Құдай берген дарынды поэзия жолында қотара жұмсап, соған бүкіл ғұмырын сарп еткен Қадыр ақынның идеялық салмақтылығы жағынан бір-бір романға арқау боларлықтай қат-қабат күрделі оқиғаларға құрылған, ал көркемдігіне келсек, адам жанын баурап алар жібектей есілген биязы тілді «Иірім» атты эссесін оқығанда, оның әдебиетіміздің проза саласына сараңдық жасағанына өкінгендей болдық. Не жасыратыны бар, егер, Қадыр ағамыз осы бір жанрда ықыластана жұмыс істегенде, оның қаламынан небір салмақты шығармалардың дүниеге келері даусыз еді.  

«Қайда жүрсем де, қайда отырсам да, көңілім жазу үстінде болды…
Сондай сәттерде, дүниенің бәрін талақ етіп, адам баласы тұрмайтын иесіз арал­дар­дың біріне, тіпті болмағанда, түкпірдегі қазақ ауылдарының біріне көшіп-ақ кеткің келеді. Қайтерсің! Бұл – арман ғана
ғой», – деп, бір сәт налыстық танытқан Қадыр ақынның өзі де, кім білсін, осы өкінішті ар­қалап өтті ме өмірде… Мүмкін. Ол да мүм­кін!
Қалай дегенде де, молынан пішіліп, кеңінен жаратылған тума талант әдебиет өнерінің осы бір күрделі жанрында бауырын жазып шаба алмай, арманда кеткен секілді көрінеді де тұрады.
Алайда, көңілге медет тұтар бір нәрсе бар – ол – Қадыр ақынға кезінде сабақ беріп, ұстаздық еткен Мұхтар Омарханұлы Әуезовтен бастап, әдебиет керуеніне кейін келіп қосылып, талай-талай шұрайлы шығармалар берген қаламгерлер легінің об­раз­дарын олардың өздерінің мінез-құлық, кескін-кейіп, іс-әрекеттері арқылы сомдап берген бұл эссе – сонау ХХ ғасыр­дың орта шенінен бермен қарайғы әдеби ортаның шежіресіне бергісіз аса құнды дүние. Бұл – мазмұндық жағынан алғанда. Ал тілдік шеберлігіне келсек, – ащы айтылсын, тәтті айтылсын, көңілге дық, жү­рекке жара салмайтындай етіп, үлкен тәр­биелік, интеллектуалдық деңгейде сы­пайы да психологиялық өлшемде ақта­ры­ла жазылған сезімге толы сыршыл дүние.
Автор: «Біз бәріміз де адамбыз, бәріміз де пендеміз! Менің міндетім – пай­ғам­бар­дың немесе періштенің бейнесін жасау емес, кәдімгі өзіміздей, бірде – кісі,
бірде – пенде, яғни мына мың құбылған тір­ші­лік­­тің өкілдерін еске алу», – дейді.
Дейді де, қылқалам шеберінің сырлы боя­уына бергісіз, небір керемет суреттемелермен не бір керемет тұлғаларды образдап береді де отырады. Қоғамдық орта, тұрмыс-тір­шілік кезең-кезеңімен көз алдыңыздан, бейне, Қыз Жібектің көшіндей, тізбектеліп өтеді де жатады, өтеді де жатады. Сіз, оқыр­ман ретінде, Қадыр Мырза Әлидің эссесі­нен басқа дүниенің барын ұмытасыз. Шым-шытырық оқиғаның ішінен шыға алмайсыз, тіпті, шыққыңыз да келмейді. Кімнің кім екенін, ненің не екенін білуге ынтығасыз. Жылайтын жерде жылайсыз, күлетін жерде күлесіз. Автор нендей күйді ба­сы­нан кешірсе, сіз де сол күйді санаңыз­дан өткересіз.

Қадыр эссесі бізге не берді?
Не жасыратыны бар, қайсыбір естелік авторының өз қара басынан аспай, әрі кетсе, төңіректегілерді түртпектеп, жұртты әбден мезі қылады. Ал Қадекең естелігі, тіпті, нені айтайын десе де, әңгімесін хал­қының тарихына, оның басынан өткерген небір күрделі жағдайларына қарай ниеттеп, сол кездегі ию-қию оқиғаларды өзінің кейіпкерлерімен куәландыра отырып, әп-әзір қалпында, сахналық қойылымдай етіп, көз алдыңызға тарта салады.
