Бауыржан Момышұлының өз халқын жақсы көретін, оның тарихын, салт-дәс­тү­рін керемет жақсы білетін, тілін аса қа­дірлейтін азамат екені белгілі. Баукең­нің ана тілімізге қамқорлығы ерекше бол­ған. Аласапыран соғыста жүріп, 1944 жылы сол кездегі Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы Мұха­мет­жан Әбдіхалықовқа жазған тіл туралы хатының бас жағында былай дейді: «Ал­матыға келгелі орталық «Социалистік Қазақстан» газетін оқып, кейбір кейінгі кезде басылған қазақ тіліндегі кітаптарды желе-жорта қарап шығып, күннен-күнге ұлғайып, шым-шытырық болған «тіл шұбар­лығын» көзбен көре, құлақпен ести отырып, дәтім шыдамай жазайын деп отыр­ға­ным – тіл мәселелері туралы». Осы хат­та айтылған ой-пікірлері, ұсыныстары осы күнге дейін маңызын жоғалтпапты. Хатының соңында арнайы бөліп айтқан ұсыныстарының бір-екеуін ғана келті­рейік:

«Аяқ асты елеусіз болып кеткен қаза­қы­ландыру мәселесін алдымен қазақ­тар­дың өздерін, тіл жөнінен тәртіптеуден бастап, барлық үкімет, кеңсе, ғылым, оқу, өндіріс, өнеркәсіп орындарында қайтадан әділдікпен көтеріліп қолға алынуы жөн».

«Барлық оқу орындарында қазақ тілі, қазақ әдебиеті, қазақ тарихы міндетті сабақ болу керек…».

 Міне, біздің бүгін іске асырамыз деп әлек болып жүрген мәселеміз де  осы емес пе. Ал бұл ойды Баукең 1944 жыл­дың басында айтқан екен.

 Жоғарыда Бауыржан Момышұлы өмі­рінің көптеген қыр-сырлары қағазға түскен дедік. Ол рас, бірақ барлығы түгел­дей емес. Әлі де болса Баукеңнің өмірінің ақтаңдақтары жоқ емес.

Бауыржан Момышұлының батырлық хикаясын Александр Бек бастап берді. Оны  ары қарай заңды түрде жалғас­тыр­ған: «Москва үшін шайқас», «Генерал Панфилов», «Бір түннің тарихы», «Кубадағы кез­де­сулер», «Соғыс психологиясы», «Қан­мен жазылған кітап» сияқты өз еңбектері жә­не Әзілхан Нұршайықов ағамыздың «Ақи­қат пен аңыз» роман-диалогы. Бау­кеңнің әулеті, ата-бабасы, туған-туыстары жө­нін­де ең құнды шығарма − ол кісінің өзі­нің «Ұшқан ұя» повесі. Бұл – өте керемет жазылған өмірбаяндық көркем шығарма. Осы тақырыпты толықтыратын жеңгеміз Жәмила Егембердиеваның 1990 жылы шық­қан «Өмірінің өзі дастан» роман-эссесі.

Баукеңді әке ретінде ғана емес, ірі тұл­ға, қайталанбас дара адам ретінде көр­сете білген баласы Бақытжан «Восхождение к отцу», «Во имя отца», «Сыновья великого волка» деген шығармаларын жазды.

Баукеңнің күнделікті өмірдегі болмысын адами қасиеттерін, тазалығын, адал­дығын, үлкен парасатты ой иесі екенін келіні Зейнеп Ахметова «Шуақты күндер» естелік кітабында өте шебер көрсете білген. Бұл еңбекте, сонымен қатар, ба­тыр­дың өз замандастары, әріптес жазушылар, туған-туыстар, отбасы мүшелері­мен күнделікті қарым-қатынасы қаз қал­пында суреттелген. Ал енді Зейнептің 2012 жылы жарық көрген «Бабалар аманаты» атты іргелі еңбегі Баукең туралы аса құнды шығарма болып табылады. Атасының алуан түрлі тақырыпқа (әсіресе ұлттық дәстүр, салт-сана) арналған әңгі­ме­лерін үлкен ұқыптылықпен қағазға түсіріп, көпшілік оқырмандарға шебер әде­би тілмен жеткізіп, Баукеңнің ғұла­малы­ғын тастай қып шегелеп, дәлелдеп бер­ген бұл еңбек – Зейнептің ерлігі. Кітап­тың көркемдік деңгейі де өте жоғары.

