Елімізде баспалар мен баспагерлер саны күн санап артуда. Бұл үрдіс кітап шығару ісінің дамуына, кітаптың оқылуына қаншалықты ықпал етеді? Бүгінде көптеген отандық қаламгерлердің ғана емес, шетелдік жазушылардың да үздік туындыларын қазақ тілінде сөйлетіп, баспа саласында білек сыбана еңбек етіп жүрген «Алқа» баспасының директоры, Жамбыл атындағы жасөспірімдер кітапханасының басшысы Бану Даулетбаева мен «Steppe & WORLD Publishing» баспасының директоры Раиса Қадыроваға осы және өзге де сұрақтарды қойып көрдік.

Дүниежүзі әдебиетін орыс тілінің призмасынан
қарап келдік

Қ.Ә.: Бұл салаға кез­дейсоқ келдіңіз бе, әлде жоспарлы түрде ме? Осы бағыт­тағы жұмысыңызды бастамас бұрын қандай мақсатқа жеткіңіз келді?

Бану ДӘУЛЕТБАЕВА: Баспа саласына қалай келдім деп ойланып көрмеген екенмін. Бірақ кітапқа қызығу, әдебиетке қызығу бала кез­ден басталды. Мұғалім болсам, жазушы болсам деп армандадым. Ол арман күйінде қалды да, баспа редакторы болып шықтым ғой. Академиктер Рымғали Нұрғали, Сейіт Қасқабасов, абайтанушы, әуезовтанушы Тұрсын Жұртбай сияқты ұстаздарым болды. Рымғали Нұрғалидың жетекшілігімен «Қазақ философиялық прозасы» деген тақырыпта магистрлік жұмысымды жаздым. Еңбек жолымды «Фолиант» баспасында редактор болып бастадым. Арасында тиіп-қашып журналистика саласында жүргеніммен, негізінен, баспа саласында еңбектендім. Ұлт­тық аударма бюросында «100 жаңа оқулық» жобасына қатыстым. Осы уақытқа дейінгі өмірімде жүздеген кітаптың редакторы болдым. Осының бәрінің ішінде жүргенде саланың негізгі проблемаларын көріп-байқайды екенсің. Әдебиет­тің даму бағытынан хабардар боласың. Әлем әдебиетінің бағыты қалай екенін, жаһандық білім мен көзқарастардың, құндылықтар мен заңдылықтардың өзгеруін бақылайсың. Белгілі бір дәрежеде анализ жасауға мүмкіндік болады. Осыны айтып отырып есіме түсті. Менің арманым – кітап оқығаным үшін ақша алу болатын. Сол арманым орындалыпты ғой. Соңғы уақыт­та ресми жұмысым кітапхана саласында. Айтпағым, сауат ашқаннан бастап кітаптан, кітап саласынан алыстамаған екенмін. Демек, мұны кез­дейсоқтық дей алмайтын шығармыз, яғни бұл бағыт­тағы жұмысым ерте кез­ден басталған.
Ал «Алқа» баспасын ашудағы мақсат­ты сұрасаңыз, оған Мағжан Жұмабаевтың «Алқа» әдеби ұйымын құрған кез­дегі «Табалдырық» деп аталатын кіріспесі анық, дәл жауап бере алар еді. Онда: «Қазақ әдебиеті тоғыз жолдың торабында тұр. Артында – бір жол, алдында – мың жол. Мың жолдың ішінде өзен өрлегені де, шөлге улегені де, барса – келері де, барса – келмесі де бар. Қазақ әдебиетін мынау мың жолдың тарауына алып келіп, аңыратып тұрған – тұрмыс». «Қазақ кімге еліктемек?» – осы сұраққа «Табалдырық» жауап іздейді. Рас, тұрмыс жағынан Ресейге тәуелді болып қалған соң, оған еліктейін десе, онда да бейберекет шашыраған сан қилы жол бар. Ендеше, ол адастырады. Ал «бізге молда болатын Еуропа әдебиетінің өзі бір молда емес, мың молда. Оның үстіне, біз дүние астаң-кестең болған заманның адамымыз. Жұмыр жердің бетіндегі шірік қауды өртеп, өртең шығару үшін қылыш, найзаны қолдан түсірмей майданда жүрген әскердейміз. Әйеліміз де, еріміз де – саясатшылымыз (да), шаруашылымыз (да), әдебиетшіліміз (де) тегіс әскерміз. Әскер болуға міндет­тіміз. Төңкеріс ісі де осыны тілейді. Олай болса, «ұзамай құрып кететін сиырдың шұбырындысына түсіп қалмау» үшін өзінше талаптанғаны дұрыс. Қазақ қаламгеріне мәдениеті мен әдебиетін ілгерілетіп алған Еуропа ақын-жазушылары тәрізді тек жазғанын ғана біліп жүру аз. Ол ақындықты да, азамат­тықты да (азат­тық жолындағы белсенділік) қоса меңгергені абзал», – деп жазылған. Бұл, ғалымдардың дәлелдеуінше, осыдан тура 100 жыл бұрын 1924 жылы жазылған болатын. Бірақ мәселе тура сол 100 жыл бұрынғыдай өзекті болып тұр. Расында, бәлен жыл Ресейге қарап келдік, басқа жаққа да жалтақтаумен болдық. Мағжан айт­қандай, «өзінше талаптанғандар» да көп болды. Алайда тұтас өзгере қоймадық. «Дүние астаң-кестең болған заманның адамымыз». Ұзақ жылдар бойы бүкіл әлем әдебиеті түпнұсқа тілден емес, орыс тілі арқылы аударылып, дүниежүзі әдебиеті орыс тілінің призмасынан қаралып келді. Сондықтан да «әскер болуға міндет­тіміз» деп шештік.
Раиса ҚАДЫР: Ішкі дүнием кітапты жақсы көргендіктен, кітап арқылы дүниежүзін зерделеуге ұмтылғандықтан осы салаға бет бұрсам керек. Өзім дипломат отбасында өскенмін. Әкем дипломат болғандықтан, үнемі шетелдермен, шетелдіктермен тығыз байланыста жұмыс істейтін, түрлі мемлекет­термен арада көпір іспет­ті болатын. Сондықтан да кішкентайымнан «біз әлемді тануымыз керек» деген ұғымды жақсы түсінетінмін. Ал әлемді танудың бір тетігі – тіл білу, екіншісі – әлемнің мәдениетінен хабардар болу. Мәдениетке үңілу үшін сол елдердің кітабын, әдебиетін оқуымыз керек. Сол себепті түрлі қызықты шетелдік жинақтарды балаларымызға да оқытуды қағидаға айналдырғанбыз. Моңғолияда тұрған кезімізде, Қазақ­станға қыдырып келіп, кішкентайлар оқитын кітап таппағанымда қат­ты абдырап қалғанмын. Дүниежүзілік танымдық кітапты қазақ тілінде таба алмағаныма мүлде түсіне алмаған едім сонда. Нәтижесінде, осы олқылықтың орнын толтыруға тырысып, өзім кітап саласына дендеп еніп кет­тім.