1950-ші жылдардың аяғы. Қазақстан Жазушылар одағында ашық партия жиналысы жүріп жатыр. Сталин тақтан кетіп, оның тоталитаризмінің бұғауы сәл-пәл ­бо­саң­­сыған кез. Залда ашына сөз сөйлеу­ші­лер. Сонау 30-шы жылдарда жазықсыз сот­талып, айдауда болып қайтқан қалам­гер­лер. Сондай-ақ, сол жылдардың құрбан­дары – Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин тә­різ­ді аяулыларымыздың қамкөңіл жесір­лері. Ортаға Ілиястың жары Фатима жең­геміз шығады. Ол Мұхамеджан Қара­таев­ты жерден алып, жерге салып жатады. Ақын ұсталып кеткеннен кейін, Мұхамед­жан Қаратаевтың оның үйіне басып кіріп, Ілиястың кейбір қолжазбаларын жыртып, туалетке ағызып жібергенін, айы-күні же­тіп отырған өзін үйінен қуып шығып, баласын мұздың үстінде босанып, оның кін­ді­гін Бейімбеттің үйіндегі жеңгейіміздің кескенін ашық жариялайды.
Енді бір сәт. Хамза Есенжанов ағамыз мінберге шығады: «Ол кезде куәгерлік үшін сотқа үш-ақ адам шақырылатын. «Хамза Есенжанов ұлтшыл ма?»,– деген сұраққа Қажым Жұмалиев пен оралдық казак-орыс: «Жоқ, ұлтшыл емес!», – деп жауап берді. Ал Дихан Әбілевтің олай деуге дәрмені жетпеді», – дейді. Дихан ағамыз: «Сені қаралауға мәжбүр болдым, Хамза. Әйтпесе, мені айдап алып кететін еді. Қа­лай десең, олай де, болар іс болды ғой», – деп ақталғансиды.
Міне, эсседегі сол бір кезеңдердің удай ащы көріністері. Қадыр ақынның өз сөзі­мен айтсақ: «Шындықтың аты шындық! Оны ұмытуға да, бұрмалауға да болмайды!». Бұл – Тағдыр! Өмір мектебі!
«Өмір мектебі» демекші, Қадыр Мырза Әли Сәбеңді, кәдімгі Сәбит Мұқановты бойлай аса бір ілтифатты сезіммен еске алып отырады. Ол: «Кейбір адамдармен ұзақ уақыт бірге жүрдім, тіптен, бірге қыз­мет істедім, бірақ есімде ештеңе қалмапты. Ал Сәбеңмен бар болғаны он шақты рет кездестім, бәрі-бәрі көкірегімде сайрап тұр», – дейді.
Одан әрі: «Сәбең мен түгіл, менің әкем­нің өзінен бірер жыл үлкен адам.Бірақ ол ешкімнің жасын сұрамайтын. Оған мән де бермейтін. Табиғатынан демократ, таби­ға­ты­нан көпшіл, алды кең жаратылған қазақ еді. Кездескен жерде қолтығыңнан ұстап, іліп әкете беретін… Жас кезімде мен өте ұял­шақ, именшек болдым. Сәбеңнің бұл қасиетін жақсы көре тұра, пайдалана алмадым», – дейді, ағынан жарыла әрі, Сә­бең мен өзінің ішкі болмысын аша түскен Қадыр ақын.
Ал Қадыр ақын Сәбит Мұқановтың аза­мат­тық позициясы туралы не айтады десек, Сәбең, қазаққа қырғидай тиген Го­лощекинді «Өмір мектебінің» үшінші кітабы – «Есею жылдарында» біріншілердің біріншісі болып жазған екен. Оны айтасыз, ол ана тіліміздің басына төнген қауіп-қатерді алғашқылардың бірі боп сезініп, Қазақстан Оқу министрінің бірінші орынбасары шовинист Щербаковпен айқасқан екен. Алматы қаласындағы бірінші қазақ балалар бақшасын аштырып, қазақ мектеп­те­­ріндегі қазақ тілі сағаттарының қысқар­ты­луына қарсы тұрған екен.