Осы тақырыпты жазушы Мамытбек Қал­дыбай жалғастырады. Баукеңнің қасында көп жылдар бірге болып, мінез-құлқын байқап, айтқан әңгімелерін жинақтап жүрген Мамытбек көптеген мақа­лалар және «Ұмытылмас кездесулер», «Атақ пен шатақ», «Мен халқымның Бауыржанымын» атты кітаптар жазды.

Баукеңнің жазушылық талантын, көп көзге түсе бермейтін адами қасиеттерін те­рең зерттеген және ол кісінің көптеген ең­бектерін жарыққа шығаруға себепші бол­ған ғалым – Мекемтас Мырзахметов.

Сонымен қатар, майдандас досы, белгілі жазушы Дмитрий Снегиннің  «Шал­ғай шепте», «Шабуылда», «Наш Бауыржан», «Открытый всем» деген кітаптары мен көптеген естелік мақалаларын айтпай кетуге болмас.

Бұдан басқа да айтулы азаматтар  жә­не  көптеген  журналистер мен жазушылар Бауыржан Момышұлының  әр түрлі қыр-сырларын жазып жатты. Солар­дың ішінде Елен Әлімжан мен Бақытбек Сма­ғұл­дың еңбектерін ерекше атау керек.

Сонда енді Баукең жөнінде жазыл­ма­ған не қалды деген сұрақ тууы мүмкін. Ойлап қарасақ, ондай мәселелер де бар екен. Ең алдымен жазушы Бауыржан Момышұлының орыс және қазақ тілінде  жазылған көркем шығармаларына шын мәнінде әдебиеттану тұрғысынан терең ғылыми зерттеу жетіспейді. Тіл байлығы, көркемдік деңгейі, оқиғаны баяндау барысы, кейіпкерлерін көрсете білу ше­бер­лігі туралы айтылған тұшымды пікірлер жоқтың қасы. Жеке өз басы туралы ай­тыл­ған әңгіме көп болғанымен, жазушы Момышұлының тұлғасы, шығармашылық лабораториясы әлі толық зерттелмеген.

Ақтаңдақтардың ең үлкені Бауыржан Момышұлын ғалым ретінде әлі таныма­дық. Ал ол кісі – әскери ғылымның бірне­ше саласын, соғыс тактикасын, әскери ережелерді және әскери-патриоттық тәрбиенің негізін қалыптастырған ғалым  адам. «Психология войны» кітабында осы ілімнің азын-аулақ бөлігі ғана сөз болады. Алматыда 1944 жылы Қазақ ССР Ғы­лым Академиясында ғалымдарға, со­ғыс­тан кейін Ресейде Калинин қаласында әскери Академияда  жоғары шенді офицерлерге оқыған лекциялары тұнып тұрған ғылым.

Ал осы бай мұраларды ғылыми тұрғы­дан зерттеп, талдаған жоқпыз. Әскери са­ла­мызда осыларды қолданып, жас әс­керлерді тәрбиелеуде  пайдалана алсақ, ұтарымыз көп болар еді. Бірнеше шет елдерде Б.Момышұлының әскери қағи­далары бойынша  дәріс оқылатын көріне­ді. Ал біздің өз  Отанымызда әскери сала­мыз­­дың басшылары Баукеңнің бұл ең­­­бек­­­терінен тіпті хабарсыз екен. «Қолда бар­да алтынның қадірі жоқ» деген осы да.

