Алаш қозғалысының тарихын, оның жетекшілерінің қызметін қорыту процесі советтік кезеңде басталып, биліктегі идеология тапсырысы бойынша жасалынған тұжырымдардың біразы ғылыми әдебиетте осы кезеңде орнықты. Сол сияқты, батыстық тарихнама да Алаш қозғалысына қатысты өзінің тұжырымдарын басым түрде орыстілді деректік материалдар (патшалық және советтік басқарушы аппарат қойнауынан шыққан) негізінде жасады. Міне, осы жасалынған тұжырымдарда ең кем дегенде мынадай екі дерек көздерінің көрсетулері есепке алынған жоқ.  Олар,  біріншіден, революциялық өзгерістерге (1917 ж.) дейінгі және советтік билік тұсында өмірге  келген Алаш зиялыларының шығармашылық мұрасы, екіншіден, ОГПУ және НКВД тарапынан алаштық топқа байланысты жүргізілген сот процестерінің материалдары.

---

 

Мәмбет ҚОЙГЕЛДІ,
тарих ғылымдарының докторы,
ҰҒА корреспондент-мүшесі

---

 

Мемлекеттік тәуелсіздік жылдары Алаш қайраткерлері мен шығармашылық иелерінің мұралары ешқандай да кедер­гісіз кітап түрінде жарық көрді. Алаш қоз­ғалысын зерттеу ісіне байланысты үл­кен жетістіктердің бірі осы. Мұндай жағ­дайды, өкінішке қарай, сот материал­да­рына байланысты айта алмаймыз.

Түрлі желеулермен осы уақытқа дейін, яғ­ни Алаш қозғалысының өмірде орын ал­ған уақытынан бері, міне, жүз жылдан ас­там уақыт өтсе де ОГПУ және НКВД та­ра­пынан ұйымдастырылған сот про­цестерінің материалдары әлі де құпия жә­не жабық мұрағат қорларында сақ­талу­да. Соның салдарынан Алаш қозғалысы қай­раткерлері мен оның белсенділеріне бай­ланысты совет мемлекеті атынан жа­са­лынған қылмыс соңына дейін ашыл­маған күйде қалуда.

Совет өкіметінің өткен ғасырдың 20-30-шы жылдардағы өз халқына бай­ла­ныс­ты жасаған қылмысына баға беру бағытында жүргізілген бұл жұмыс біздің елде 1991-1992 жылдары басталып, осы мақсатта құрылған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы ко­миссиясының қорытындылары мен ұсы­ныстары «Егемен Қазақстан» және «Ка­­­­захстанская правда» газеттерінде жа­рық көрді. Комиссияның қорытын­ды­сын­да жоғарыда аталған мезгілде «Қа­зақстан бұрынды-соңды болып көрмеген әлеуметтік тәжірибе (эксперимент – авт.) жүргізетін алып полигонға айналдырады», – деген тұжырым жасалынып, совет үкіметінің бұл әрекеті халыққа қарсы жасалынған қылмыс ретінде бағаланып, «ал оның алғышарттары режим өмір сүре бастаған кездің өзінде-ақ» туғандығы айтылды.

Қазақстан халқын, қазақ этносын бұ­рынды-соңды болмаған апатқа ұрын­дырған бұл трагедияның алғышарт­та­рының бірі Совет үкіметі тарапынан Әли­хан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан бас­таған қазақ ұлт-азаттық қозғалысы бас­шы­ларының қазақ мәселесін шешуге байланысты жасаған балама (альтер­на­тивтік) ұсыныс-бағдарламасының қа­пер­ге алынбауы еді.

Адамзат өз тарихында қатыгез дикта­торлық режимдердің талайын кездес­тір­ген. Солардың ең дүлейі және мейірімсізі совет­тік билікпен салыстыруға келмейді. Қа­зақ тарихына байланысты осы тұжы­рым­ға негіз бола алатын біраз фактілік ма­териалдарды келтіруге болады. Мақала көлеміне байланысты біз ондай әдіске бармай-ақ қояйық. Дегенмен, осы ретте мә­селені тура түсінуге жол ашатын мына­дай жағдайды ескерген жөн.