Мінеки, менмендікпен көкіректерін соққан сол бір кезгі шовинистердің мысын біздің Сәбең ағамыз осылай басқанға ұқ­сайды.
Қадыр Мырза Әли, кейіннен бірінің қолтығында – баласы, бірінің қолтығында – немересі, ел-жұртқа үгіт-насихат айтып, қазіргі Қонаев көшесінің бойындағы 12-ші қазақ орта мектебін ашуға халқымыздың қайраткер ақыны Әбу Сәрсенбаевпен иық­таса жүріп, бірге әрекет жасасыпты. «Әбе­кең­нің туабіткен «мамандығы» – біреуге жақсылық жасау еді», – дейді Қадыр ақын, Зейнолла Шүкіров, Жұмекен Нәжімеденов, Сайын Мұратбеков, Қанипа Бұғыбаева секілді қаншама таланты қыз-жігіттерді жетектеп әкеліп әдебиетке қосқан Әбу аға­мыздың Құдай берген ізгілікті істерін тебірене еске алады.
Қазақ әдебиеті әлеміне өлең-жырла­рының от-жалынымен лапылдай енген Қасым Аманжолов атты арқалы ақынды «Мен қазақпын!» дегендердің естімегені жоқ шығар?!
«Бермесең, бермей-ақ қой баспанаңды,
сонда да тастамаймын астанамды.
Өлеңнің қызуымен жылытамын
жарымды, бесіктегі жас баламды!» –
деп өлең жазған ақындарын бағалап, олар­дың қаламынан туған шығармаларды ұлт­тық құндылық деп білмейтін мына тоң­мойын қоғамға қолды бір-ақ сермеп, сол мінезді ақын Қасым Аманжолов өзінің жан досы, яғни Ұлы Отан соғысының сұрапыл күндерінің бірінде: «Беріл! Берілсең, жа­ның қалады!» – деген неміс фашистерінің сөзіне елең етпей, ақырғы демі қалғанша шайқасып барып, жау қолынан қаза тапқан Аб­долла Жұмағалиев атты ақын жігіт жайлы ғажап дастан жазған еді.
Қадыр ол жөнінде: «Ешбір ақынға мұндай поэтикалық ескерткіш қойылған емес. Орнатыла да қоймас. «Абдолла» – теңдесі жоқ көркем туынды», – деп, баға берген екен. Абдолланың ерлігін жырға қосып, оны батыр ретінде қайта тірілткен Қа­сым болса, оның артында қалған өлең­дерін жинақтап, екі бірдей кітабын бастырып, ақын ретінде жарыққа шығарған иманды болғыр біздің Әбу ағамыз екенін осы Қадыр естелігінен оқыдық.
Қадыр ақын бір сөзінде: Адамдардың миллионнан бірі ғана өзгермей, өз қалпын сақтап қалуы мүмкін. Сондықтан да адамды бір жақты бағалау, бір жақты суреттеу шындықпен жанаспайтын нәрсе», – депті. Біз де осы пікірге тоқтадық.
Қоғам деген үлкен көрік бар. Оның көмейіне түссе, небір құрыш болаттарыңды илеп жібереді. Бәлкім, сондай жағдайлар­дың тезіне тап болды ма, Мұхамеджан Қара­таев жөнінде жұрт әр түрлі әңгімелер­дің басын шалып жатады. Оны біз осы Қадыр ағамыздың эссесінде баяндалған репрессия құрбаны Ілияс Жансүгіровтің тағдырына тікелей қатысты сәттерден де аңғардық. Алайда, қазақта «Адасқанның айыбы жоқ, қайтып үйірін тапқан соң» деген аталы сөз бар. Сол айтқандай, Мұха­мед­жан ағамыз бірде жақсатты, бірде жаманатты бола жүріп, кейіндері, «Ештен де кеш жақсы» дегендей, халықтың игілігіне біраз шаруалар тындырыпты. Соның бірін Қадыр Мырза Әли аса бір ырзашылық көңілмен атап өтеді.