Бауыржан Момышұлы туралы  жаз­ғандардың біразы оның сыртқы болмысын, мінез-құлқын, айтқан сөздерін әңгі­мелейді. Ал ол кісінің ішкі дүниесіне, рухани байлығына, әділеттігіне, адами қа­сиеттерінің қайнар көзіне, қоғамға жә­не онда болып жатқан ірілі-уақты құ­бы­лыстарға деген философиялық көзқа­растарына, қанатты сөздерінің шығу тарихына, ұлтшыл атану себебіне, жалпы айт­қанда, Бәукеңнің ішкі рухани өміріне терең бойлаған адамдар кемде-кем. Әрине, бұл тұрғыдан Мекемтас пен Ба­қыт­жан-Зейнептің орны бөлек. Бірақ бұл Бауыржан сияқты  ғұлама үшін жеткілі­к­сіз.

Тізе берсек тағы да біраз мәселелер та­­былар. Баукеңнің алғашқы мамандығы банк қызметкері болатын. Ленинградта осы саладағы Академияның арнайы курсын бітіріп, Алматыға келіп сол кезде «Промстрой Банк» деп аталатын мекемеде біраз қызмет атқарған. Бұл жөнінде хабарымыз жоқтың қасы.

 Тағы бір ерекше бөліп айтатын нәрсе − Бауыржан Момышұлының ұстаздық қасиеті де, тәрбиешілік еңбегі де бізге көп таныс емес. Баукең 1928-1929 жылдары жаңадан ашылған Сарысу ауданы­ның сол кездегі орталығы  болған Шиелі деген елді мекенде  мектеп ашып балаларды оқытқан. Сонымен қатар, өздері ықылас білдіріп, ынталы болған көптеген ересектердің де сауатын ашқан. Бұл жөнінде мәліметтер некен-саяқ.

Ал соғыс біткеннен кейін Ресейдегі Калинин қаласындағы айтулы әскери Ака­демияда сабақ береді. Сол Академия­дағы Б.Момышұлы шәкірттерінің  ішінен көптеген генералдар, әскери қолбас­шы­лар өсіп шығады. Олардың өз ұстаздары полковник Бауыржан Момышұлы  туралы ой-пікірлері өте жоғары. Бірақ өкінішке қарай, бұл пікірлер біздің елге әлі жеткен жоқ, көбімізге белгісіз.

Сонымен, ірі тұлға, даңқты батырымыз, аса көрнекті жазушымыз Бауыржан Момышұлының әлі де ашылмай, көпшілік­ке жетпей жатқан қыр-сырлары  баршы­лық. Оның өмірі мен шығармашылығын зерттеу барысында  аталған олқылықтар­дың орнын толтырсақ нұр үстіне нұр бо­лар еді.

Баукеңнің жеке басының ерекшелігі, ешкімге ұқсамайтын өмірлік қағидалары, қайталанбас мінезі, тұлға ретінде қыр-сыр­лары өзінше бөлек әңгіме. Солардың біразын айта кетейік.

Б.Момышұлы өте көп білетін, ол – көп оқып, көп ойланғанның жемісі. «Менің тірлігім – ой, ой үстінде қалғу. Қалғу менің тұлпарым, ұйқы менің желмаям», – дейді Баукең бұл туралы. Ояу кезінде де, қал­ғып отырып та ойдан айырылған емес. Баукеңді өте жақсы білетін рухани інісі Шерхан Мұртаза: «Ол – орасан ойдың ада­мы. Рухы күшті, жаны таза. Айбынды, асқақ» деп бейнелеген ағасын. «Аспан­ның түбі жоқ, білімнің шегі жоқ» – деп өзі айтқандай, Баукеңнің білімінің шегі жоқ. Қай салада болса да білгені көп, терең және жан-жақты. Өзі іргесін қалап, қа­лып­тастырып, дамуына орасан зор үлес қосқан әскери әдебиетті былай қойғанда, жалпы әдебиет, тарих-шежіре, тіл, мә­де­ниет пен рухани дүниеде терең із қал­дыр­ды. Тек жазушы ғана емес, көптеген өлең жазған ақын, халықтың ауыз әдебиетін, шешендік сөздерін, мақал-мәтелдерін өте жақсы білетін. Әлем ойшылдарының біраз еңбектерін талдап оқып, оларға өз пікірін айтып отырды. Соның арқасында өзі де үлкен ойшыл, философиялық тұлға деңгейіне көтерілді. Ал Баукеңнің сурет салып, өрнектеп ою оятын өнері өзінше бір төбе.

