Таң бозы тау сілемдерін тұмшалаған қою мұнар­ды ыдырата бастады. Қыстауға ентелеген шоқының құс тұмсығы айқындалып келеді. Көк желкедегі шо­қыға өрлеп келемін. Өзімді демесіндеген далбаса менікі. Жетпісті орталаған лақсаға өршілдік қайдан кел­сін? Бір жүріп, бір тоқтаймын. Жүрісімнің мимырт­ты­ғы өз алдына, ырғағынан жаңыла беретін жүрек бұл­қына бастады. Жаман әліңе қарамай, тауға өрле­ген неңді алған деп ескерту жасағаны ма? Жүрекке не деп кінә тағарсың, оған салмақ аз түскен жоқ. Азабы мен мазағы қабаттасқан өлімші бейнетке жегілумен ғұмырымды тоздырғаным былай тұрыпты, балапанын қорғаштаған торғайша тыпыршыған байғұсты сан мәрте тығырыққа тіреп, шыр-пырын шығарғанымды кімнен көремін? Бой жетпеске қол созып өліп-өшіп қаламға жармасқандағы жүректің көрген мехнатын, шеккен азабын тілмен айтып жеткізу мүмкін емес. Сырғытпаға саламын да, кінәні қаламға бұрып, соның әуселесімен тырбанып жүрмін деймін. Елу жыл жолдас болған сыралғы серікті қалайша қаңтарып тастарсың. Алакөбеде тауға тырмысқанда да, соның түртінісіне керекті көріністі көз алдымнан өткізудің амалы еді.
Табиғаттан да сән кете бастады. Тау іші аң-құстан шола. Арқар таусылып бітуге жақын. Киіктердің дені қырылып кетті. Мұншалықты зауалға тап болатындай неден жазықты еді? «Сүп-сүйкімді, ақбөкендерім-ай! Құлдыраңдаған құралайым-ай! Жампоз марқасқам-ай!». Жә, бұл сөз арасындағы гөй-гөй. Кейін келістіре жатармыз. Келістіргеннен не пайда, болары болған жоқ па?..
Қонып шыққан үйдің отағасы: «Биыл жылан көп, қойды шағады. Жақында бір сиыр емшегінен қа­ғынып өлді. Дәрігерге көрсеткен едік, жаласы түй­мебастан деп шешті» дегені есіме түсті де, сәл бөгеліп төңіректі шолдым. Төбемнен бір құс ұшып өтті. Қанат сермесі пәрменді, жыртқыш боларсың деп шамаладым. Сөйткенше, әлгі құс шүйіле беріп бірдеңені іліп алғаны сол еді, сап еткен басқа бір қанаттыдан жалтара бергенде, ілген бірдеңесін түсіріп алып, қайқая ұшып биіктей берді. Тез жеттім әлгі тұсқа. Оқтаудай дәу жылан басын қақшитып алып маған оқтала бастады. Шегіншектей бергенім сол еді, әлгіндегі қанаттылар таласа-тармаса кеп түсті жеміне. Бір-біріне кедергі кел­тірген жыртқыштар бұл жолы да жыланды тыр­нақтарына іліктіре алмады.
Түймебас манағыдан бетер ширатылды. Өзі де бір кемеліне келген жойдасыз ірі жылан екен. Сала құ­лашқа жақын. Түнгі жорықты сәтті аяқтағаны буыл­тық­тана тұтасқан ұзына бойынан анық бай­қа­лады. Одан аз-аздап алыстадым. Жылан сонда да ма­ған оқталғанын тоқтатпады. Денесі созылып бара­ды. Дүрбіні көзіме тосып жылан аулағыштарды ба­қы­лауға кірістім. Әне бір тұстан жарқ етіп бір көрініп, жемін тырнағына іліктіріп алды да, көзден тасаланды. Сірә, қатты шошынса керек, манағы ысылдақ әлі тұр басын біздитіп.
Сөйткенше болмады, оған да зауал төнді. Әндем­ді бір жыртқыш шүйіліп кеп іліп алды да кетті. Жақын маңдағы тасқа барып қонып жемін бәршектей баста­ды. Бәршектеді дегенім сөздің ығыты еді. Жұтынып тұр­­ған дүрбі жыртқыштың әрекетін көз алдыма әкел­ді.