Ең алдымен, біз, тарихшы мамандар өткен тарихымызды қорыту ісінде заман сұранысына лайық жаңа әдіс-құралдарға сүйенгеніміз дұрыс. Мұндай талап бірінші кезекте қазақ ұлт-азаттық қозғалысы та­рихына қатысы қойылуға тиіс. Осы ретте, мә­селен, Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкей­хан бастаған Алаш қозғалысы тарихы кезінде идеологиялық орталықтардың тапсырысы бойынша советтік тарихнама ұстанымы тұрғысынан қорытылғандығы мәлім. Осы мақсатта том-том кітаптар жа­зылды, диссертациялар қорғалды, осы негізде зерттеуші кадрлар буыны қалып­тасты…

Ендігі уақытта осы арнада қалып­тас­қан методологиялық әдіс-құралдар біздің өткен ғасырда жүріп өткен жолымызды тура қорытуға мүмкіндік бере алады ма? Әрине, жоқ. Не істеу керек? Бұл ретте зерт­теушілердің алдында советтік идеология тұрғысынан қорытылған тарихтың методологиялық постулаттарын еңсеру мін­деті тұр. Яғни советтік кезеңде ел өмірінде орын алған тарихи процестерді жаңа әдіс-құралдар арқылы қайта қорыту ісі жүргізілгені дұрыс. Онсыз біз алыстағы емес, кешегі жүріп өткен жолымызды ту­ра түсіне алмаймыз.

Осы ретте қоғам ұлттық тарихнамадан мынадай мәселелерге байланысты жауап күтуге әбден хақылы: елде большевиктер партиясы орнатқан пролетариат диктатурасы қазақ қоғамының ішкі сұра­нысынан туған билік түрі ме еді? Бұл, бі­рін­шіден. Ал екіншіден, социалистік идея, оның ресейлік варианты қазақ қо­ғамы үшін жайлы жүйе бола алды ма? Қыс­қа болса да осы толық негізде сауал­дарға жауап іздеп көрелік.

Әлихан Нұрмұхамедұлы советтік би­лік орнаған сәтте-ақ, яғни 1917 жылы 1 желтоқсанда Торғайдан «Шаруа, жұмыс­шы және солдаттарға үндеу» жазып, оның мәтіні империялық орталықтарда таратылды. Үндеу «Ульянов – Ленин, Халық Комиссарлар Төрағасы, Николай патша сияқты жеке өзі бұйрықтар шығарып ешкімнің де алдында есеп бергісі жоқ. Оның  түсінігінде халықтың басқару­шы­лар қабылдаған шешімдер үстінен бақы­лау орнатуы буржуазиялық сандырақ.

Николай патша тұсында билікте­гі­лер­дің жауапсыздығын көргенбіз. Боль­ше­виктік төраға Ульянов – Ленин Николай патша сияқты жеке өзі билемек. Ульянов – Ленин Николай сияқты халыққа үнсіз хайуан ретінде қарайды», – деген сөздер­мен басталатын тарихи құжаттан оның авторының жаңа орнаған пролетариат дик­татурасы  аталған билікті қабылдамай­тындығын, тіптен мұндай билік жүйесіне үзілді-кесілді қарсы екендігін аңғару, әри­не, қиын емес.

Бұл саяси ұстаным тек Ә.Бөкейханға ғана тән емес, Алаш партиясы бағдар­ла­масы төңірегіне біріккен ұлт зиялыларына тиесілі ортақ ұстаным еді. Қазақ зия­лыларының империядағы өзгерістер­ден күткені пролетариат диктатурасы емес, қазақ қоғамының басым бөлігін қанағат­тандыра алатын, қазақ халқына өзін-өзі басқару мүмкіндігін беретін шынайы де­мократиялық билік жүйесі еді.

Шоқан Уәлиханов сияқты Әлихан Бө­кейхан үшін де негізгі іргелі мәселе – ресейлік биліктің қазақ қоғамында жүр­гізген реформалық шаралары мен бас­қару жүйесінің ішкі мазмұны еді. Түп­теп келгенде, ұлттың тағдырын шешетін де, оның ішкі сұраныстарына жауап бере алатын да заман сұранысына лайық шараларды іске асыруға ықыласты билік жүйе­сінің орнығуы еді. Осы тұрғыдан ал­ғанда, Ә.Бөкейханның ұстанымы мен әрекеті өзінен бұрынғы қазақ ойшылдары мен қайраткерлері (Абай Құнанбайұлы, Исатай Тайманұлы, Кенесары Қасымұлы, т.б.) қызметінің жаңа тарихи жағдайдағы логикалық жалғасы болатын.