Табиғаттың тылсым құбылыстарының қыр-сырларын меңгерген, адам психологиясы тұрмақ жан-жануарлардың мінез құлықтарын ғылыми түрде талдай білген ғұламаның өзі еді Баукең. Б.Момышұлы­ның өз еңбектерін, келіні Зейнепке айт­қан әңгімелерін («Бабалар аманаты», «Шуақты күндер»), М.Қалдыбай және бас­қа да журналистер мен жазушылардың сұ­рағына берген жауаптарын оқыған адам ол кісінің бойында энциклопедиялық білім бар екеніне көз жеткізе алады.

Бауыржан Момышұлының ғалымды­ғын дәлелдейтін көптеген мәліметтер бар. Ол кісі өз өмірінде жүздеген баяндама жасаған адам. Олардың көбінде ғылыми қағидаларды негізге ала отырып, терең ғылыми талдаулар жасаған. Баян­да­­малардың тақырыбы да алуан түрлі, олар тек соғыс өнері немесе соғыс туралы көркем әдебиетпен шектелмейді. Ол­ар­дың ішінде жалпы әдебиет мәселесі, әдеби сын, патриоттық және ұлттық тәр­бие, жеке жазушылардың творчествосы, олар­дың кейбір шығармалары және тағы бас­қа да толып жатқан тақырыптар бар.

Индияның ұлы жазушысы Рабиндранат Тагордың 100 жылдығына арналған баяндаманы жасау 1961 жылы Бауыржан Момышұлына тапсырылды. Бұған Баукең өте тиянақты дайындалады. Тагор­дың өз өмірін, барлық шығармала­рын (22 томдық) терең зерттеумен шектелмей, оған қоса Индия елінің тарихын, әдебиетін, мәдениетін, халқының ой-санасын, философиясын жан-жақты зерделеген. Нәтижесінде шын мәнінде керемет ғылыми баяндама болып шық­қан. Бұл – Тагордың шығармаларына арналған тек қана әдеби талдау емес, Тагордың творчествосының Индия әде­биеті мен мәдениетіне, әлемдік өркениет­ке енгізген орасан зор жаңалықтарын анықтап берген ғылыми тұжырымдама.

Жалпы, Б.Момышұлы өз ой-пікірін ғы­лыми түрде негіздеп және оны қай жа­зу­шы, қай шығарма болмасын, тайсалмас­тан ашық айтып отырған. Өзі қатты сый­лай­тын М.Әуезовтің «Намыс гвардиясы» пьесасын тас-талқан етіп сынағаны бел­гілі. Ал «Абай» романы жөнінде ол кезде ешкім айтпаған пікірді алғаш айтқан Баукең еді: «М.Әуезовтің «Абай» романы  ұлы шығарма, бірақ кейбір жер­ле­рі­мен келіспеймін. Неге? Себебі не? Ол кісі Абайды көтерем деп, Құнанбайды кемітеді. Бұл үлкен қате деп білем… Құнанбай  – ол қазақтың Иван  Грозныйы. Иван Грозный мақсатына жетті, бірақ Құнанбай ойына жете алмады. Мұ­хаң осыған түсінбеді. Құнанбай қазақ мемлекетін жасауға ұмтылған еді… Мұхаң әкесі мен баласын қарсы қойған» («Көз алдымда бәріңсің», Тараз, 2007 ж., 11 б.).

Осы сын пікірін Баукең хатпен жолдайды, Мұхаң жауап хатында бұл сындарды түгел мойындайды. Ал көзбе-көз Бауыржанмен жолыққанда: «Сенің хат­та­рың­ды алдым. Абай туралы дұрыс айтқан пікіріңе мың алғыс… «Намыс гвардиясы» туралы айтқан ескертпелеріңе толығынан мен қол қоямын», – деген екен.

Кеңес идеологиясы кезінде шығар­маны жарыққа шығаруға кедергі болмасын деп Құнанбайды үстем таптың өкілі етіп, образын біраз кемсіткенін Мұхаң өзі де мойындаған. Қазір ғой еркін заманда Құнанбайдың ірі тұлғасын қалпына кел­тіріп, оның ұлылығын дәріптеп кітаптар мен мақалалар жазылып, көркем фильм түсіріліп жатыр. Ал ол кезде мұның басын ашып айтқан тек көреген Б.Момышұлы болатын.