Қ.Ә.: Қазақ баспаларының арасында бәсекелестік бар ма? Қай баспаны бәсекеге лайық деп ойлайсыз?

Раиса ҚАДЫР: Дәл қазіргі уақыт­та қазақ баспагерлерінің арасында бәсекелестік жоқ. Өйткені баспа саласы елімізде жаңадан дамып келе жатыр, бәсекелестік орнайтындай дәрежеге әлі жеткен жоқпыз. Әр баспа шамасына қарай тамаша кітаптар шығарып жүр, оған мен өте қуаныштымын. Бұдан да көп баспагерлер шығып, бұдан да көп кітаптар жарық көрсе, тіпті жақсы болар еді деп ойлаймын.

Бану ДӘУЛЕТБАЕВА: Соңғы уақыт­та баспа саласы жаңашылдыққа елеулі қадамдар жасап, соны леп есіп тұрған жайы бар. Бірақ мемлекет­тік тапсырыспен «ірі» жобаларды жүзеге асыратын баспаларға бір-екі кітаптың құқығын шет елден сатып алып, аудармашыға, редакторға, авторға қаламақы төлеп отырған «Алқа» сияқты баспаларды салыстыруға келмейтін шығар. Өйткені ірі баспаларға мемлекет тапсырыс жасайды, миллиондарды құяды. Өзіңіз білесіз, кітаптың таралымы қаншалықты көп болса, әр кітаптың бағасы соншалықты арзанға бағаланады. Ал біз кітаптарды аз таралыммен шығарған соң, оның шығыны көп, оқырманның қалтасына да қолайсыз. Сондықтан, меніңше, баспалар кітаптың мазмұны мен аударманың сапасы жағынан бәсекелеспесе, экономикалық бәсекеге түсу әділетсіздеу болар еді.