Маған ойлануға тура келді. Жылан жейтін құстар­дың тіршілігінен аздаған хабарым бар. Ақ таңнан жеміне шүйліккен мына жыртқыштар мен білетін құстардың санатына жатпайтын сияқты. Неге таңнан ұшады? Әлде түнгі жорығын жалғастырып жүр ме? Және өздері мен көріп жүрген қанаттылардан бөлек­ше тұрпатта. Күйкентайдан үлкен, қарақұстан сәл-пәл ықшам. Қыран тұқымдас деуге аузым бармай тұр. Сұңқар тектестердің тобына жатқанмен, бозала таңнан жем іздеу жорығын бастағаны күмәнді. Қанат-құйрығы тас түйін тұрқына қонымды екен. Сәл шы­ғың­қы топшысы қырандардың бітімін еске салады. Ұшқырлығында қапы жоқ, қанат сермесімен ауаны суылдата тілгілейді. Осыншалықты уытын жыланға жұмсағаны несі?! Кәдімгі шілтиген әлжуаз дегелектер де жылан жемей ме? Мыналарды оларға қара­ған­да сауытты батыр дерсің. Дегелектердің тұмсығы үшкіл келеді. Сирақтары сорайған. Жіп-жіңішке. Кәдімгі қарақұстар да жыланмен көректенеді, үнемі емес анда-санда. Бұл арада мен құстардың машы­ғы­на баға беріп жатпаймын. Ұшқан құс, жүгірген аң бір тесік тамағы үшін тырбанады. Қарғалар нәжіске тұм­сығын былғайды, Күшігендер өлексеге үйір. Олар­ға қарағанда, мына жылан аулағыштардың әрекеті елеуге тұратындай. Мақтаулы деген қыранның да оса­лы болады. Есіл қыжырын қор қылып тышқан ау­лайды. Содан да олардың жер бауырлаған жал­пылдағы «тышқаншы бүркіт» делінеді. Ақ таңнан жыландармен айқасқа түскен мына ақсары құстар тегін емес-ау.
Дүрбіні көзімнен айырмай қадалып қарадым да тұрдым. Жыртқыш асығар емес. Қимылы баяу. Шо­қына бастады. Жыланның көзін шұқып тастады ғой деймін. Енді жеуге кіріседі. Қандауырдай лыпыған өткір тұмсығы дал-далын шығармай ма. Бірақ ол өйтпеді. Жыланды басынан бастап жұтуға кірісті. Құлашқа жақын түймебасты он-он бес минуттың ара­лығында түгел жұтып болды да, ауаға жеңіл кө­теріліп жем іздеу жорығын жалғастырып кетті.
Құсты толық түстеп шыға алмадым. Қанат-құйры­ғы жинақы, тұмсығы имек, бас бітімі добалдау. Тым шырқау кетпей аспанда көп-көп қалықтап қанатын баяу сермейді…
Ертеңгілік шай үстінде қонған үйімнің отағасы жы­­лан аулайтын құсты сөз етті. Барып тұрған аш­қа­рақ деп таң-тамаша қылды. Кесірткеге тырнағын был­ғамай, тек жыландарды іледі екен. Студент жігіт әкесінің сөзіне түзету жасады. Жылан жегіштер бұ­рын да болған, бірақ сондайлық көп емес, содан да көз­ге түсе қоймайды.
Шай ішіп болған соң, ауыл иесінің баласы екеуміз тауды бетке алдық. Дала сырына жетікпін дейтін едім, серігім алдымды орағыта берді. Мамандығы бойынша ізденіп жүрген ол аң мен құс, жәндіктер тіршілігі­нен хабары мол боп шықты.
Ерасыл мені жыланды сайға бастады. Шоғырлана өскен тал-терек әр тұстан көрініс береді. Ерте кезең­дерде бұл төңірек жыландар мекеніне айналған деп еститінмін. Содан да иен жататын еді. Осы тұстан өрт шыққан, бір емес, бірнеше мәрте. Әдейілеп емес, жай оғынан тұтанса керек. Содан жыландар ауып ке­тіп­ті басқа жаққа. Таудың бұл қолтығы бүгінде теректі сай ата­нып кетті. Сақтық ойлаған біздер етік киіп ал­ғанбыз. Серігім мені селдіреп өскен қайың шоғырына бастап келді. Шілтиген сидаң қайыңдар сондайлық көз тарта қоймады. Ақ балтырлы делінетін ағаштың сымбаттысы даралық қасиетін жоғалтып алғандай көрінді маған. Тал-теректермен араласа өскенде ға­на өңін ашатын шығар, бәлкім. Мына тұрыстары сө­лекеттеу ме, қалай? Сидиып-сидиып қалған ән­шейін бір көрнексіз нобай көңіліме олқы соқты. Бү­гін­дегі қыз-қырқындар нақ осы кеспірсіз қайың сияқты тартымсыз көрінеді. Осы ойымды студентке айтуға оқталдым да, оның салқын назарынан тайсалдым. Кім жетісіп жүр дейсің былыққан лас тіршілікте. Әйел заты сұлу көрінем деп боянады. Табиғат өскіні қайыңдарға ненің салқыны тиген? Сай­ды құлдап бұлақ ағатын, өзек-өзек құрғап қалыпты. Топырағы сортаң тартып күл беттеніп кеткен.