Бауыржан ағамыз өзінің ерекше мі­нез-құлқымен, ой-пікірімен, іс-әрекетімен ешкімге ұқсамайтын өмір кешті. Оның қиындықтары да аз болған жоқ. Өзінің ай­туынша, аты белгілі адамдардың бағы мен соры қатар жүреді. Сол айтпақшы, Баукеңнің өмірінде көрген қиындықтары туралы Зейнеп келіні былай дейді: «Ата өзінің найзағай мінезімен баяны жоқ пәниде қайшылыққа толы ғұмыр кешті. Қи­ғаш келсе, иығынан, тура келсе кеуде­сі­нен қаққан тағдыр тәлкегінің кедергілері тіршілігінің соңына дейін жалғасты. «Ұлт­шыл», «басбұзар», «тентек», «қоғамнан тыс жаралған» деген атақ-айдарлар толассыз айтылып жатты. Алайда соған қарамай, қалың қазақ атаны ардақ тұтты, құрметке бөлеп, төбелеріне көтерді. НЕГЕ? Өйткені, ата қашан да халықпен бірге болды, олар­дың тілінің ұшында тұрған сөзді қаймық­пай жариялаудан жалтармады. Елін-же­рін сүюдің, отаншылдықтың озық үлгісін көр­сетіп, халықтың рухын көтерді» («Бабалар аманаты», 127 б.).

Баукеңнің қайталанбас ерекшелігін көрсететін тағы бір жағдай. Жазушылар одағынан шығып, үйге кетіп бара жатып, бір-бірімен теңестіріп бастарын теп-тегіс қырқып тастаған бұталарға көзі түсіп, қа­сында келе жатқан Зейнеп келініне айтқан сөзі: «Бұталардың біреуі басын қылтитып өзінше өсуге талпынса, дереу қырқып, басқалармен теңестіріп қояды. Сәнді бұзбау керек… Біз өмір сүріп жат­қан қоғам бірыңғай бастары тегістелген бұталар секілді. Мемлекетке илеудегі құмырсқадай бір-бірінен аумай қалған адамдар керек. Сонда оларды басқару оңай болады. Айтқанға көнеді, айдаған жаққа жүреді. Егер біреу басқаша ойлап, өзінше бұра тартса, анау бұталар құсатып, басын қырқып тастайды» («Бабалар аманаты», 124 б.). Міне, мұндай терең саяси философиялық ойды Тахауи Ахтанов айт­қ­андай, «стандартты қоғамда – стандартсыз өмір сүрген» адам ғана айта алады.

Баукеңнің бәрімізді таңқалдыратын, бірақ сыры әлі ашылмаған тағы бір қыры бар – ол оның көріпкел көрегендігі. Зейнеп келіні – «егер атам Кеңес Одағына дейін­гі заманда өмір сүргенде нағыз көріп­кел әулие болар еді», – дейді. Міне, осы қасиеті жөнінде екі-үш эпизод.

Баукең Жуалыда Петровкада тұратын Әбділда Момынқұлов деген інісінің үйіне қонаққа барады. Туысқан-ағайындары жиналады, арасында Үбиан (музей апа) әпкесі де бар. Біраз отырып, ас ішіліп болған соң, Бауыржан әпкесінің жүзіне тесіле қарап:  – Әпке, ақылды кісісіз ғой, Бауыржанның әпкесі Петровкада, бөтен елдің ішінде өліп қалыпты, – деген сөз сізге де, маған да жараспайды. Сондықтан әпке, шақырып келгеніңе рақмет, сәті түссе барамын, ал енді сіз ауылға қай­тыңыз, – дейді. Әпкесі: – Бауыржан, дұ­рыс айтасың, өзім де соны ойлап отырмын, сенің келгеніңді естіп, шыдай алмай сағынып, аңсап келдім. Үйге де шақыра алмадым, ертең ауылға кел, қарағым, – деп, қош­тасып шығып кетеді. Содан әпкесі үйіне келіп, түн ортасында жүріп кетеді. Таңер­тең Баукеңе қаралы хабаршы келгенде, айтқызбай-ақ: – Суық хабар әкеліп тұр­сың ғой, Үбиян әпкем қайтты ғой, иманды болсын, – деп бетін сипапты.