Қ.Ә.: Жалпы, жұмыс алға басу үшін баспагерлер бір-біріне бәсекелес ретінде қараған дұрыс па, әлде әріптес ретінде ме?

Бану ДӘУЛЕТБАЕВА: Жалпы, «бәсекеге қабілет­ті болу» деген ұғым қарқынды даму бар жерде ғана болады. Сондықтан жақсылап дамып алғанша «Әйеліміз де, еріміз де — саясатшылымыз (да), шаруашылымыз (да), әдебиетшіліміз (де) тегіс әскерміз. Әскер болуға міндет­тіміз». Ал дамып алған соң «мәдениеті мен әдебиетін ілгерілетіп алған Еуропа ақын-жазушылары тәрізді тек жазғанды ғана біліп» жүретін боламыз.

Раиса ҚАДЫР: Айтып өткенімдей, бәсекелестік деген қазір мүлдем жоқ, бәсекелес болу деген түсінік те жоқ бізде. Нарыққа жаңадан шығып, кітапты нарыққа үйлестіру енді қалыптасып жатқандықтан, әрбір кітаптың өз құқығы бар. Біз барып басқаның кітабын шығаруға таласпаймыз. Өз баспамызда жарық көрген кітаптарды ғана оқырмандарға ұсынып, ары қарай таралуына күш саламыз. Керісінше, маған басқа баспагерлердің де өнімді жұмыс істегені, шығарып жатқан кітаптары қат­ты ұнайды. Сол үшін де баспагерлікте бәсеке болады деген көзқарасқа келіспеймін.
Баспа ісіндегі барлық қызметкерлерге әріптес ретінде қараймын. Бәріміз де мүмкіндігімізше бір-бірімізге қолдау көрсетіп тұрамыз. Мысалы, ең ірі кітап сату жүйесі – «Меломанмен» өте жақсы қарым-қатынастамыз. «Кітап ал» дүкенінің басшылары да кітап шығарумен айналысады, ол кісілермен де сыйласып, пікірлесіп тұрамыз. Шыңғыс Мұқан қарқынды жұмыс істеп жүр, Бақытжан Бұқарбай бар өнімді еңбек етіп жүрген. Басқа әріптестерімізбен де тығыз байланыстамыз.

Медиа түрлерінің ешбірі қағаз кітапқа жетпейді

Қ.Ә.: Ал дүниежүзі бойынша қай баспаның, баспагердің жұмысы қызықтырады?

Раиса ҚАДЫР: Серіктестеріміздің қай-қайсысының да жұмысы өте қызық. Қай баспаның болса да, өздеріне тән құндылығы, кеңінен тараған маржандары бар. Америкадағы «Random House» деген үй кеңінен танылған. Ұлыбританиядағы «Оксфорд», «Макмэллан» болсын, неміс баспагерлері, итальян баспагерлері бар, барлығымен байланысымыз ажыраған емес.
Жуырда «Random House» пен «Penguin Publishing» баспа үйлерін біріктіріп әлемнің ең ірі баспа үйін 30 жыл басқарған және бір жылда 700 миллион кітап сататын Маркус Доле мен баспа саласының ең маңызды «Publishing Perspectives» журналының бас редакторы Портер Андерсонмен бірге шай ішіп, әңгімелесу мүмкіндігіне ие болдым.
Маркус өткен жылы әлемнің тағы бір гигант баспасы «Simon&Schuster» баспа үйін 2 миллиардтан астам доллар беріп жұтамын деген жоспары орындалмай қалып орнын босатып берген. Баспа саласында дөкейлердің ірісі болған мықты менеджер Доле мырзаның баспа ісіне қатысты пікірін тыңдадым. Оның: «Баланы жастайынан сапалы контент пен сапалы кітапқа үйретсең, келешекте сапалы кітап алып оқитын клиент базасын орнатасың», «Кішкентайынан кітап оқудың пайдасын ата-аналар толық сезініп, түсініп жатыр. Үлкен зерт­теулерге қарасақ, мың түрлі жаңа инноватив медиа түрлері пайда болса да ешбірі қағаз кітапқа жетпейді», «Әлемде 100 миллионға таяу кітап түрі бар. Сонда да мыңдаған жаңа кітаптарды шағарып жатырмыз. Әрбір жазушының хикаясы маңызды.
Сол үшін жарнамаға көп көңіл бөлудің де мәні зор» деген ойлары ерекше әсер ет­ті.

