СЫРЛАСТЫҚ ПЕН СЫЙЛАСТЫҚ
Дандай Ысқақұлы… Бұл есім қазіргі қазақ әдебиеттанушылары ғана емес, күллі түркі жұртшылығына таныс есім. Дандай Ысқақ жетпіске толыпты дегенді естігенде, құдай-ау, уақыт деген көк дөнен қандай жүйрік еді, кеше ғана емес пе еді жалындаған жігіт болып, шығармашылық жолға қадам басқанымыз деп ойға қалдым. Иә, ол кезде бәріміз де жас едік, университет бітірген біздің арманымыз таудай болатын. Ештеңеден жасып, жасқануды да білмеуші едік.
Уәлихан ҚАЛИЖАНОВ,
филология ғылымдарының докторы,
ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
1971 жылы «Жетісу» газетіне жұмысқа тұрмақ болдым. Бірақ бастық ол жерде орын жоқ екенін айтып, «талабың бар жігіт екенсің, осы жерде біраз жүре тұр, бір реті болар» – деп кеңес берді. Филологпын. Штаттан тыс жұмыс істеп, журналистика жанрларын игеруге тура келді. Тәжірибе жинақтадым. Бірақ санда бар да санатта жоқпын.
Ол кезде газет саны аз. Саусақпен санарлық. Шыдау керек болды. «Жетісуда» сақа журналистермен қатар жастары да баршылық. Қайратты қара шашты, қалыңдау қасты қараторы жігіт өзін Дандай деп таныстырды. Адамға әрдайым сыйластықпен қарайтын, мінезі ұяң, біртоға жігіт маған сол кездің өзінде-ақ жылыұшырай бастаған еді. Сөйтіп жүргенде бес-алты ай да өте шығыпты. Дандай өзі о баста армандаған М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтына аспирант болып кететін болды. Оның орнына мен штатқа кірдім. Оның да ұпайы түгел, мен де мәзбін. Біздің алғашқы танысуымыздың өзі осындай бір бірімізге деген жақсы бір сыйластықтан басталған еді. Сол сыйластық пен сырластық әлі күнге дейін өзгерген жоқ. «Менің жолымды ашқан Дандай аға» деп әркез айтып жүремін. Шыны да сол.
Дандай Ысқақұлы қазір қазақ әдебиеттану ғылымында өзіндік орны бар көрнекті ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР Гуманитарлық Ғылымдар Академиясының және Халықаралық Айтматов Академиясының академигі. Ол осынау атақ пен дәрежеге өзінің құдай берген талабы мен талантының арқасында жетті. Дәкең қашан көрсең ізденіс үстінде жүретін, оқығанын көкейіне тоқып қана қоймай, оны ой таразысына салып, әрдайым жеке ғылыми пікірін ашық айтатын нағыз зиялы жан. Дәкеңде уақытты босқа өткізу деген болмайды. Меніңше, Дәкеңді іздеген адам оны екі-ақ жерден табады. Кешкі уақыты үйдегі Ұлман жеңгейдің қасында, күндіз – Ұлттық кітапханада.