Әлихан Нұрмұхамедұлына Алла таға­лам екі бірдей қасиетті, яғни білім мен мінезді молынан берген тұлға еді. Патша­лық билік тұсында-ақ ол бүкіл қазақ жұр­­ты мойындаған саяси қайраткер дә­ре­жесіне көтерілді. Оның халық ара­сындағы беделін байқаған замандас ағасы Бақытжан Қаратаев Оралдан жазған хатында (1910, 30.ІХ):

«Сүйікті Әлихан! …Қазақта ауызбірлік жоқ, бет-бетімен кеткен, оқығандары бол­са өз жұртын қадір тұтқанымен, бас қо­сып пайдалы іс бітіруге құлықсыз, бір-бірінің қызметіне қызғанышпен қарайды, яғни олар да өзара алауыз.

Қазақ арасы дүйім елдің ықыласы мен сені­міне ие оқыған азаматқа тапшы. Тек сен ғана халықтың ықыласына бөленген. Тек сенің ғана ел үшін қызмет жасадым деп айтуға хақың бар», – деп жазды.

Әлихан Нұрмұхамедұлының өмір жолы мен шығармашылық мұрасына зер сала қарайтын болсақ, онда мынаны бай­қаймыз. 1896-1905 жылдар аралығында өзі қа­тынасқан ғылыми экспедиция құра­мын­да қазақ ауылдарының өмірі мен жа­қын таныса жүріп, ол қазақ шаруа­шы­лығын және оны заман сұранысына лайық бейімдеуге (реформалауға) байланысты іргелі де концептуалды тұжырым­дарға келеді. Тура сол тарихи кезеңде қазақ елі үшін бұдан маңызды істі атау да мүм­кін емес-тін. Сонымен аталған мәсе­леге байланысты Әлихан Нұрмұхамедұлы жасаған тұжырымдарға қысқаша тоқта­лып өтейік.

Біріншіден, Ә.Бөкейханның дәлелді атап көрсеткеніндей, «жердің көп-аз­дығына қарамай, жердің һауасына қарай адам баласы мал баққан, иә егін салған… Қазақ жері мал кіндігі, мұнда бұрын қандай жұрт жүрсе мал баққан. Ғұсмания түркі тари­хынша біздің қазақтың Жет­судағы қаң­лы деген руы. Һауасы, жері ке­лісті Евро­паға барып, мал бағуды қо­йып, өзге шаруаға айналып отыр… Қазақ жеріне келген мұжық мал бағып, малдың басын көрші қазақтан асырып отыр…».

Жерінің ерекшелігіне қарай бейім­де­ліп, мал өсіруді негізгі кәсібіне айнал­дыр­ған жұрт жалғыз қазақ емес. Мәселен, «Австралия жері біздің қазақ жері сияқты шөл, топырағы жасық болған соң Англия (ағылшын – М.Қ.) жұрты қой бағып, мал шаруасын қылып отыр… Малы көшіп жүр, адамы қала болып отыр».

Австралияға ұқсас тиімді мал шаруа­шы­лығын Швейцария елі де жүргізіп отыр. Жері қар кетпейтін биік таулы, мал­ға жайлы да, егіншілікке жайсыз. «Жері аз болған соң малдың басын азайтып, сүйегін асыл қылып, мал бағып тіршілік қылып отыр. Қадағын 80 тиын, бір сом 20 тиын біздің орыстың қаласында сатылатын ірімшік осы Швейцария шығарған болады».

Әлекеңнің пікірінше, мал басын асылдандырып, тиімді мал шаруа­шылы­ғына көшу қазаққа да жат емес.

Екіншіден, Ә.Бөкейхан алдымен пат­ша­лық биліктің, кейінірек кеңестік биліктің қазақ елін тез арада отырықшы тұрмысқа аудару жобасына үзілді-кесілді қарсы шықты. «Мал шаруасы тымақ емес, төре ке­ле жатыр деп қолға жұлып алатын», – деп жазды ол.

Өкінішке қарай, қайраткердің бұл пі­кіріне аталған екі билік те көңіл аударған жоқ!