Жіп-жіңішке ұзынша қайыңның ұшар басынан құс ұясының нобайы байқалады. Соны маған нұсқа­ған студент: – Жылан жегіштер сараң жұмыртқалайды, – деді менің қырпымды бағып. – Екі жұмыртқадан асыр­­­майды. Сол жалғыз-жарым жұмыртқаны шайқап шығарудың өзі оларға аққұла бейнет. Қанаттары баяу жетілетін балапандары тамақсау келеді екен. Енесі қылғытқан жыланды құйрығынан бастап олар да жұта бастайды.
– Сонда осыларың жылан жұтқыштар болғаны ғой?
– Дәл солай, – деді студент салмақты қалпынан жаңыл­май. – Бұлардың тіршілік амалын сізге кітап­тан оқығаным бойынша айтып тұрған жоқпын. Өз­ерін асықпай бақылап, өз көзіммен көріп, әбден біліп ал­ғанмын. Сұмдық қомағай келеді. Бір балапан күніге екі-үш жылан жұтады. Үлкендері оннан асыратын шығар. Осыларды бақылаймын деп әкемнен талай сөз естідім. Бір жолы ұрып та жіберді. Өзі тү­сірді жо­ғарғы оқу орнына. Сөйтеді де, ауылға анда-санда кел­генімде жұмыс істе деп түртпектеп маза көр­­сет­пейді. Басқа да балаларың бар, соларды жұм­са дейін десем, ол кісіні бір түрлі аяймын. Қырық жыл жолдас болған жары, біздің шешемізден айрыл­ғалы қияли боп кетті. Не болса соған күйгелектене береді. Шаруа қамы шыдатпайды. Шүкір дейміз, мал жетерлік бізде. Шешем кеткелі менің де жағдайым онша болмай жүр. Әкем келіндеріне, мен жеңгелеріме қарап қалдым. Келіндерінің қырпымен болады әкем. Жеңгелерім мал сауғанды бейнет көреді. Күнін көре алмай жүр­ген жоқ-жұқана әйелдердің еңбегін пайдаланады. Адал еңбек қана мұратқа жеткізеді деген халық сөзі қай­да қалады сонда? Ағаларым алым-перімдеу. Әке­міздің зекіндісін ілік қылып мінез шығарады. Оларға да, ағаларымды айтамын, кінә қоя алмайсың. Техника ескірген. Қосалқы бөлшегінің құны удай. Жанар майдың бағасы шарықтап кеткен. Төрт түліктің еті мен сүтін саудалаудың өзі таусылмайтын бейнет. Ауыл әлі мешеу қалыпта. Мал бағудың баяғы сол жабайы ма­шығына бүгінгі жастар көн­дікпейді. Соның салдарынан мал бағылмай, қораның қиы ойылмай, шөп шабылмай жатады.
Серігім ішті боп шықты. Жастарды жалқау деп қи­сынсыз жазғырудан мен де құр емеспін. Бес саусақ бір­дей емес. Естісі де, есірігі де жетіп жатыр. Ера­сыл мені еңсеріп барады. «Ауыл белгісіз біреу­лер­ге толып кет­ті», – деп бір өтті. – Әлгілерге мал бақтырады, жұ­мыс істетеді. Ішкіш шетінен. Азып тоз­ған. Олар бақ­қан малда береке қала ма, күйбең-түртіністерінен не­дей нәтиже шығады? Малға ие ағаларымның да жайы белгілі. Бәрін сатып қалаға орнайық деп қыңырт­тайды.
– Өзіңнің не ойың бар? – дедім еш құйтырқысыз. Ұзап оқымаймысың? Жастар шетел асып жатыр ғой.
