таба білген ұстаз. Ғылым саласында өнімді еңбек етумен қатар, елінің тыныс-тірішілігін де үнемі сараптап отыратын Күнімжан – 100-ден аса ғылыми және қоғамдық-саяси жарияланымдардың авторы. Бұл оның елдің өмірінде болып жатқан айтулы оқиғаларға үнемі үн қосып, өзінің салмақты ой-пікірлерін айтып отырғанын көрсетеді.
Табиғат-ананың кейбір адамдарға талант пен қабілет­ті үйіп-төгіп беретін кез­дері болады. К.Сәдірқызының биік тұлғасын саралай келе, оның өз бойына шынайы білім-білік пен ғылымды жинаған бірегей жан екенін көреміз. Профессор К. Сәдірқызының көп жылдардан бері ден қойып зерт­теп келе жатқан тақырыбы – мәтінтану мәселесі. Автордың осындай текстологиялық жұмысты жасауы да үлкен жанкешті еңбекті қажет етері сөзсіз.
«Ұстаз ұрпақты тәрбиелейді, ұрпақ ұстазды қадірлейді» дегендей, 80 жылдық тарихы бар қара шаңыраққа құт дарытқан, ізгі жүректі К.Сәдірқызының ғылыми ізденістері – жастарға тәлім. Ойы мұхит­тай терең зерделі зерт­теушінің бүгінгі күнгі тұлғасы таудай биіктеп, қазақ қызының қандай болатынын жастарға паш еткен ғалым-ұстазға айналды. Қазақ Ұлт­тық қыздар педагогикалық университетінде жиырма жыл бойы шәкірт­терге дәріс беріп, ұлт руханиятына сүбелі үлес қосып келе жатқан әріптесімізді әрдайым мақтан тұтамыз!

Әдебиет­танушы, қауымдастырылған профессор Ғибадат Орынханова:
– Қазақ руханияты мен ғылымының көгінде алаш идеясының асыл мұрат­тарын терең зерделеп, оны бүгінгі буынға аманат­таған тұлғалардың бірі Күнімжан Сәдірқызы – қазақ әдебиет­тану ғылымында өзіндік өрнегі бар ғалым. Оның қаламынан туған әрбір ғылыми мақала – тек дерек емес, ұрпаққа рух сыйлайтын қазына. «Қазақ әдебиеті» газеті бет­теріндегі жазбалары – қоғаммен шынайы диалог. Ғалым өз еңбектерінде Алаш қайраткерлерінің азат­тық жолындағы күресін терең талдап, олардың идеялық мұрат­тарын бүгінгі азат Қазақ­стан үшін маңызды бағдар ретінде ұсына білді. Сонымен қатар «Ұлт­тық әдебиет­тегі Алаш қозғалысының көрінісі және зиялылар тұлғасы» ат­ты ұжымдық монографиядағы зерт­теулері тек өткенді тану үшін емес, бүгінгі ұлт­тық сананы қайта жаңырту үшін де аса маңызды.
Жалпы, әріптес ретінде Күнімжан Сәдірқызының табандылығына, ғылымға деген адалдығына тәнтімін. Ғалымның әрбір зерт­теуі бүгінгі ұрпақ үшін рухани шамшырақ, ал болашақ зерт­теушілер үшін құнды дерек көзі болмақ. Әсіресе ұлт­тық идеяның қалыптасуы мен Алаш зиялыларының еркіндік жолындағы күресін зерделеудегі Күнімжан Сәдірқызының ғылыми ізденісіндегі шеберлігі біз үшін үлгі.

Материалды дайындаған
Ғибадат Орынханова,
Қазақ Ұлт­тық қыздар
педагогикалық университетінің
қауымдастырылған профессоры