Әлихан Бөкейхан 1937 жылы 26 ші­л­деде Мәскеуде соңғы рет қамауға алынып, сол жолы 6 тамызда тергеушіге берген көрсетуінде «Мен – Бөкейханов Алаш пар­тиясы мен Алашорда үкіметінің төра­ғасы болдым, сондай-ақ, Совет билігіне қарсы әрекеттерді түгелдей өзім басқар­дым. …Мен Совет билігінің жақтасы бол­ған емеспін және бола да алмаймын. Өйт­кені, көзқарастық ұстанымым бұл би­лікті мойындаумен мүлдем үйлеспейді. Мен Советтік билікке қарсы күреске алып шыққан алаштық идеямда қала­мын!» деген тұжырымын білдіріп, өзіне берілген соңғы сөзін «Мен ешуақытта со­вет билігін жақтырған емеспін!» деген сөй­леммен аяқтайды.

Кез келген теориялық ұстанымдардың дұ­рыс немесе қате екендігінің жалғыз өл­шемі ол практика. Әлихан Бөкейхан пен оның серіктерінің саяси курсының қазақ мүддесінен алшақ емесін көп ұза­май-ақ советтік шындықтың өзі-ақ көр­сетіп берді. 20-30-ншы жылдары жүргі­зілген жедел түрде «отырықшыландыру» мен күштеп коллективтендіру шаралары­ның нәтижесінде 1932 жылдың ақпанына қа­рай Қазақстандағы колхозшылар шаруашылықтарының 87 пайызы және жекеменшік шаруашылықтарының 51,8 пайызы өз малдарынан түгел айрылып қалды.

1928 жылғы 27 тамызда қабылданған бай шаруашылықтарды тәркілеу туралы қаулыға сәйкес 696 шаруашылық тәр­кі­леніп, олардың 619-ы өздері тұратын округ­­тен тыс жерлерге жер аударылды. 1930-1931 жылдары «Кулактық жер ау­дару­ға» жіберілген шаруалардың саны толық  емес деректер бойынша 6765 адамға жеткен. Бұл іс жүзінде билік тарапынан жүр­гізілген ірі және орта шаруашы­лық­тарды жою шарасының көрінісі еді. Сон­дай-ақ, бұл ірі және орта шаруашылық иелерін әлеуметтік топ ретінде қоғам өмі­рінен біржола аластау болды.

Ленин – Сталин орнатқан диктатура­лық режимнің жүргізген реформалық ша­раларының нәтижесінде қазақ халқы бұрын-соңды болмаған ашаршылықты басынан кешірді, өзінің жартысына жуық бөлігінен айрылды. Сталиндік билік қа­зақтың ұлттық интеллигенциясы мен саяси басқарушы тобына, сондай-ақ, дін қызметкерлеріне қарсы перманентті жазалау шараларын жүргізіп, алғашқы және келесі буын саяси элитаны, ықпалды дін адамдарын әлеуметтік және саяси күш ретінде жойды.

Әлекең 1917 жылғы Қазан революция­сы қарсаңында айтқан «Есік алдынан дауыл, үй артынан жау келді! Алаштың ба­ласы «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұла­мадан» соң 200 жылда басыңа бір қиын іс келді», – деген сөзі расқа айналды.

Қорыта айтқанда, Ресей империясы көлемінде большевиктер партиясы орнат­қан диктатуралық билік жүйесі сырттан таңылған социалистік идеяның Ресейлік варианты қазақ халқы үшін қисапсыз мол азап әкелді. Ал бұл жүйеге балама ретінде өмірге келген Алаш идеясы неге өмірлік шын­дыққа айнала алмады? Алаш қоз­ға­лысының өмірі неге қысқа болды?

Бұл сауалдарға жауапты біз Ресейлік им­периялық биліктің, оның мұрагері Со­вет өкіметінің табиғатынан іздегеніміз жөн. Осы ретте орыс халқының ұлы ойшылы А.Герценнің мына жолдарына көңіл аудару артық емес: «Адамның игі­лікке толы ұмтылыстарына оны азаптаумен ғана жауап беретін, ізін ала қинау үшін алдымен оятып алатын осы мем­лекетті қайсымыз бойымызды ашу-ыза кернеген шақта жек көрмедік? Біздің қай­сымыз жер шарының төрттен бір бөлігін алып жатқан осы абақтыдан біржола құтылып шығуды ойламадық?».

