ЖАУАПКЕРШІЛІК ПЕН УӘДЕДЕ ТҰРУ
«Басқаның психологиясын түсіну өте қиын. Тіптен, өзгені түсінемін деп бас ауыртпай-ақ қойыңыз. Алдымен өзіңізді түсініп алыңыз», – дейді бізбен әңгімеде психолог маман. Біз жүрегімізге қаншалықты үңіліп жүрміз? Бүгінгі әлем де, адамзат та бұрынғыдан өзгерек екені жаңалық емес. Адам жан-дүниесіндегі өзгеріс қоғамдық-әлеуметтік жағдайларға қалай әсер ететінін біздің де білгіміз келеді. Қазақтың бүгінгі мінезі, жаны, талабы қандай болғанын да таразылап тұрудың еш артықтығы жоқ қой. Бүгінгі қазақ қоғамының жай-күйін түрлі қоғамдық ғылымдар призмасы арқылы сараптап көруге ұмтылып жүрген «Қазақ әдебиеті» газетінің бүгінгі қонағы – әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті Жалпы және қолданбалы психология кафедрасының профессоры Нұргүл Қорғаджанқызы ТОҚСАНБАЕВА.
– Бүгінгі қоғамның психологиялық келбетін жаса десе, ең алдымен қандай факторға сүйенер едіңіз?
– Әр қоғамдық-экономикалық формация өзгерген сайын адам да санасын өзгертіп отырады. Экономистер «Экономика өзгергенде, қоғамдық-экономикалық формация жаңа бір қоғамды қажет етеді» дейді. Ал біздер, психологтар «Әрбір адамның жеке санасы толысқанда, жаңа қоғамды талап етеді» дейміз. Біздің тарихи жолымызда қалған үлкен қоғамдық-саяси көтерілістер ошағы қалай тұтанды? Төңкеріс бір-ақ күнде жасалынбайды. Әуелі адамдардың санасының өзгеруі тиіс, соның нәтижесінде ол сана қоғамның, мемлекеттің өзгерісін қалаған деңгейге жеткенде ғана, билік тарапынан ешқандай да өзгеру әрекеті байқалмаса, мемлекетті дүр сілкінткен оқиғалар болып тұрады. Адам санасы өзгермесе, мейлі ол бай болсын, мейлі кедей болсын, «Көтеріліске шығайық, талап-тілегімізді орталықтарға білдірейік» дегенмен, ешкім қозғала қоймауы мүмкін. Ал сана толық өзгеріп болғанда, бір ғана сөз күллі елді қозғап кетеді. Яғни әрбір қоғамдық-экономикалық формацияның өзгеруіне жаңа сананың қалыптасуы тікелей әсер етеді.
Енді біздің қоғам туралы әңгімелейік. Қазақстанның жаңа қоғамдық-тарихи формацияға өткеніне ширек ғасыр ғана уақыт болғанын ұмытпауымыз керек. Ширек ғасыр – тарих үшін қас-қағым сәт. Нарықтық қоғам бізге сату ұғымын үйретті, «бизнес» деген сөздер жиі қолданылатын болды. Себебі, біз сатудың адам ұялататын ештеңесі жоғын түсіндік. Нарықтық қоғамда сату – алыпсатарлық емес, маңдай теріңмен келген еңбегіңді лайықты деген бағаға ұсыну екенін әйтеуір түсініп келеміз. Мысалы, дәл сіздікіндей еңбек өзгеде де бар. Ол да сатқысы келеді. Екеуінің қайсысын таңдау – адамның еркінде. Сондықтан қоғам «әуелі мені таңдасын» деп, біз бәсекелестікті, бәсекеге қабілетті болуды да біртіндеп сіңіріп келеміз. Еңбек ақшаға сатылатын болғандықтан, ол сапалы болуы керек. Аға буын нарықтың бұл заңдылығын толық игере қоймағанымен, жастар мұны әбден түсініп, қоғамның сұранысын өтеу үшін барын салып жүр. Бүгінгі студент-жастардың көпшілігі оқуын бітірген соң бір ғана жұмыспен шектеліп қалғысы келмейді, шағын болса да жеке ісін ашуға талпынады. Ең әуелі өзіне сенуі керегін біледі. Өйткені, бүгінгі бала өзін-өзі нарыққа дайындаған.
– «Заман өзгерді, қоғам өзгерді» деген сөз бұрын да айтылатын, қазір осы мәселе көбірек қозғалатындай. «Біз өзгердік пе, өзгерсек бұрын қандай едік, қазір қандаймыз?» деген сауалға қалай жауап беруге болады?