Келесі эпизод. Момынқұлдың баласы немере інісі Әбділда қайтыс болып, соны естіртуге Баукеңнің бөлмесіне әйелі Жәмила, енесі Күләнда және Шерханның жұбайы Мәриям үшеуі кіреді. Сонда олар­ға бастан-аяқ сүзіле бір қарап шығып, ауыз аштырмай-ақ, баяу үнмен – «Е, сонымен, Әбділда Момынқұлов марқұм болды деңдер», – деген екен.  «Өзім де се­зіп едім, мына жұдырықтай қу жүрегім аласұрып, қабына сыймай хабаршы болып еді… Әттең дүние-ай, Момынқұл көкемнің жалғыз көзін де көп көріп, сұм ажал аямай алып кетті-ау»! – деп өзін ұстай алмай еңіреп жылапты (Ж.Егембердиева, «Өмірінің өзі дастан», 244 б.).

Баукеңнен осы қасиеті туралы сұра­ған­да  «иә, мен өлетін адамды алдын ала сеземін, менің ондай бәлем бар. Ғайни­камал марқұмның да өлетінін алдын-ала сезгенмін. Ауруханада, палатасына шығарып салып тұрғанда, маған қима­ған­дай бұрылып үш қарады. Көзқарасы­нан көпке бармайтынын сездім», – дейді.

Ал енді өзі өмірден озар алдында жа­нын­да отырған дәрігерлерге сабырлы, байсалды үнімен былай депті: «Менің ар­маным жоқ, өмірден өзіме керектіні алдым. Отаныма әлімнің келгенінше адал қызмет еттім, қолымнан келген дүниені жазып ұрпақтарыма қалдырдым… Сондық­тан мен өзімді бақыттымын деп санаймын… Ал сендер дәрі-дәрмектеріңді мен үшін тым босқа ысырап етпеңдер. Шала бүлінбеңдер, мен жақында о дү­ние­ге сапар шегемін, ол жаққа да біз сияқты адамдар керек. Мен өлімнен қорықпай­мын. Ол – табиғи, заңды нәрсе». Не деген ерлік, ал көріпкелдігі өз алдына.

Баукең өлім-жітікті ғана емес, басқа жайт­тарды да көре білген екен. Бір күні түн ортасында ұйқысынан шошып оянып, біраздан бері ренжісіп хабарласпай кеткен Құрманбек досының үйіне телефон соғады. Телефон тұтқасын алған Сара құрдасына: – Әй, қара қатын, неғып бей­ғам отырсыңдар, үйлеріңнен өрт шықты ғой! – деп тұтқаны тастай салады. Сара жеңгей асүйіне кірсе, тоңазытқыш­тың ар­тындағы электр сым жанып жатыр екен. Тез арада оны өшіріп үлкен өрттен аман қалады. Міне, Баукеңнің қайталан­бас қасиеттері осындай.

Б.Момышұлы – қоғамдағы өз орнын толық түсініп, өзінің мүмкіндігі мен осы өмірдегі міндеттерін, қарызы мен парызын айқын етіп анықтаған, тағдырының жауап­ты және ауыр жүгін қара нардай арқалаған Азамат. Бұл жөнінде өзі былай дейді:

– Мен көпті көрген кісімін. Өмір шек­сіз, сол өмірден көргенімді, білгенімді, түсінгенімді, түйгенімді, талдаған қоры­тын­дымды келешекке, ұрпаққа тастап кетуім керек. О дүниеге арқалап алып кет­пеймін, оның ол жаққа керегі жоқ. Ол – ұрпақтарға ата-бабасынан қалған аманат, өсиет. Ұрпақтарға сол өсиет­те­рімді, көрген-білгенімді қаламмен жет­кізуге тиіспін. Ал осы міндеттерін ол толы­ғымен абыроймен атқарып кетті. Артында ұмытылмастай ұлы мұра қалды. Аты аңызға айналған соғыстағы даңқына өмірдегі ерлігі қосылып, халқымыздың рухани қаһарманы аталды.