Дандай Ысқақов аспирантураны ойдағыдай бітіріп, 1976 жылы кандидаттық диссертациясын табысты қорғап шықты. Содан бері Дәкең бір күн де болса әдебиеттану ғылымынан қол үзіп көрген емес. Оның жазған төрт жүзден аса ғылыми мақалалары мен монографияларын қазақ ғылымына қосылған сүбелі үлес деп білеміз. Әсіресе, еліміз тәуелсіздігін алған жылдардан бастап Дәкең қазақ әдебиетінің сыны мен тарихы турасында өнімді еңбек етіп келеді. Сонау жетпісінші жылдары жазылған «Отызыншы жылдардағы қазақ әдеби сынынан» бастап, докторлық диссертациясы «Қазақ әдеби сынының ғылыми негіздеріне» дейінгі зерттеу нысанына қарап-ақ ол кісінің қазақ әдеби сынын жан-жақты зерттеп, зерделеп қана қоймай, қазақ әдеби сынының өткенін, оның қазіргі жай-күйі мен болашағына да барлау жасап, салиқалы ой айтып жүргенінің куәсі боламыз. Сын саласында соңғы жиырмашақты жылдың көлемінде ғалымның «Әдеби көркем сын», «Сын шын болсын», «Сынсонар», «Жанр», «Әдебиет өрнектері», «М.Әуезов. Талант пен тағдыр», «Сын жанрлары», «Сын өнері», «Сын талқы», «Мәдениет айдынында», «Қазақ әдеби сынының тарихы», «Әдеби сынның тарихы» сияқты сүбелі еңбектері жарық көрді. Ғалымның зерттеу еңбектерінің атауларына қарап отырып-ақ оның бір ғана саланы, әдеби сынды түптеп зерттегенін аңғарамыз. «Сын жанрлары» деген оқу құралы негізінен жоғары оқу орындарының студенттері мен магистранттарына арналған. Аталған кітапта ғалым жалпы сөз өнеріндегі жанр мәселесіне шолу жасай келіп, соның ішінде әдебиет сынының жанрларын жеке-жеке қарастырады. «Әдеби хабар», «анотация», «рецензия», «мақала», «шығармашылық портрет», «әдеби шолу», «эссе» жанрларының әрқайсысының ерекшеліктері мен өзіне тән қасиеттерін барынша түсінікті тілмен сипаттап береді. [1] Ал «Сын өнері» деген еңбегінде әдеби сынның теориялық негіздері ғылыми тұрғыда жан-жақты зерделенеді. Д.Ысқақов аталған зерттеу еңбектің өзектілігі туралы былайша толғайды: «Әдеби сынды дамыту үшін алдымен сын дегеннің өзі не екендігін дұрыс анықтап алу керек. Қазақ әдеби сыны болсын, жалпы әлемдік сында да бұл жанрдың өзіндік «ішкі» жақтарына, теориялық мәселелеріне назар аудару қаға берісте қалып келеді. Белгілі әдебиетші, сынның теориясын арнайы зерттеген Б.Бурсов «сын әдебиеттің қамын жеймін деп жүріп, өз жағдайын мүлдем ұмытып кетті» деп өте орынды айтты. Демек, сынның ғылыми, идеялық-көркемдік дәрежесін, пәрменділігін, әдеби процессте атқаратын ролін күшейту дегенде сынның өзін-өзі танып білудің, оның теориясы мен методологиялық мәселелерін зерттеудің аса қажеттілігі қатар қойылуы тиіс», – деген болатын. [2,5] Бұл тарапта әлі күнге дейін бүгінгі қазақ әдебиеттанушылары арасында Д.Ысқақовтан басқа өндіріп жазып, зерттеп жүрген адамды кездестіре қою да қиын. Ал 2005 жылы жарық көрген «Сын талқы» деген кітабында Д.Ысқақұлы жиырмасыншы ғасыр басындағы әдеби сынның түйткілді тұстарына барынша объективті баға беруге тырысады. Аталған еңбекте М.Дулатовтың, Ж.Аймауытовтың, С.Сейфуллиннің, Ғ.Мұстафиннің, Б.Кенжебаевтың, Ә.Қоңыратбаевтың, М.Қаратаевтың, Е.Ысмайыловтың, Р.Бердібаевтың әдеби сын еңбектеріне талдаулар жасайды. Сонымен қатар, кеңестік идеологияның аталған саланың дамуына кері әсер еткенін де барынша нақты деректер арқылы дәлелдей алған. «Арыс» баспасынан 2009 жылы жарық көрген «Мәдениет айдынында» деген зерттеуі де Д.Ысқақовтың ғылым әлеміндегі іргелі ізденістерінің жемісі. Онда қазіргі замандағы әлемдік жаһандану үрдісі жан-жақты сөз болады. Зерттеуші руханият саласындағы қазіргі өзгерістерді, қазақ ұлттық әдебиетінің болашаққа қадам басу ерекшеліктерін саралайды. Жаһандану үдерісінде ұлттық мәдениетті, әдебиетті сақтап қалудың жолдарын қарастырады. Дандай жай ғана ғалым емес, ол – ұлтжанды ғалым, яғни ұлты үшін қызмет етуді өзінің басты мұраты санайтын тұлға. Сондықтан да оның қаламынан шыққан шығармаларда ұлт мүддесі басты орында тұрады. Мысалы, бәріміз болмай қоймайтын заңды құбылыс ретінде тани бастаған жаһандану туралы Дандай былай дейді: «Жаһанданудың мәдениет саласында жүруі нағыз жыртқыштық мылтықсыз майданға айналды. Мұндағы басты мәселе адамның сана-сезімі мен дүниетанымын жаулап алуға қарай ойысып, халықтарды ұлттық тілінен, мәдениетінен, болмысынан айыруды көздеді. Өмірдің мәні жалған дүниенің қызығын көріп қалу дегенге саятын батыстық философияның соңына ергендер дүние қызығын қуалап жүріп, тілінен, сөйтіп ұлтынан қалай айырылып қалғанын, сөйтіп мәңгүртке, космополитке айналғанын білмей қалып жатыр», – деп өз ойын ортаға салады. [3,23]
Дандай барлық жақсылық пен жамандық атаулыны тек қана қазақтың көзімен, қазақтың мүддесімен ғана бағалайды. Оның ойынша қазаққа пайдалы іс қана дұрыс, ал қазаққа пайдасыз нәрсенің бәрі бұрыс. Бұл жағынан оның ғасыр басындағы алаш қайраткерлерімен идеялас, үндес екенін аңғарамыз.