– Әрине, қоғам да, біз де өзгердік. Біздің буын екі қоғамды бастан кешті. Біз көрген тәрбие мүлдем басқаша болды. Үлкенге қарсы сөйлемейтін, қонақ келсе үлкендермен бірге отырып шәй ішпейтін, үлкеннің айтқаны дұрыс болса да, бұрыс болса да қарсы келу тәрбиесіздік болып саналатын ортада өскен аға ұрпақтың мінезінде жақсы да, жаман да жағы көп еді.
Қазіргі қоғам жастарға басқаша тәрбие беруде. Бұрын біз ересектердің көңіліне қарайтынбыз. Қазір балаларымыздың көңіліне қарап жүрміз. Бүгінгі бала ертең қандай болып ержетеді, мәселе осында. Баланы бүгін молшылықта өсіріп алып, кейін алдынан неше түрлі кедергілер кездессе, ол адам қоғамға қалай бейімделеді? Бізді қоғамға да, қиыншылыққа да дайындап өсірді. Қандай қиыншылық болса да, көтереміз, қандай орта болса да сіңісіп кете аламыз. Мәселен, Алматыға оқуға жалғыз жібере салатын. Қазір Алматыға оқуға талапкермен бірге бірнеше адам ере келеді.
Заманда ғана емес, ғылымда да өзгеріс көп. Магистратураны екі жыл оқып, Ұлттық кітапханаға бармайтын түлектер бар. Кітапханада тапжылмай отырып ешкім кітап оқымайтын болып алды. Ертең ол бала қандай маман болады? Тіптен, докторантураға түсуі де мүмкін ғой. Мүмкін, оның ұйымдастырушылық қабілеті жақсы болар, бәлкім, спортта, өнерде мықты шығар. Бірақ ол ғылымның адамы емес қой. Белсенді адамдар күндердің бір күнінде ғылым магистрі, ғылым докторы атанғысы келіп тұратын мінез пайда болды. Олар ғылымның тамшылап төгілген термен жүріп өтетін ауыр жол екенін түсінгісі де келмейді.
Барлық қоғамның негізін қалайтын – ғылым. Ол ғылым мәнді, шынайы болмаса ертеңгі қоғам қалай өзгермек? Біздің аспирант кезімізде жағдай қандай еді? Ұлттық кітапханадан ертерек барып орын алуға тырысатынбыз, ол кітап бүгін менің қолыма тие ме немесе диссертацияның микрофишасы көрінсе екен деп қайғыратынбыз. Әрбір аспирант көшіп-қонғанда «Ятрань» деген үлкен бір-бір машина арқалап жүретінбіз. Иә, біздер: «жас ғалымбыз, елім үшін қызмет етіп жүрміз, бізге пәтер бер» демедік. Үй жағалап, көшіп жүре бердік. Әлгі машинкамен диссертациялық жұмысымызды, мақалаларды тарсылдатып тереміз. Ондағы пернетақтаның ауырлығы сонша, саусағымыз мүйізденіп кететін. Әрбір кітапты талдаймыз. Сараптаймыз. Бүгінгі студенттер Ғаламторда отырып, магистрлік диссертация жазып әкеледі. Себебі, ғылымға деген көзқарас жеңілденіп кетті. Теориялық ғылым қаншалықты мықты болады, қоғамның іргесі соншалықты нығаятынын ұмытқандаймыз. Қоғамды өзгертетін – ғылым. Біз мұны әрдайым есте сақтап жүруіміз керек.
Қазіргі қоғам бүгінгі адамға ғана қызмет етіп жүр. Ертең жаңа қоғам керек болса, біз басқалай жұмыс істеуіміз керек пе деп ойлаймын.
– Қазақтың жаны туралы сұрағымыз келеді. Қазақтың мінезі, келбеті, болмысы туралы әңгімелегенде біздің бойдағы «бар мен жоқ» туралы не айтар едіңіз?
– Қазақты ежелден момын халық дейді ғой. Адамға темперамент туа бітеді. Ол темперамент психологияда төртеу: холерик, сангвиник, флегматик, меланхолик. Осы бөлініске салып қарасақ, қазақ халқы флегматик пен меланхолик типтес. Себебі, біз көп жұмысты ертеңге қалдырамыз, шақырған жерге кешігіп барамыз, жайбарақатпыз. Бұл мінез қазақтың 100 пайызының бойында жоқ, алайда, 50-60 пайызында байқалады. Бірақ бүгінгі қоғамда жаңа келбет, жаңа мінез байқалады.
– Сыртқы келбеттің мінезге қатысы бар ма?
– Сыртқы келбет мінезге тікелей қатысты.
