Бұл әңгімені сырлас суретші ағамның шеберханасында отырғанда естідім. Қылқалам шебері өзінің әйгілі «Күту», «Жанталас», «Мұңлы әуен» картиналарының жазылу тарихын айтып болып, шылым шегетін орынға бет­теді.
– Сен суретші Сахи Романовты білетін боларсың?
– Білемін ғой…
– Сахидың салынбаған суретінің кейіпкері бар еді. Өзімнің әпкем. Саған жақсы тақырып. Жазуыңа болады.
Салынбаған сурет­тің кейіпкері…
Елең ет­тім.
– Суретін не үшін салмады екен?
Ағама сұрақты бірінен соң бірін жау­дырып жатырмын.
– Ол осында тұрады. Саған бәрін айтсам, қызық болмай қалар. Өзінен сұрап білерсің!
Осы кездесуден соң суретшімен жүздесудің сәті түспей кет­ті. Арада төрт жыл өтіпті. Жақында кітапханадан Сахи Романов туралы кітапты кездейсоқ ұшырата қалғанда үш жыл бұрынғы әңгіме қайта қоздаған…
Таныс-білістерден сұрастыра жүріп кейіпкерімнің байланыс нөмірін таптым. Елордадағы жоғары оқу орнының бірінде сабақ береді екен. Сахи Романов туралы сұрағанымда ол оқиғаны ұмытыңқырай бастағанын, толығырақ еске түсіруі үшін келесі күні хабарласуымды өтінді. Келістік.
–Менің есімім – Айжан. Өзім Қарадала өңірінің тумасымын, – деп бастады әңгімесін кейіпкерім. – 1995 жыл. АГУ-дың 1-ші курсына қабылданған кезім. Ауылдағы бейғам шақтар арт­та қалған. Жаңа достар. Жаңа ортаға жатырқай ене бастаған уақытымыз. Жатақханада тұрамын. Көктем мезгілі болатын. Бірде автобуспен 28 Панфиловшылар паркі аялдамасынан түстім. Бір жаққа бара жатқан болуым керек. Аялдамада аз-кем бөгеліп, тұрып қалып­пын. Кенет, қарама- қарсы жерден жасы егде тартқан, сәнді киінген, басында қаракөл матадан тігілген папағы бар, үстінде қоңыр плащы, қою мұрт­ты бейтаныс адамның менен көз алмай, қарап тұрғанын байқадым. Ол тесіле қарап сәл тұрды да маған қарай жақындап келді. Жол сұрау үшін келе жатқан шығар деп ойладым. Алдымен елпілдеп өзім амандасып жатырмын.
– Амансың ба, қызым? «Есімің кім?» – деді сосын жылдамырақ сөйлеп. Атымды айт­тым. Қайда оқитынымды да сұрады. «АГУ-де, филфакта». «Мына жерде ғой… Ауылдан келдің бе?». Мен «жоқ, қалада оқимын» деп ауылдан келгенімді өзімше жасырып тұрмын. «А-а, бері тұршы» деп қасыма жақындады. Сәл үнсіздіктен кейін қарт адам «мен сенің суретіңді саламын» деді. Қалаға жаңа келген ауыл қызына бейтаныс жанның бұл сөзі мүлдем тосын әрі оғаштау естілгендей болды. «Жоқ, аға, болмайды» деп­пін барар жағыма асығып…
Қария басымдағы төбетейге де назар салып қарағандай болды. «Маған керексің! Дәл осы образды іздеп, кездестіре алмай жүр едім. Бүгін өзіңнен таптым. Ертең шеберханама келші, Никольский базары жақта», – деді.
Мұндай жайт­ты алғаш рет бастан өткерген мен үшін қарт­тың бұл әрекеті санама сыймайтындай. Тағы да басымды шайқадым.
Ол асығыс қалтасынан блокнотын алып, соның бір парағына өзінің мекенжа­йын жазып қалдырды. Жазуы маржандай екен. Өрнегі де өзгеше.
Мен қағазды алдым да жүрер бағытыма қарай жөнеле бердім.