Дандай Ысқақовтың мазмұны терең еңбектерінің бірі 2011 жылы жарық көрген «Қазақ әдеби сынының тарихы» деп аталады. Онда зерттеуші қазақ әдеби сынының тарихы есте жоқ ескі заманнан бастау алатынын осы кезге дейін жеткен әр алуан деректер негізінде дәлелдеп шығады. Қазақ әдеби сынының дамуы барасында баспасөздің пайда болуы, алғашқы қазақ кітаптарының баспалардан басылып шыға бастауы, көркем әдебиеттің, қоғамдық ғылымдардың пайда болуы мен дамуының шешуші роль атқарғанын байыппен зерделеп шығады. Сонымен қатар, аталған кітапта бүгінгі қазақ әдеби сынының даму ерекшеліктері, сынның тоқырауы мен әлсіреуі, ашық сыннан қашқақтаудың себеп-салдары, оның болашағы туралы ғалым пайымдаулары ғылыми стильде нақты сөз болады. Кітапта автор тек қана бүгінгі қазақ әдеби сыны туралы ғана айтып қоймай, қазіргі орыс әдеби сыны, біз өмір сүріп отырған дәуірдегі түркі халықтар әдебиетіндегі сынның жағдайы, еуропалық әдеби сын мәселелерін де салыстыра зерттеп, ойға қонымды пікірлер айтып, қорытындылар жасайды. Мысалы ғалымның Абайдың сыншылдығы туралы мына бір пікірі расында да кез келгенімізді терең ойға қалдыратынын жоққа шығара алмаймыз. «Абайдың сөз өнері жайлы ой концепциясы «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы», «Туғанда дүние есігін ашады өлең», «Біреудің кісісі өлсе – қаралы ол», «Талай сөз бұдан бұрын көп айтқанмын», «Базарға қарап тұрсам әркім барар», «Сегіз аяқ», «Сәулең болса кеудеңде», «Адамның кейбір кездері», «Өзіңе сенбе жас ойшыл», «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін» сияқты өлеңдерінде мейлінше ашық айтылған. Әсіресе, «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы» қазақ поэзиясының өлеңмен жазылған теориясы іспетті. Бұл өлеңді өлеңнің теориясын өлеңмен жазған атақты Буалоның «Поэтикасымен ғана салыстыруға болады», – дейді. [4,23]
Ғылым адамнан тек қана талантты ғана емес, шыдамдылықты, қажымас қайратты талап етеді. Дандайдың бойында осы аталған қасиеттердің барлығы да бар.
Ол қазір қалыптасқан зерттеуші, өзіндік ғылыми жолы бар нағыз ғалым. Ағалықтан абыздық жолға түскен еңбекқор, қазақ әдеби сынының бәйгеторысы. Ол сын саңлақтары С.Қирабаевтың, З.Қабдоловтың, Т.Кәкішевтің, Р.Нұрғалидың сын сапарын жалғастырып келе жатқан бірегей тұлға.