 Бауыржан Момышұлының бейнесін толықтыра түсу үшін оның соңғы оншақты жыл өмірінде қасында серігі болған, барлық мінез-құлқын, іс-әрекетін өте жақсы білетін, көңіл-күйін айтқызбай танитын жұбайы Жәмила Егембердиева­ның пікірін келтіре кетейік:

«Келер ұрпақ Бауыржан қандай адам деп сұраса, елінің, халқының, тарихтың берер жауабы айдан анық; ол – қара қыл­ды қақ жарған әділ, турашыл, ел басына күн туғанда қан ұрттап, от кешкен, Отаны дегенде жанын да, жалындаған жастығын да аямаған, елім деп еңіреген ер! Көпұлтты дивизияда қолбасшы бол­ған, Ұлы Отан соғысының баһадүрі, қазақтың қаһарман жауынгері. Бейбіт өмірде қаруын суытып, қаламын төселдір­ген майталман жазушы, қазақ совет әде­биетінің көрнекті өкілі. Бірнеше кітап­тары шет ел тілдеріне аударылған мәш­һүр адам. Өзі де көптеген көрнекті кітаптар­дың кейіпкері, көзінің тірісінде-ақ аты аңызға айналған, даңқы әлемге жеткен.

Терең ақыл-ойдың иесі, жүрегі әуен­дей сыршыл, нәзік жан. Сөзі мағыналы, екі тілде өткір де шешен адам. Жауға, жат мінезділерге қатал. Дүниеге, дүрілдеген баққа қызықпайтын қанағаты мол, бақ­талас­тыққа, қызғаныш, өсек-аяңға, рушылдық, жершілдікке жуымайтын адам. Әркімге жалпаңдайтын, қоше­мет­шілден аулақ, ойы, бойы биік, намысы мол, табанды, байсалды, сабырлы, дарынды, бауырмал, қарапайым, жомарт та, ішкі сарайы кең  жан еді» (Ж.Егембердиева, «Өмірінің өзі дастан», 312 б.).

Бұл айтылғандар толық болмаса, соған жақындау мінездеме және Баукеңе берілген өте әділетті баға. Бұл сөзді Жә­мила жеңгеміз тек өз атынан ғана емес, Баукеңді сүйген, сыйлаған халқының аты­нан айтып отыр. «Билік сыйлаған тұлға – бір күндік, халық сыйлаған тұлға – мәңгілік» деген сөз бар. Б.Момышұлы тек қазақ халқы қадірлеп сыйлаған тұлға емес, жалпы түрік әлемі құрметтеген, бүкіл әлем мойындаған тұлға. Ұлтымыз­дың тағы бір ұлы тұлғасы Д.А.Қонаев: «Бауыржан Момышұлы барлық әлем таныған титан» деп бағалаған болатын Баукеңді.

Осылардың бәрін ескере отырып, Б.Момышұлын бүгінгі ұрпаққа дәріптеу үшін ең алдымен бөліп жармай, жұлма­ламай толыққанды «Бауыржантану» ілімін қалыптастыруымыз қажет. Арнайы жасалған бағдарламаларда Баукеңнің өмірі, әскери қызметі, соғыстағы ерлік­тері, жазушылық еңбегі, негізгі шығар­мала­рының түйіні, қоғамдағы алатын орны мен халқының берген бағасы түгел көрсетілуі тиіс. Бұл бағдарлама қаһарман Момышұлының болмысын, ішкі рухани бай дүниесін толығымен ашатындай  болу керек. Ал Баукеңді дәріптеу барысында «Бауыржантану» бағдарламасының әр ­түрлі деңгейдегі бірнеше варианттары болғаны абзал. Бастауыш және орта мек­теп оқушыларының жас ерекшеліктері ескерілгені жөн. Жоғары оқу орындарына кеңірек варианты ұсынылсын. Ал әске­ри ұйымдар мен әскери оқу орындарында міндетті түрде  оқылатын арнайы пән кіргізілсін.