Бұл өзгерістің қиын да жағы бар. Бұрын сөзіміздің жауапкершілігі бар еді. Қазір сөз жауапкершілігінің, уәдеде тұрудың не екенін балаға сіңіре алмай жүрміз. Бала бүгін бір нәрсе айтса, ертең ол сөзінен оп-оңай айни салады, ойлары дұрыс – бірақ солай жұмыс істегілері келмейді, мұны психологияда «когнитивтік дисонанс» дейді. Уәдесінде тұрмаса, жазаланбайтынын біледі, сондықтан уәдесін орындауы да екіталай. Тек өз пайдасы үшін ғана өзгелермен қарым-қатынас жасайтын «манипульяторлар» да көбейіп келеді. Олар мұнысын нарықтың заңына бейімделу деп түсіндіреді. Бірақ қоғамның қай өзгерісіне де бейімделу – адамдық, моральдік, рухани жауапкершіліктің босатпайтынын естен шығарып алған.
– Қазір жаһандану заманы дегенді көп айтамыз. Осы жаһандану қазақ мінезін өзгертті ме?
– Мінез өзгерісінің жаһандануға қатысы жоқ. Жаһандану қайта бізге көп мүмкіндіктер берді. Осыдан жиырма жыл бұрын қоғам осылай өзгереді десе, ешкім сенбес еді. Тап қазір жаһанданудың арқасында жастарға барлық мүмкіндік берілген.
Мінез – қоғамға байланысты. Психологияда нейролингвистикалық бағдарламалау деген тәсіл бар. Жоспар құрып, бір жетістікке жетем десеңіз, талпыныңыз. Сол жоспар аясында әрекет етіңіз. Мәселен, досыңыздың үйі бар ма, оны күндеп немесе өзіңіздің жолыңыз болмайтынын айтып шағынғанша, өзіңіз әрекет етіңіз. Жұмысыңыздың айлығы жетпей ме, қосымша жұмысқа тұрыңыз. Нарықтық заманда сізге ешкім, тіптен, мемлекет те көмектесуге міндетті емес.
Болашаққа деген нақты бағдарламасы жоқ жастар бүгінгі күнмен өмір сүреді де, ертеңгі күнін жоспарламайды. Сондықтан ертеңі тіптен қиындай түседі.
– Бәлкім, жастарға осыны психологиялық тұрғыда түсіндіріп беру керек шығар?
– Психолог – психология мамандығы бойынша кәсіби білім алған, дипломы мен арнайы теориялық білімі және практикалық тәжірибесі бар адам. Психологтар негізінен дені сау, бірақ қарым-қатынаста, өзіндік күйзелістері мен қолдау мен түсінуді қажет ететін адамдармен жұмыс істейді (егер де адамда психикалық ауытқулар білінсе психолог оны психиаторға жібереді). Психология мамандығы көп салалы мамандық, әр психолог өзі таңдаған саласы бойынша жұмысын атқарады. Мысалы, балалар психологиясы, отбасы психологиясы, клиникалық психология, заң психологиясы және т.б. Қазақ Ұлттық мемлекеттік университетінің философия және саясаттану факультетіндегі жалпы және қолданбалы психология кафедрасында, кәсіби психолог маман даярлаудағы жетекші мекеме болып табылады. Бұл жерде көптеген кәсіби психологтар мен психология ғылымының PhD докторлары арқасында жыл сайын болашақта түрлі психология саласында жұмыс істейтін кәсіби мамандар шығарылады.Сондықтан жастар көбінесе қандай жағдайға кездессе де, психолог маманның кеңесін алуға дағдылануы керек.
– Бүгінгі тәрбие, отбасы институтының басты мәселелері қандай? Қазақ баласын қалай тәрбиелейді, қалай тәрбиелеуі керек еді?
– Отбасы бала тәрбиесіне тікелей әсер етеді. Отбасыға қоғам әсер етеді. Көп жастарымыз отбасында тұрақты емес. Балаға көңіл бөлмейді, әуелі өзін ойлайды. «Маған қиын болды» дейді де, шаңырағынан безінеді, ал күні ертең жалғыз өсу балаға қандай қиынға соғатынын түсінгісі де келмейді. Бірақ ырың-жырың отбасылық өмірлерімен бала психологиясына кері әсер еткеннен гөрі, екі адам екі жақта өмір сүргені де дұрыс. «Ажыраспаймын» дегеннің мәнісі қалмайтын кездер болады.