Сол кездерді ойша көз алдыма елестете отырып, Айжанға қылқалам иесінің көзімен қарап қоямын. Суретшінің ықыласы түскен кейіпкеріміз қырықтың қырқасынан асса да өңін бермеген. Желкілдеген жас дәуренінде «па, шіркін» дегізетіндей сұлу болғаны, әлі де әлпетінен әсемдіктің нышаны қайта қоймағаны байқалады. Оқушы болып жүргенде бірнеше рет «Қыз сынынан» мүдірмей өтіп, мәреге сүрінбей жеткені және бар. Қаланың көп сұлуынан ауылдың сәмбіталдай қызының қоңыр табиғатымен бөлектеніп тұратыны да мәлім-ді. Суретшінің келбет­ті студент қызға назарының ауғаны – кейіпкердің жат­танды емес, боямасыз бейнесінде жатқандай.
Халық суретшісі Сахи Романов атақты «Қырық өтірік», «Алдар көсе», «Отан аясында», «Құрманғазы», «Жайлаудағы кеш», «Жас шопандар», «Туған өлке» секілді кесек туындыларымен танымал. Бейбіт өмір, жасампаз еңбек адамдары, халық этнографиясынан тамыр тартатын сурет­тері шынайылығымен баурайды. Суретшінің бірнеше жыл «Қазақфильм» студиясында қызмет атқарғаны мәлім. Кинематография бағытында жүргендіктен де кейіпкер таңдауда ол өзгелерден бір қадам алда тұратындай. Кино саласына бар қажыр-қайратын жұмсап, көптеген фильмдерге декорация эскизін жасаған. Туындыларының көпшілігі сол кездегі қызметі барысында салынғаны белгілі. Ал бұл жолы қылқалам иесі еркін жұмыс барысындағы полотносын салғысы келді ме екен? Жоқ, әлде басқа сыры бар ма?!.
Сахи Романовтың туған жері Қарағанды облысының Ақтоғай өңірі. Орталық Қазақстандағы ең биік тау – Ақсораңның етегінде өмір есігін ашыпты. Бір деректерде Қызылорданың Қазалы ауданы деп айтылып жүр. ейіннен суретші Ақтоғайға арнайы барып, мерейтойын өткізіп, халықпен қауышқан кезінде кіндік қаны тамған жер осы өлке екенін растаған. Белгілі өлкетанушы Тұңғышбай Мұқан «Тауқымет­ті тағдыр» мақаласында Сахидың өксікке толы өмірі жайында тың деректер келтіреді.
«Әкесі Әлтікейұлы Түсіпбек ескіше сауат ашқан, еті тірі қабілет­ті адам болған көрінеді. 1930 жылдары Арқа өңірінде Боқты, Шұбартау, Тоқырауын көтерілістерінің белең алуы Түсіпбек сияқты атпал азамат­тарды қатарына тартқаны белгілі. Соның салдарынан Түсіпбекке де «көтерілісші болдың» деген нақақ айып тағылып, басқа да жалған жаламен сот­талып кете барған. Бұл тау­қымет алапат ашаршылыққа ұласып қазақ даласын жайлаған нәубет­тің бұғалығы апалы-інілі Мәрияш пен Сахидың мойындарына да түскен. Көкше теңізге бет алған ауылдастарымен бірге Балқашқа жетіп, қамыс төселген жеркепеде жатып, көлдің балығымен өзек жалғап, өлместің күнін кешіп жүргенде ересек апасынан ажырап қалып, панасыз балаларды ұстап алып жетімдер үйіне жіберетіндердің қолына түсіп, орыннан орын ауыстырумен жүріп, Орынбордың Сарықташ ауданынан бір-ақ шыққан. Одан арғы 11 жылы жетім балалар үйі мен интернатында әкенің мейірімін көрмей, ананың аялы алақанын сезбей, жапанда қалғандай жалғыздықпен, елесті күндерді еске түсіре алмай, торығу мен күйзелісте өткен», – деп жазады Тұңғышбай Мұқан.
Романовтың өмірбаянында оның қосалқы есімі Александр Иванович деп жазылып жүр. Оған бұл есім балалар үйінде қойылған деп топшылаймыз. Естуімізше, оған Романов деген тек Ресейде Романовтар әулетінің 300 жылдығы тойланып жатқан кезде таңылған. Өйткені, Сахи жетімдер үйіне барғанда өзінің атын ғана білетін.