Бану ДӘУЛЕТБАЕВА: Біздегі баспа ісімен, баспа ісінің тарихымен салыстыруға келмесе де, «Elsevier» баспасының тарихы қызық. Соған таңғала, қызыға қараймын. Басты штаб-пәтері Амстердамда (Нидерланды Корольдігі) орналасқан. Баспаның Ұлыбританияда, АҚШ-та, Мексикада, Бразилияда, Испанияда, Германияда және басқа да ірі мемлекет­терде өкілдіктері бар. Тарихы тым ертеден басталады, күні бүгін де әлемдегі ең ірі ғылыми баспа саналады. Ал бізде әлі де «өтірік-өсек, мақтаншақ» ақпаратқа сұраныс көп. Ғылыми, тарихи дүниелер, осы тақырыптарды қаузайтын салмақты дүниелерге сұраныс аз. Бірақ ауызды қу шөппен сүртетіндей емес, халықтың көзі ашық, ненің не екенін біледі. Арзан ақылмен алдап кететін арамза молдаға жем болатын аңқау ел азайып келеді. Бәріне уақыт – төреші. Өлмейтін, жыл өткен сайын құны артатын дүниелер болады, бір рет оқып, жайына қалатын дүниелер де болады. Бәрін уақыт іріктеп, рет­теп береді. Бірді айтып, бірге кетіппін, одан бөлек, жас баспалардан ағылшынтілді «үлкен бестікке» кіретін «HarperCollins Publishers LLC», «Penguin Random House», «Hachette , Macmillan, Simon & Schuster» деген баспалардың да жұмыс істеу стилі ұнайды. Бір жағынан ағылшынтілді оқырман саны шексіз, аудиториясы кең, олар жақсы жұмыс істемей кім істейді? Біздің қазақтың саны аз, қазақша білетіні одан аз, қазақша біліп, қазақша кітап оқитыны одан аз. Демек, біздің баспалардың мемлекет­тің қолдауынсыз өмір сүріп кетуі қиын.

Қ.Ә.: Елімізде баспа ісін осылай жоғары деңгейде дамыту үшін қандай тетіктер қажет?
Раиса ҚАДЫР: «24/7 форматында» жұмыс істеу керек. Кітап шығару ісіне қатысты ұжым өз ісіне 200 пайыз көңіл бөлсе, дамудың басты негізі осында. Ең бастысы, кәсіби деңгейдегі команда мен мықты менеджмент болу керек.
Бану ДӘУЛЕТБАЕВА: Жұмыс істеу керек қой. Басқа жолын білмеймін. Сапалы қазақша контентті, оның ішінде қазақша кітапты көбейтуге, бағанағы айтқан бәсекеге қабілетті болуға ұмтылу керек. Мазмұнға көп көңіл бөлу қажет. Оқырманның сұранысын қанағаттандыру керек. Сұранысты қанағаттандырам деп, жеңіл дүние шығара берген де дұрыс емес. Оқырманның деңгейін көтеретін дүние ұсынуға тиіспіз. Мемлекет те бұған мүдделі болу қажет. Себебі баспаның нарыққа жіберіп қоюға болатын да, өйтуге келмейтін, мемлекеттік сатып алу арқылы ғана өндірілуге тиіс салалары да бар. Бәрі бір-бірімен тығыз байланысты.

Қ.Ә.: Бізде кітап оқу, оқыту мәселелері әлі де күн тәртібінен түспей келеді. Бұл мәселені шешудің қандай жолдарын ұсынар едіңіз? Қазақ­стан тұрғындары оқырман халыққа айнала алды ма, жоқ па?