Эмиграциядағы орыс философы И.Ильин большевизмді әзәзіл, азғырушы ағым ретінде атаған. Большевизм қазақ хал­қының басым бөлігін, оның енді ғана бас көтерген тәжірибесіз, сенгіш, жас зия­лылар тобын алдап, арбап соңына ерт­ті. Бірақ көп ұзамай-ақ, билікте бір­жола орнығып алған соң, әлгі соңына ер­ген аз ғана топты да дарға асуға бұйы­р­ды. Өйткені, сталиндік жүйенің биік адам­гершілік пен парасатқа сүйенген іш­кі өзегі жоқ-тын.

Әлихан Нұрмұхамедұлы бастаған ұлт­тық зиялылар буыны қазақ қоғамына ағар­тушылық идеясын жаюшы, сол ар­қы­лы оны жаңа сапа және сатыға көтерген буын болды. Сондай-ақ, олар әкелген ағар­тушылықты еуропалық және орыс­тық ағартушылыққа еліктеуден туған құбылыс ретінде қарастыру оның табиға­тын тура түсіне алмауға ұрындырар еді. Қа­зақ топырағындағы ағартушылық идея­сы ескі феодалдық тәртіп пен қоғам­дық қатынастарға, діни фанатизмге қар­сы бағытталуымен бірге, ресейлік отар­лық езгіден құтылуға, заман сұранысына лайық білім мен ғылымды игеруге үндеді. Ұлт азаттығы үшін күрес басшылары бұл негізгі мақсатқа жетудің жолы қазақты ұлт ретінде біржола қалыптастырып, оның ұлттық мемлекеттігін жаңғырту ар­қылы жүретіндігін жақсы түсінді. Бас­қаша айтқанда, қазақ ағартушы­лығының идеясы ақын, жазушы, философ ғалым­дарының шығармашылық  ізденісі арқылы жалпы ұлттық жобаға айналды.

Қалыпты да бейбіт даму жағдайында ағартушылық қызмет ұлттық тілдің, бі­лім жүйесінің, жаңа сападағы ұлттық мә­­­дениеттің, ұлттық бірегейлік пен са­наның біржола қалыптасуымен аяқталуға тиіс-тін. Бұл барлық қоғамдарға тән құбы­лыс. Басқаша айтқанда, ағартушы­лық ұлт үшін ұйытқы элемент міндетін атқаруға тиіс.

Сол сияқты ағартушылық идеясымен қатар жүретін қоғамдық ой мен қызметтегі ұлтшылдық ұстанымының өзіне тиесілі мақсат-мұраты бар. Отарлық тәуелділік жағдайындағы елдер үшін ол ұлттық мем­лекеттілікті жаңғырту немесе оны қа­лып­тастыру арқылы өз міндетін орындамақ. Ал өз ретінде ұлттық мемлекеттілік азат­тық жолына түскен елдің территориялық тұтастығы мен еркін дамуының кепілі.

Қазақ ағартушылығы мен қазақ ұлт­шылдығының тағдыры оларды өмірге әкел­ген алғашқы буын қазақ зиялы­ла­рының тағдыры сияқты қайғылы қалып­тас­ты. Олар көздеген мақсатына жете ал­май, бар болғаны 20 жылға жетер-жет­пес уақытта тарих сахнасынан ығыс­ты­рылды. Совет өкіметі қазақ ұлт-азаттық қоз­ғалысын, оның ұлттық идеясын гуманизмге, өркениеттік ұстанымдарға мүлде жат әдіс-құралдар арқылы басып жаншыды.

Бүгінгі таңда советтік тариханаманың Алаш қозғалысы, Ә.Бөкейханның қыз­метіне  байланысты  жасаған тұжырым­дары өз күшін жойды, ескірді деп айту жетімсіз. Өмірлік тәжірибеге сүйене оты­рып, біз ке­зінде советтік тарихнама жаса­ған тұ­жы­рымдар идеологиялық конъюнктурадан туындаған ғылымға жат құ­бы­­лыс бол­ғанын мойындай отырып, оның ық­палынан алдымен өзіміз арылып, ал жас буынды алаштық таза да биік, заман сұранысына лайық рухта тәрбие­леуге мін­деттіміз.