Нәубет жылдары Сахи әпкесі Мәрияштан бөлек кет­ті. Анасынан қапыда көз жазғаны жанына мұң жамап жүргенде, жүрегінен жұлып берер Мәрияшынан алыстауы тіпті құлазыт­ты. Ана мейіріміне, әпкенің ізгі көңіліне қаталап шөлдегені анық-ты. Сағынышын еселеген ет жақындарын егіле еске алғандағы көңіл-күй ауанын осы бір кездейсоқ бейнемен ажырағысыз қалыпта сезінгісі келгендей ме? Меніңше, Сахи салмақ болған Айжанның бейнесін оның ана шапағатын іштей іздеуі мен Мәрияшқа деген жан сусатқан қастерлі аңсары деп түсінуіміз керек. Ол өмір бойы уақыт көмескілеген бір бейнені таусыла іздеді.
Сан түрлі ойлардың шырмауынан мені кейіпкерімнің ары қарай жалғасқан әңгімесі алып шықты.
– Жатақханаға күн бата келдім. Бөлмеде жалғыз өзім шай ішіп отырмын. Асығыстау терезе алдына қоя салған суретшінің бір парақ қағазы сырт­тан соққан майда желден еденге сырғып түскен. Парақты қолыма алып оқи бергенім сол еді, груп­паласымның інісі кіріп келді. Әпкесі Сандуғашты іздеп келіпті. Досымның бөгеліп жатқанын айт­тым. Бұл жігіт худграфта оқитын.Қолымдағы бейтаныс жанның қолтаңбалы қағазын оған ұсына бердім. Бағана көшеде бөгде адамның жолыққанын, менің суретімді салғысы келетінін, одан бас тартқанымды, кейін бейтаныс жан осы бір парақты табыстап кеткенін айтып жатырмын. Суретші жігіт­тің көзі атыздай болып кеткен. «Сенің суретіңді салам дей ме? Неге келіспедің? Сені мен-ақ ертіп апарайын. Өзім де жақын танысайын» деп самбырлап тұр. Сол кезде есік қағылды да суретші өзін біреулер күтіп тұрғанын айтып шыға берді. Мен болсам өзіммен өзім әртүрлі түрлі ойдың жетегінде отырмын. Суретшілер – шығармашылықтың адамы ғой. Бойындағы сезімін іркіп қала алмайтын, көрсеқызар, муза іздеп мың құбылатын… Сондай түсініксіз тұлғалар… Бір ғана Пикассоның өмірі бұл ойыма мысал емес пе? Француаза, Фернанда, Ольга, Мари-Терез… Суретшілердің бәрі осындай шығар…
Кейіпкеріміздің бұлай ойлауының да өз себебі бар. Ар-ұят­ты бәрінен жоғары қоятын, ата-ананың назарындағы, жасы үлкенге сыпайы сөйлейтін, әдептен аспаған ауыл баласы үшін алып қала – ашылмаған аралдай… Жақының кім, жатың кім, жанашырың кім түсініп болмас… Әр көшеде адасқаныңдай әр жанарды оқисың… Өзіңе ғана таныс ауыл емес, діт­теген жеріңе бару үшін өзгелерге жаутаңдайсың… Өзін іздеп шығып, өзін тап­пай қалғандар қаншама? Шуақ іздеп суыққа ұрынғандар аз ба? Осындай таным-түйсікпен Айжан қыз айларды аунатып, жылдарды өткеріп жат­ты… Студент­тік шақтың үш жылы сырғып өтіп, төртінші курсқа бет­теген кез.