Психология – психикалық құбылыстардың даму заңдылықтарын зерттейді. Яғни психология дегеніміз – ең әуелі өзіңді-өзің зерттеуің, өзіңді-өзің тануың. Басқаның психологиясын түсіну өте қиын. Тіптен, өзгені түсінемін деп бас ауыртпай-ақ қойыңыз. Алдымен өзіңізді түсініп алыңыз. Адамның өзінің не қалайтынын, нені дұрыс, нені бұрыс деп қабылдайтынын, оны қоғамның талқысына салғанда қалыпты құбылыстардан қаншалықты ауытқитынын, өз таңдауыңыздың қандай екенін, болашағыңызды қалай елестететініңізді білуіңіз керек. Ал бізде кейбір адамдар өзінің ойына үңілуден қалған.
– Жасөспірімдері өзіне-өзі қол салатын елдердің алдыңғы қатарынан көрініп жүруіміздің себебі неде деп ойлайсыз?
Жасөспірімдердің күйзеліске ұшырауының қандай рухани-психологиялық себептері бар?
– Қоғамда ақпарат алатын жолдар көбейіп кетті. Және ақпараттар тасқыны өте көп. Оның ішінде жақсысы да, жаманы да болады. Біреу-біреуді өлтіріп кетті немесе өз-өзіне қол салыпты деген хабарларды ата-аналары кешкі шәй үстінде тілі енді шығып келе жатқан сәбимен, күллі бала-шағасымен бірге отырып көре береді. Ол ақпарат бала санасында қалып қоятыны ешкімнің қаперіне кіріп те шықпайды. Бала психикасы өте нәзік. Ол көп нәрсені қабылдай береді, бірақ талдап-таразылай алмай қалады. Кейін келе бала сәл-пәл күйзеліске ұшыраса, жадында бұрынырақта естіген өлім-жітім оқиғалары бірден жаңғырып шыға келеді.
Ал жастардың өз-өзіне қол сұғу мәселесіне келсек, қазір қоғам ала-құла. Біреу – бай, біреу – кедей. Біздер, өмір көрген үлкендер байлықтың бақыт емес екенін саралай аламыз. Жатақханада тұрып-ақ өмірдің қызықты болатынын жастарға түсіндіру керек. Бақыт – жарасым мен сыйластықта, махаббатта екенін білгені дұрыс. Әрине, қоғамға, ортаға қарсылық ретінде өзіне-өзі қол жұмсайтындар да кездеседі. Бұл қарсылықтың да бітеу жарасын емдеп жазуға болады. Ол үшін жүрегін жегідей жеген дерті өзім жазам деп арпалыспай, арнайы маманға келіп, іштегі шерін тарқату мәдениетін қалыптастыруымыз керек.
– Студенттердің, жастардың үлкен өмірге деген психологиялық дайындығы мен бейімделуі туралы арнайы психологиялық зерттеулер бар ма? Бар болса, олардың нәтижесі қандай?
– Жар таңдау мен мамандық таңдаудан жаңылыспау керек дейді ғой. Мамандық – біздің бүкіл психологиямызды өзгертеді. Мәселен, жиырма жыл жұмыс істеген мұғалім мен жиырма жыл театрда қызмет еткен артисті салыстырыңыз. Екеуі екі түрлі адам. Бірақ басында екеуі бірдей еді, бір мектепті бітірген болатын. Мамандық таңдауда шатаспауыңыз керек дегеніміз – осы. Ол сіздің кейінгі ғұмырыңыздың бағыт-бағдарын анықтап береді. Психологияда қабілетті анықтайтын аппараттар бар. Сондай құрылғылар арқылы баланың бейімділігін ерте жастан анықтауға болады. Иә, кейбір бала кішкентайынан «осы мамандықты таңдаймын» деп табандап тұрып алады. Ол баланың арманын ұштау керек.
– Сіз арнайы аппарат арқылы баланың қабілетін анықтауға болатынын айтып отырсыз ғой. Баламның мінезінде осындай өзгерістер бар еді деп, жалпы қазіргі халық баласын психологқа апара ма?
– Психолог – дәрігер емес. Оған әбден дерті асқынғандар емес, кәдімгі қалыптағы адамдар да баруы керек. Ал бізде, адам күйзеліске түсе ме, ол әбден шегіне жеткенде бір-ақ барады. Отбасынан ажырасып кеткеннен кейін ғана психологқа келіп тұрады. Ол отбасынан ажырасқысы келмеді ме, ерлі-зайыпты адамдардың арасында сызат түсе бастағанда-ақ психологқа жазылулары керек еді. Жоқ, болар іс болып қойғаннан кейін психологтан көмек сұрайды. Әрине, осы күні психологиялық түрлі орталықтар қарапайым халық үшін қолжетімсіз. Қазір психологтың дережесі де анықталмаған. Психологқа бармасаң да өмір сүруге болады деп ойлайды. Ал ол психологқа ақшамен бару керек болса, тіптен, жолағысы келмейді. Сондықтан халыққа тегін ем беретін дәрігерлер сияқты тегін қабылдайтын психологтар да болуы керек.