Елуінші жылдары «Жазушы» баспасын Мұхамеджан Қаратаев басқарып тұрған кезеңде кітап басып шығару бұрын-соңды болмаған қарқын алды. Алдымен Мұхтар Әуезов пен Сәбит Мұқановтың алты томдықтары, Ғабит Мүсіреповтің үш том­дығы, Ғабиден Мұстафин, Тайыр Жароков, Әбділда Тәжібаев, Сабыр Шәрі­повтердің екі томдықтары, басқа да ақын-жазушы­лардың өмірде шықпаған бір-бір том­дықтары жарық көрді. Одан әріде Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлиндердің томдықтары 40-45 мың данамен басылды. Қысқасы, қазақ қарық болды да қалды.
Ең басты айтатын мәселе, ол – сол кездегі кітап шығарып, оны таратуда Қазақстан Ресейден басқа республикаларды алдына салмайтын. Осыған байланыс­ты кітапханалардың саны өсті, оқырман көбейді, қазақ кітапты іздеп жүріп оқитын дәрежеге жетті.
Қазақстан үшін бұл – шын дәуірлеу ке­зеңі еді. Бұл орайда академик Мұхамед­жан Қаратаевтың сіңірген еңбегі орасан зор болды.
Көңіл ғой – үлкен қомағай!
Күнің жоқ, көңіл толмаса!
Таласып өту оп-оңай,
Жарасып өту болмаса!

Түк емес сұлу тұлғаң мен
торсиған мынау тоқ күйің!
Адам боп оңай туғанмен,
адам боп өлу көп қыйын!
Арғы-бергі тарихқа көз жіберсеңіз, – қазақ тағдыры, қашан да, қалтылдап қыл үстінде тұрады. Халқымыздың бағы мен соры – ұлан-байтақ кең дала, оның қойны-қонышындағы көрінгеннің көзінің құртына айналған қазына-байлық. Атысу да шабысу, айтысу да тартысу. Әр түрлі қитұрқы әрекеттермен халықты іштей ірітіп, оның ұлттық бет-бедерін адам танымастай етіп өзгерту, бүлдіру.
Міне, осындай ішкі-сыртқы зұлмат­тар­дың салмағынан белі бүгіліп барып жазыл­ған, үміті үзіліп барып жалғанған қазақ халқын өзгелермен терезесі тең мықты мем­лекеттердің қатарына қоссақ, іргелі ел етсек деген перзенттік ұлы мақсат небір марғасқаларымыздың ұйқысын қашырып, мазасын алғаны ақиқат. Ал мұндайда ақын қайтіп жайбарақат қалар?! Ол:
«Туған жердің тылсым сырын ұғып көр! –
Туған елдің үдесінен шығып көр!
Қарап тұрып мынау биік Тауларға,
қалай төмен боламыз, ей, Жігіттер?!

Туған жердің тылсым сырын ұғып көр! –
Тұма бұлақ дариядан үміткер!
Қарап тұрып мынау түпсіз Тереңге,
қалай тайыз боламыз, ей, Жігіттер?!

Туған жердің тылсым сырын ұғып көр! –
Шыңға өрмелеп құз басына шығып көр!
Қарап тұрып мынау байтақ Далаға,
қалай кіші боламыз, ей, Жігіттер?!» –
деп ұрандатса, онысы:
«Еділдің бойы – ен тоғай, –
ел қондырсам деп едім.
Жағалай жатқан сол елге
мал толтырсам деп едім!» –
деген Махамбет арманының заңды жалғасы болмақ-ты!
Міне, қазақ тарихының ең бір күрделі кезеңдерінде басшылық қызметтерде жү­ріп, көрегендікпен іс қылған, халқымыздың асыл да ардақт азаматы Ілияс Омаровтарды елең еткізген Қадыр қаламынан туған осын­дай рухтағы жырлары еді. Сол себепті де Ілияс Омаров өзі республикалық Жос­парлау комитеті төрағасының орын­басар­лығы лауазымында жүріп үлкен басын кішірейтіп, Қадыр ақынды арнайы үйіне шақырып, қонақ қылып, ұзақ сырласқан, ақ жол тілеп, батасын берген екен.
Сөзіміз құрғақ болмасын, бұдан әрі қарай Ілияс ағамыздың мына бір сөздеріне құлақ түрелік.
«Айналайын Қадыр!