Төртінші курсты оқып жатқан кезім. Бірде ҚазМУ-де оқитын сіңіліме бармақ болып автобусқа міндім. Бұл – Тимирязев көшесінің бойы, бұрынғы ВДНХ, қазіргі Атакент аялдамасы. Автобустың алдыңғы жағында адам қарасы көбірек болғандықтан, ақырындап артқы жағына өт­тім. Терезеден сап-сары түске боялған сап түзеген ағаштар сырғып өтіп барады. Олардың арасында күздің әмірін мойындағысы келмегендей жасылын сақтап қалғандары да көзге шалынады. Содан соң қайта сап-сары талдар… Сосын қызғылт реңкті балауса тал-теректер… Кенет бір тұстан «Айжан» деген үн шықты… Сәл әріректе басында қара шляпасы бар, мойнына шарф ораған, көзі өткір, мұртына ақ кірген қария отыр. «Айжан» деп өзіне қарай шақырды.. Қасына барғанымда бейнебір таныс адамдай «Қалың қалай? Көзіңнен танып тұрмын. Сен Айжансың ғой, сен Айжансың ғой?» деп сөзін қайталай берді. Мен оны танымай, бұл кім дегендей түсініксіз күйге түстім. «Сен сол жолы неге келмедің? Бүкіл жұмысымды тоқтатып қойып, сені күт­тім ғой» деп қабағын түйе сөйледі. Айналадағы жолаушылардан ыңғайсыздандым ба, ештеңе демедім. Сосын қай аялдамадан түсетінімді сұрады. ҚазМУ дегенімде ол да сол жерден түсетінін айт­ты.
Аялдамадан бірге түстік. Күн салқындау болатын. Қарт суретші бұдан үш жыл бұрын жүздескенімізді еске түсірді. Жүзінде әлденеге кейіс, әлде ұмыт болып бара жатып қайта қоздаған реніш бар сияқты… «Сен сол жолы неге келмедің? Сен өзі қандай баласың? Саған бекер таңдау жасаған жоқпын. Бұл образды қалай да кенеп бетіне түсіріп кетуім керек». Осылай деді де ол аянышты кейіп­пен қарады. «Күн салқын ғой, неге басыңа бас киім кимегенсің? деп сұрап жатыр. Іле-шала «сен баратын жеріңе барып кел де бір сағат­тан соң осы аялдамада тұр. Мен қазір бір маңызды шаруамды аяқтап келейін. Еш ыңғайсызданба, қасыңа құрбыңды ертіп шық болмаса» деді. Сөйтіп, екеуміз екі жаққа кет­тік…
Сахи Романов – бейнелеу өнеріндегі кескіндеме, портрет жанрын өрістеткен суреткер. Оның «Ақынның суреті», «Автопортрет», «Жамбыл Жабаев», «Жазылбек Қуанышбаев», «Шәкен Айманов» сынды портрет жанрындағы туындылары ішкі үйлесімімен, мәнерімен, бояуларымен өзгеше. Көзіңді бірден суарып алмай, жайымен ғана өзіне тартатын кереғар түстер, хроматикалық реңктер картиналарға айрықша құдірет дарытатындай. Суретшінің осы бағыт­тағы еселі еңбегінің бірі – Аралдағы балықшы әйелдің бейнесі. Жылы және суық бояулардың артық-кемі жоқ үйлесімі еңбек адамының ішкі толқынысы, жан райынан хабар береді. Сахи Романов әйел-ана тақырыбын бастап, толығымен аша алмай кеткен секілді көрінеді. Айталық, «Әже», «Қайран шешем», «Бесік», «Қонақта»,«О, менің анам» (Соңғы уақыт­та суретшінің осындай тақырыптағы суреті бар екенін білдік. Әзірше ол сурет қолымызға түспеді) секілді ұласпалы полотналары жетім өскен жанның анаға деген сарқылмас сағынышы, жүректе мызғымай сәт сайын оянған ұлы аңсарынан сыр тартатындай… Және бұл – Кеңестік кезең келмеске кетіп, Тәуелсіздік таңы атқан уақыт. Топтық портрет­тер сериясы өмірдің ағысына енді ілескен, санасы еркін, ойы Тәуелсіз, жаңа дәуірге аяқ басқан жаңа толқынның бейнесіне ауа бастағанын аңғарамыз…
Айжан студент­тік шақтағы альбомдарын парақтай отырып төртінші курстағы суретін алып шықты. Бір топ қыз АМУ-дың алдында. Семестрді жауып, емтиханнан босаған кез, бәлкім. Әлде, құрбылармен серуенге бара жатқан немесе келе жатқан мезет! Көңіл-күйлері жайдары, жүздерінде күлкі. Ерекше толқынысты күймен кейіпкерім сөзін ары қарай сабақтады.