– Үйдің іргесіндегі қала маған жер түбіндей кө­рі­неді, – деді ол мұңайыңқы кейіпте. – Ауылды сағынып өле жаздаймын. Шетелде қайтып шыдаймын? Осы келе жатқанда анамды ойлап… дидары көз алдымнан бір кетпейді… Кеше ғой сізге қой сойылды. Жабылып зор­ға деп үйітті басын. Сирақтары үйітілмей қалды. Ішек-қарынды жеңгелерім аршуға ерініп, ұраға төге сал­ды. Шешей болғанда өйтпейтін еді. Ол кісі бас-си­рақ үйітуге қылап еді. Сирақты немерелеріне же­гі­зетін, маған тықпалап жеп ал дейтін…
Сайды құлдап етекке түстік. Сауысқандар көрініс берді әр тұстан. Жем аулаған бөктергі ұшып өтті тө­бе­мізден. Шегіртке тергіштеген көк мойын таған­дар­дың қимылы жіті. Торғайлар да түртініп жүр.
– Әне, көрінді! – деді Ерасыл қалықтаған ірі құсты нұс­­қап. – Торуылдап жүр осы маңды.
Кенет әлгі құс шаншылып түсті бірдеңеге. Солай қа­­­рай жүгіре басып келеміз. Ерасыл менен озып кет­­­ті. Тырнағына жемін іліктіре алмаған құс іле кө­те­ріл­ді. Әрлі-бері ұшып жүрді де, жаңағы тұсқа шүйілді. Бұл жолғы әрекеті де нәтижесіз аяқталды. Шайқасты жақын тұстан бақылап тұрмыз. Басын қақитып алған жы­лан сала құлашқа жақын мейлін­ше жуан екен. Құс тө­не бергенде, алдамшы қимылға басады. Алдыратын түрі жоқ бұл қалпында. Адуын қарсыласынан беті қайт­­қан қыран биіктеп ұшып алыстай берді. Сөйт­кен­ше, екінші біреуі көрініс берді. Жылан әлі тұр шан­шыл­ған қалпында. Айлалы екен мынасы. Күшпен емес, тырнағына ебімен іліктірді жемін. Алғашқы та­лап­­кер жем ілу тәсілі жетілмеген тірнегі болғаны ғой. Қы­ранға тән алымдылықтан алыс.
Ерасылдың келешегін ойладым. Өзіндігі болуға тиіс­ті. Түбінде бірдеңе шығады одан. Оны қайтып сөз­ге тартпадым. Бұлардың әлемі бөлекше бізден. Мен өт­кен шақпын, мына жас дос осы шақ. Пікіріміз қа­бы­са бермейді.
Асығатын не бар, қонып қалдым осында. Ауыл қо­­­жасы маған үгіт айтып жатыр: «Қартайдыңыз. Жаз­ған­ды қойып, жақсылап бір тынықпайсыз ба? Ку­рорт­қа барып, ел аралап саяхаттап дегендей». Оған қа­ра­­жат қайда? Екінің бірі мінген темір көлікке де қо­­лым жетпей жүр. Қаламмен күн көрудің ауылы алыс­тап кеткен. Әйтсе де дағдыға айналған түртіністен қол үзгенді намыс көремін. Біраз дүние қағаз бетіне түс­ті, осымен де тоқтатуға болады. Айтарым бар әлі де болса. Елең еткізер басты бір шығарма жаза алмай қиналып жүрмін. Ойда пісіп-жетілмей діңкемді құр­тады. Түн ұйқымды төрт бөледі. Осы мына тау ара­сына кеп жүргенім жазылар шығарманың әуселесі. Тү­сім оңалмайды. Суық жүзді біреу соңымнан қал­май­ды. Сен «халтуршик» жазғышсың деп жолымды то­сып жүргізбейді. Арбап жүрген ажал сұлбасы сияқ­танады.
Келер таңды ширақ қарсы алдым. Алакеуімдегі тау арасы момақан бұйығы қалыпта. Сауысқанның азан­даған шықылығы таңғы ауаны тітірентіп жіберді. Жо­рытпада жүрген түлкіге көрсеткен айбары болуға тиіс­ті. Бозторғайлар дыбыс бере бастады. Бір құс ай­қыш-ұйқыш ұшып жүр. Жылан жегіш шығар деп топ­шыладым. Түн түнегі баяу түріліп келеді. Таудың қол­тық-қойнауында тұнған көгілжім мұнар ағараң тар­та бастады.
Шығар күнге асығатын қашанғы әдетім еді. Дүние ди­дарына тесіле-тесіле оты қайтып жасып қалған жа­нарымды көкжиектен көтеріле бастаған күннің жал­қын нұры суырып барады. Салқар даланың апай төсі жамыраған алқызыл шұғылаға малынып алтындай балқып жатты.
Ойыма жыр жолдары оралды. Қаншама айды, қан­шама жылды тауыстым, ауасын жұтып кәусарына да қанықтым, жер басып аз күн жүргенім үшін жал­ған­да, алғысым шексіз ырзамын саған, Жарық күн!