Отбасы дәрігері сияқты, отбасы психологы да болғаны дұрыс. Сіз қанша жерден психолог болса да, бөтен адамға сырыңызды жайып сала алмайсыз ғой. Ол адамға сену үшін әбден сыралғы болуыңыз керек. Яғни ол психологпен ұзақ жылдар бойы ақылдасып, кеңесіп отыруы тиіс.
– Қазіргі таңда күйзеліс – көптеген адамдар ұшырайтын дерт ретінде аталып жүр. Мұның алдын алуға немесе бұл дертті айналып өтуге бола ма? Психолог маман ретінде бұл дерттің біздің елге қандай қауіп-қатері барын айтып берсеңіз.
– Күйзелістің себебі көп. Қоғамдық көлікте көп адамдардың ортасында сіресіп тұрсаң да стресс аласың. Мұздасаң да, ыстықтасаң да көңіл-күйіңді жоғалтасың. Біреуді көбірек күтіп қалсаң да жүйкең жұқарады. Жұмыста да, көшеде де, үйде де естіген жағымсыз әңгімелер жаныңды жаралайды. Күйзеліс – осындай болмашы ғана болып көрінген түрлі стрестердің жиынтығы. Біреудің қайғысы аздай, қазір көптеген қыз-келіншектер сериал көріп, өзге біреу үшін жүйкесін тоздырып отырады. Теледидарға телміріп отырып екі-үш сағатының қалай өтіп кеткенін білмейді. Сосын ештеңеге үлгере алмағанын айтып шағынады. Үлгермеу демекші, қазіргі өмір салтында адамға тәулігіне жиырма төрт сағат уақыт тапшы. Халықта ұлы шаршау да бар. Сондықтан, күйзеліске ұшырамайтын адам кемде-кем. Кез келген адам осы қалпында психолог маманға барса, арнайы әдіспен оның күйзеліс деңгейінің қандай формада екенін ажыратып бере алады.
Тіптен, психологқа көрінгісі келмесе, бассейн, өзен-көлге шомылсын, ағын суға қарсы жүріп, тынықсын. Күніне бір-екі сағат таза ауада серуендесін, тауға шықсын, қарағайға, көкжиекке көз талдыра қарасын…
Басқасы басқа, қазақ әйелдері демалыс мәселесінде өзін қоғамның, ортасының, отбасының құрбаны қылып жіберген. «Жұмысы ауыр, балалармен күні бойы жұмыс істейді, сондықтан көбірек демалуы керек» деп мұғалімдерді мемлекет үш айға еңбек демалысына жібереді. Сол үш айға алған ақысына әлгі әйелдердің көпшілігі үйін жөндеп, үйін әктеп, қонақ күтіп, т.с.с. ешқайда демалмай-ақ қайтып келеді. Әрине, кейбірі бұл жұмыстардың өзін демалыс көруі мүмкін. Бірақ тынықпаған тән мен жан күндердің күнінде күйзеліске ұшыратары анық.
– «Жалпы және қолданбалы психология» кафедрасының профессоры ретінде осы сала нендей зерттеулер жасап, қандай тұжырымдарға келдіңіздер, соны білсек деп едік.
– 2001 жылы Сатыбалды Мұқатайұлы Жақыпов «Жалпы және этникалық психология» кафедрасын ашты. Осы күнге дейін психология мамандығы бойынша Қазақстандағы қорғалған ғылыми жұмыстың басты бағыттары ол кісінің жетекшілігімен жүзеге асты. Егеменді Қазақстанның психология саласындағы психология ғылымдарының алғашқы докторыларының бірі С.М.Жақыпов болды. Қазақстан бойынша 40 ғылым докторы бар болса, оның 8-і қазіргі күні «Жалпы және қолданбалы психология» деп аталатын біздің университеттің кафедрасында қызмет етеді. Қ.Жарықбаев, С.Қ.Бердібаева, Д.Д.Дүйсенбеков, О.Х.Аймағанбетова, Н.С.Ахтаева, А.М.Ким, т.б. ұстаздар бар. Кафедра толығымен профессорлық құрамда. Бізде студенттерді теориялық және практикалық тұрғыдан дайындайды.
– Әңгімеңізге көп рахмет!
Әңгімелескен
Қарагөз СЕРІКҚЫЗЫ.