– Жатақханада көптен көрмеген сіңіліммен әңгімелесіп, оның достарымен қауқылдасып отырып қалып­пын. Аялдамаға келемін дегенше бір сағат­тан асып та кеткен. Күздің қоңыр салқыны бойды билеп, әжептәуір жауратып тастады. Аялдамада адам қарасы көп екен. Көпшілігі студент­тер. Егде жастағы адамдар бірен-саран. Олардың арасында қарт суретші көрінбейді. Ол күтіп-күтіп кетіп қалған шығар, мүмкін келе жатыр ма екен?! Кешіккен шығармын. Құлағыма оның «сен Айжансың ғой, Айжансың ғой» деген жарқын дауысы естілгендей болады. Қылқалам иесі келіп қалса не істеймін? Ертеңгі сабағыма да дайындалған жоқпын. Осындай ойлармен шарпысып тұрғанда күт­тірген автобусым да ыңыранып жет­ті. Есентайдың маңынан өткенде жағалаудан алысырақ тұста басында шляпасы бар бір адамның сұлбасы көзіме шалынды. Мүмкін келе жатқан шығар дедім. Ол емес сияқты бірақ… Біз ары қарай жүре бердік.
2002 жыл, желтоқсанның 6-шы жұлдызы. Сұңғыла суретші Сахи Романов дүниеден озды. Сол күн Айжанның әлі де ойынан кетпейді. «Ол кезде тұрмысқа шығып, Көкшетауға қоныс аударғанмын. Үйде шаруа істеп жатып теледидарға көзім түсті. Некролог беріліп жатыр екен. Диктор «Бүгін халық суретшісі, әйгілі кескіндемеші, кино суретшісі Сахи Романов өмірден өт­ті» деп хабарлады. Мен сол кезде ғана қылқалам шеберінің үлкен өнер адамы, шынайы суреткер, бейнелеу өнерінің саңлағы екенін түйсіндім. Суретшінің екі мәрте жасаған өтінішіне мойын бұрмағаныма, картинасына бейнем енбегеніне іштей өкіндім», – дейді.
Иә, осылайша Айжан қыз әйгілі суретшімен екі мәрте жолығыпты. Мүмкін сәтсіздік болар, бәлкім қиыспаған жолдар солай өрілді.
Әлемдік бейнелеу өнерінде, суретшілер өмірінде сәтсіздікпен аяқталған мұндай жағдайлар аз емес. Қаншама суретшінің танымал картиналары түрлі себептермен салынбай, іште өлгені мәлім. Мәселен, көрнекті суретші Сергей Калмыков «Алматы сюитасы» ат­ты этюдтер мен композициялар топтамасын жасамақ ниет­те болған. 1944 жылы Қазақстан Суретшілер одағына жазған хатында «Менің идеалым мен аяқталған жұмысым еркін және қысылып-қымтырылмайтын, бірден сәт­ті шығатын пәк әрі көркем дүние болуы керек. Өміршең туынды бір деммен салынуы тиіс» деп жазады. Сан мәрте құбылған саяси өзгерістердің салдарынан Калмыковтың аңсарындағы Алматы сурет тілінде сөйлей алмады.
Даңққа кеш жеткен Иоганнес Вермеердің қарызын өтеу үшін сурет салып, сол жолда қаншама туындысын санасында күйреткенін ойласаң, көңлдіңді мұң басады. Әйгілі суретші Ивановтың 20 жыл бойы бейнелеп, толғатып, аяқталмаған полотносы зерт­теушілер назарын бекер аудармаса керек-ті.
Мәлік Хайдаров картинаны «суретшінің уақыт өте келе өз ойын сеніп бөлісетін ең сенімді досы. Олар үйлесімділік үшін көп нәрсені құрбандыққа шалады» дейді. Мүмкін солай шығар. Сахидың құрбандығы – уақыты. Алайда бейнелеу өнерінің «жазылмаған заңына» сүйенсек, кенеп бетіне түспеген образдар автор қиялында үнемі өмір сүріп, бір туындыдан келесі туындыға көшіп отырмақ. Сахи Романовтың көркемдік әлемінен орын алған кейіпкер жарыққа шықпай жатқан кейбір картиналарының бір бөлігінде бәдізделген болуы да кәдік. Бәлкім, нағыз сурет салынбаған сурет шығар!

Олжас ҚАСЫМ