Жасымыз бар, жасамысымыз бар, – өнер адамымыз бар, шаруа адамымыз
бар – бәріміздің илеп жатқанымыз бір тері. Жүректе – бір махаббат, көңілде – бір арман. Қолымыздан келгенінше халқымызға қызмет етуіміз керек. Өйткені, түрлі-түрлі се­бептерге байланысты біздің қазақ өңге туысқандармен салыстырғанда біраз қалыс қалған сияқтымыз. Елді алдыңғы қатарлы өркениетті мемлекетке айналдыру – кез келген саналы қазақтың парызы. Сенің «Дала дидарыңды» оқып отырып, мен өзіңді тап осылай ойлайтын азамат деп ұқтым… Өмірде де, өлеңде де жолың болсын, айнам!
Бойдағы Құдай берген жазушылық қа­сиет – ол – дарын ғана. Ал сол дарынды әрі қарай дамытып, ұштап, талмай жұмыс істеген адам, яғни жазуды кәсіпке айнал­дыр­ған адам – шын жазушы – сол. Бұл орай­да, оза шауып, Қадыр Мырза Әлидің алдына түсетін қаламгер аз болар, сірә.
Ол: «Елу жыл үзбей жазып келемін. Бей­не, мәңгілік двигатель секілді жұмыс істеппін. Бір күн, бір апта, бірер ай қағаз-қаламнан қол үзген кездерім болған шығар, ал енді, он екі ай, яғни бір жыл жазбай кеткен кезім болған емес», – дейді. Бұл – жазушылықты еңбек деп бағалаған, оны шын сүйген адамның сөзі. Бұл орайда да
ол – кімге де болса үлгі-өнеге.
Жазушының басты парызы «Айту!» болса, сол киелі ұғымды, өзге емес, тек, шын кәсіби жазушылар ғана көтеріп жүре алады. Бұл ретте Қадырға халықтың өкпесі жоқ деп есептейміз.
Қадыр ақын әдебиет әлеміне өзімен бірге еніп, сол әлемде жұптарын жазбай, үркердей боп бірге жүрген қаламдас дос­тары жөнінде көп толғанады. Әсіресе, өмір­ден ертерек озып, іздеусіз жатқан Жұмекен Нәжімеденов, Жайсаңбек Мол­да­ғалиев, Сайымжан Еркебаевтарды қатты уайымдайды. «Өлдің, Мамай! Қор бол­дың!», – деп күрсінеді. Күрсінеді де, кезінде дүниені дүркіретіп өткен Мамай батырдың тағдырын Жұмекендер қайталап, бейне бір ертегілік кейіпкерлердей, көмескіленіп, тылсымға сіңіп, біртін-біртін жоғалып бара жатқандай үрейленеді.
«Өлерсің! Өлгеніңнен кейін, жерлер! Қырқыңды берер, жылыңды берер! Содан соң ұмытыла бастарсың! Қайтсін, әйел, ба­ла-шағаң шырылдап бағар! Ақыр аяғы олар да тынар», – деп таусылады. Таусыла отырып: «Әр жазушының өзіне лайықты орны бар. Туған әдебиетіне қосқан үлесі бар. Қай-қайсысына да лайықты құрмет көр­сетілуі тиіс. Елдің елдігі содан танылса керек… «Елім!», «Жерім!» деп, ішкен асын жерге қойып, тек сол ұлы мақсатпен өткен ер азаматтарды ең алдымен жұрты, одан кейін мемлекеті іздеуі керек!», – деп, ар­тын­­дағыларға аманат айтып, арыз қалдыр­ған­дай болады.
Иә! Артында бұйра-бұйра шаң созылтып, қазақтың кең даласының төсінде кө­сіле шапқан арғымақтайын-ақ, бұр­қы­рата өлең жазып, соңында будақ-будақ жыр қалдырған Қадыр ақын да өтті дүниеден!
Алайда, көңілге медет тұтар бір нәрсе бар: Қадыр шығармалары – қай қоғамға болмасын, баға жетпес қорек. Ол егіп кеткен мәуелі ағаштың жемісін теріп, қызығын көрер күн әлі алда! Қадыр жырла­ры­ның рухын бойына сіңірген ұрпақ қан­дай соққының астында жүрмесін, азбайды! Ол, қандай қиыншылық кезікпесін, қалай да жеңіп шығады! Қадырдың, Қадыр поэзиясының мықтылығы – міне, осынысында!

 

Айсұлу ҚАДЫРБАЕВА.