Бану ДӘУЛЕТБАЕВА: Жоғарыда айт­қанымдай, қазірдің өзінде оқырман көбейіп келеді. Оны біз кітапханадан көріп отырмыз. Мемлекет басшысының 24/7 істейтін кітапхана туралы идеясын Алматы әкімдігі бірінші болып қолдап, қазір Алматыда үш кітапхана тәулік бойы жұмыс істеп тұр. Бұйыртса, оқырманға күні-түні қызмет етуге әу бастан жоспарланып салынған, бар жағдайы қарастырылған үлкен кітапхана салынады деп ойлаймын. Қазір Жамбыл атындағы жасөспірімдер кітапханасынан күндіз-түні адам арылмайды. Оның барлығы көркем әдебиет оқып отыр немесе жалпы кітап оқып отыр деп айта алмаймыз, бірақ оқитын ұлтқа айналудың басты шарты – сол, оқуға жағдай жасап беру. Сапалы дүние ұсыну. Ал кітапханаға кітап оқуға емес, коворкинг орталығы ретінде пайдаланғысы келген оқырманға қызмет ақылы көрсетілуі керек деп есептеймін. Алайда қазіргі заңдарға сәйкес, кітапханалар ақылы қызмет көрсете алмайды, яғни осы мәселелерді заңмен рет­теу керек.
Одан бөлек, жазушыларға қалам­ақысын төлеп, тапсырысты беріп тұрып жаздыру керек. Осы жуырда Жазушылар одағы «Белес» құрылыс компаниясымен бірігіп үлкен жобаны жүзеге асырды. Үш бірдей тамаша роман жарық көрді. Мақсат Мәліктің сиам егіздерінің өмірі туралы «Абыл мен Қабыл», Қанат Әбілқайырдың «Ағыраптағы аты жоқ адам», Әлібек Байболдың «Мұтылған» деген мета-романы жарық көрді. Үшеуі де «Алқа» баспасынан шықты, «Абыл мен Қабыл» романының редакторы болдым. Әдебиетші ретінде де, редактор ретінде де, оқырман ретінде де өте жоғары баға бердім. «Ағыраптағы аты жоқ адамды» енді оқып бастадым. Үш романды да «Заманауи қазақ прозасы» деп ауыз толтырып айтарлықтай кесек дүниелер болды», – деп бағалап жатқандар бар.
«Алқа» баспасынан заманауи әйел бейнесін сомдаған повеске байқау жариялап қойдық. Қомақты жүлдесі де бар. Мәдениет министрі бір сөзінде: «Әлем әдебиетін аударуға мемлекет­тік тапсырыс жасаймыз», – деп қалды. Осы сияқты жобалар жасалып жатса, мемлекет басшысының өзі: «Оқитын ұлтқа айналамыз», – деп тұрса, айналамыз ғой. Айнала аламыз.

Раиса ҚАДЫР: Менің болжамымша, келесі 5 жылдың ішінде біз қазақ тіліндегі кітаптарды қарқынды түрде оқитын ұлтқа айналамыз. Бұл – болуға тиіс эволюциялық үрдіс. Қазір сол жолдамыз. Баспагерлер жан-жақтан үзіліссіз жұмыс істеуіміз керек. Жаңа баспалар көптеп ашылуы қажет. Жаңа кітаптар толассыз шығып тұрғаны жөн. Сол кез­де қоғамда оқу күнделікті әдет­ті жағдай болып саналар еді. Адамдар арасында «кітап оқуға тиіспіз, оқымау – ұят» деген түсінік қалыптасар еді. Бүгінгі уақытта үйлерде кітап сөресі жоқтығы, болған күнде де ондағы кітаптың өте аз екені жиі сөз болады. Бұрынырақта, ата-аналарымыздың заманында адамдар кітап жинауды сәнге айналдырған еді. Қорындағы кітаптарды бір-біріне мақтанып көрсететін. Қазір мұндай үрдіс мүлде азайған. Дегенмен соңғы бес жылдың ішінде кітап шығару индустриясы жақсы дамып келе жатыр, соған қуанамыз. Оқырман ұлт­ты тәрбиелеу үшін ең әуелі кітап көп болуға тиіс, одан кейін ата-аналар мен ұстаздар кітап оқуға ықпал ете білгені дұрыс. Жастар туған күнге, кез келген қуанышқа кітап сыйлауды әдетке айналдырып, «кімнің үйінде кітап көп?» – дегенді сәнге айналдырса, оң нәтижесін бермей қоймайды. Қандай жағдайда да, алдағы бес жылда өте жақсы дәрежеге жетеміз деп сенемін.

Әзірлеген
Мөлдір РАЙЫМБЕКОВА