Барлық оқу орындарында  «Бауыржан оқуларын» ұйымдастырып өткізуді тұрақ­ты  дәстүрге айналдыруға тырыса­йық. Оның үстіне жалпы халыққа, әсіресе, жас­­тарға арнап интернет жүйесінде  Баукең туралы сайт ашылды. Бұл Б.Мо­мыш­ұлы жөнінде хабардар болайық деп мәлімет іздеген көпшіліктің қолын ұзартары анық.

Осы бағыттағы тағы бір игілікті  іс – ол Алматы қаласында Бауыржан Момыш­ұлы­ның жеке мұражайын ашу. Баукең бұған тұратын тұлға. Алыстан атақтылар­ды іздеп әуре болмай-ақ, қолымызда барды неге қадірлемейміз. Жас кезінде елімізді шапқан жаумен алысып, қан майданда айтусыз ерлік көрсетіп, кейін қайталанбас талантты шығармаларымен өзіне-өзі ескерткіш қойған, соңғы демі біткенше  өзінің саналы өмірін әділетсіз­дік­пен, жағымпаздықпен, көзбояушылық­пен, ұлтсыздықпен аянбай күресуге жұм­саған  айбатты азаматымызды, бүкіл әлем бас иіп мойындаған баһадүр батырымызды неге тиісті деңгейде дәріптемей жүрміз. Жастарға, келешек ұрпаққа үлгі етер Бауыржан Момышұлынан артық кім керек.

Елбасы Н.Ә.Назарбаев бұл туралы былай деген: «Біз жас ұрпаққа батыр Бауыржанның кесек тұлғасын үлгі етіп, оның өнегелі өмірін ұлттық патриоттық тәр­биенің өзегі ретінде насихаттап отыру­ға тиіспіз. Тәуелсіздігімізді баянды етіп, мемлекетімізді нығайту үшін де батыр мұрасының тағылымы ерекше мол екендігі сөзсіз».

Бұл бағытта басқа да атқарылуға тиіс істер аз емес. Осыны ескеріп, аты аңызға айналған Бауыржан Момышұлының бай рухани мұрасын және алып тұлғасын жан-жақты зерттеп, жастар арасына дәріп­теу мақсатымен «Бауыржан Момыш­ұлының мұрасы» атты Қоғамдық Қор құ­рылды. Қордың негізгі мақсаты: оның барлық шығармаларын жинақтап, жүйе­леп, толық академиялық басылымын шы­ғару. «Бауыржан Момышұлы» энциклопедиясын, өнегелі өмір (ЖЗЛ) сериясы бойынша арнайы кітап, басқа да жанрларда шығармалар жаздыру. Өз шығарма­ларының және ол туралы шық­қан еңбек­тердің толық библиографиясын жасау, шығармаларын  шет ел тілдеріне аударуды қолға алу. Баукеңнің мұрасымен айналысып жүрген шығармашылық ұйым­­­дарға, оқу орындарына және жеке тұл­ға­ларға қамқорлық көрсетіп, оларға әдістемелік және материалдық көмек жасау. Арнайы  журнал шығарып, ашыл­ған сайтты және басқа да ақпараттық құрал­дарды кеңінен қолданып, асыл мұраны жүйелі түрде насихаттау. Жастарды пат­риоттық тәрбиелеу аясында «Бауыржантану» ілімін қалыптастырып, оны оқу орын­дарына барынша кеңірек енгізу. Алматы қаласында Бауыржан батырдың жеке мемориалдық музейін ашуға және оны толық жабдықтауға атсалысу. Ресей және басқа мемлекеттердің архивтерінде сақталған Бауыржан Момышұлы туралы құжаттарды жинастырып, жарыққа шығару.

Қорыта айтқанда, Қордың міндеті – Бауыржандай алыбымызды ардақтай отырып, тек қана қара дүрсін сөзбен емес, Баукеңнің атын дәріптейтін игілі істермен, тиянақты тірліктермен, ізгі ниетті әрекеттермен ұлтымызға ұран болған ұлы тұлғамызды ұлықтай білу.