---

 

• АҒАДАН АҚЫЛ

«ҮШІНШІ ДУМА ҺӘМ ҚАЗАҚ»

Бірінші һәм екінші думада қазақ халқы облыс басынан бір депутат сайлаған еді. Бұл екі думада бірі жетпіс екі күн, бірі жүз үш күн тұрып қазақ халқының жұмысы кеңеске жетпей қуылды.

1907 жылы 3 июньде екінші дума қуылып, енді келер думаларды сайлауға «3 июнь законы» шықты. Бұл закон бойынша бүгін қазақ халқы депутатсыз қалды. Қазақ халқы  надан, думада депутаттық бұған қол емес деді.

Сөйтіп, өткен бес жылда думада қазақ ісі бөтен халық сайлаған депутаттар қолында қалды. Осы бөтен халық депутаттары қазақ жері туралы 3 думада не сөйледі, не жұмыс қылды, осыны қысқартып жазалық.

Жетісу, Семей, Ақмола, Торғай һәм Орал облысына қараған қазақтарға закон болып «25  март 1891 жылғы степное положение» шықты.

Бұл законның 119 статьясында айтылған: «Көшпелі қазақ отырған жер – қазынанікі» деп. 160 статьясында айтылған «Бұл жер срок­сыз көшпелі қазақ пайдасына болып тұрады» деп. Осы 120 статьяның қосымшасында айтқан: «Қазақтың пайдасынан артық жерді қазына өз керегіне алады», – деп, жоғарыда айтылған бес облыста қазақ жерін мұжыққа алғанда осы қосымшаға сүйеніп ала­тұғын.

Түркістандағы Самарқан, Ферғана, Сырдария облысының қазақтарына шығарған закон: «21 июнь 1886 жылғы Түркістанский крайды билеу хақындағы шыққан положение». Бұл положениенің 279 статьясында қазақтан жер артылса, қазына өз пайдасына алады деген қосымша жоқ еді. Бұл закон бұрынға күйінде тұрса Түркістанда қазақ жері мұжыққа алынбайтын еді, үкімет 279 статьяға қосымша деп 1911 жылы 3 думаға ұзындығы екі жол закон кіргізді. «Түркістанда қазақ жерінен артық жер табылса қазына өз пайдасына алатын болсын» деп.

Осы закон думада сөз болғанда қазақ пайдасына Қазан депутаты Мақсұдов, Забайкал депутаты 2 Волков, Уфа депутаты Тевкелев, Тобыл депутаты Дзюбинский сөйледі. Бұлардың сөзіне әбден миланып октябрист депутаты барон Мейендорф та бұл законға тас салмаймын деп қарысты. Думаның көпшілік жағы ортасынан шешендерін шығарып, бұл закон халыққа пайдалы һәм бұлай болуы әділшілік деп таласқан жоқ, бәрібір үндемей отырсақ та көптікпен бүктейміз ғой деп.

Дзюбинский: «тым болмаса қазақтың қазған арығы, салулы жоңышқасы, алма-мейіз салған бақшасы бұл закон бойынша қазына пайдасына алынбасын» деді. Думанның көпшілігі осы түзулікті бүктемеде қалдырды. Сөйтіп, думаның көпшілігі көптігін қылып, жүйрік шешендері бүктеп 279 статьяға қосымшаны закон болсын деді.

Государственный Совет бұл законның хатында кемшілік бар деп, думаға қайта қайырды.

7 декабрьде 1911 жылда дума әлгі законды екінші рет қарастырды. Кадет партиясының көсемі Минюков Түркістаннан жер алам деген дұрыс емес деп тағы сайрады. Астрахан депутаты Виноградов қазақ жыртқан жер өзінде қалсын деп, законды Дзюбинскийше түзетпек болды. Көптігіне сеніп, сөз тыңдаған 3 дума емес, екінші қайтара 279 статья қосымшасы закон болсын деді.

Осылайша, Түркістан қазағына да Жетісу, Семей, Ақмола, Торғай һәм Орал қазағының кебі келді. Енді Түркістанда қазақ жерін алғанда закон деп алады.

«Әлі жеткен алып та жығады, шалып та жығады» деген осы-дағы.

Әлихан БӨКЕЙХАН.