---

Б.Момышұлындай батырға арналған шы­ғармалар мұнымен шектелмейді, әлі де жалғаса береді. Бұл – халқының Бау­кеңе деген құрметі.

Бауыржан тақырыбына қалам тарту өте жауапты, ол үшін үлкен ерлік, ба­тыр­лық керек сияқты. Ол кісі көптің бірі емес: Бауыржан – қайталанбас қаһарман қол­бас­шы, біртуар Баһадүр батыр, үлкен ұс­таз, терең психолог, әскери саладағы ірі ғалым, қос тілді тең меңгерген керемет жазу­шы, қазақ тілі мен мәдениетінің жа­на­шыры, ұлтын ерекше сүйген, зама­ны­ның ауыр жүгін арқалаған абзал азамат. Сон­дықтан Баукеңнің осы қадірлі қа­сиеттерін терең түсіне білген және оларды жақсылап көрсете білетін адамдардың ғана ағамыз жөнінде қалам тартқанын құптаймын.

Бақытымызға қарай мұндай азаматтар болды, әзір де бар және олар дер ке­зінде Баукеңнің жанынан табыла білді. Батырдың атын алғаш шығарған Александр Кривицкий мен Александр Бекті былай қойғанда, бұлардың қатарына Әзілхан Нұршайықов, Мәлік Ғабдуллин, Мекемтас Мырзахметов, Кәкімжан Қазыбаев, Шерхан Мұртаза, Мамытбек Қалдыбай, Құрманбек Сағындықов, Дмит­рий Снегин, Жәмила Егембердиева, ба­ласы Бақытжан Момышұлы мен келіні Зейнеп Ахметованы қосар едім. Осы аза­маттардың өте құнды еңбектерінің арқа­сында Баукеңнің шын табиғаты, таудай үлкен таланты, ірі тұлғасы, адами қа­сиет­тері, шыншылдығы, тазалығы, хал­қына – қазағына сіңірген өлшеусіз мол қыз­меті көпшілікке аян болды. Бұлардан басқа батыр ағамыздың әр түрлі қыр-сырларын дәріптеп жүрген азаматтар да аз емес.

Бұл тұрғыдан алғанда, Бауыржан аға­мызды бақытты кейіпкер дер едім. Қан­шам­а қатал мінезі болса да, жанында осын­шама талантты қаламгерлердің болуы тағдырдың жасаған жақсылығы деп білем. Өмірде мұндай жағдайлар си­рек кездеседі. Небір ғұламалардың, көр­некті тұлғалардың арасында өмірі кө­мес­кіленіп, дерексіз өткендері қаншама. Олар­дың өмірбаянын жобалап, кей жер­лерін ойдан қосып, мәртебелерін биік­тетіп жүрміз. Ал Бауыржан ағамыздың та­рихи тұлғасы, адами болмысы, өмірге көз­қарасы, қоғами құбылыстарға, кейбір ірі тұлғаларға берген әділ бағасы бәрі­міз­ге айдай анық.

Мен Баукеңмен жиі кездестім деп мақ­тана алмаймын. Ол кісіні алғаш көр­уім 1957 жылдың басында болды. Онда мен КазГУ-де студентпін. Университет ұжы­мымен кездесуге келді. Бұл аға­мыз­дың әскери қызметтен босап, Алматыға түп­кілікті келген алғашқы жылдары бола­тын. Көптеген ұжымдар даңқты батырмен кездесуге құмартып, жиі-жиі шақыратын. Тек бір КазГУ-дің өзінде Баукеңмен бір­неше кездесу өтті. Бұл солардың ал­ғаш­қысы. Ол кезде университеттің бас ғи­ма­раты Комсомол (қазіргі Төле би) көшесінде болатын. Астында, бірінші қабатында 500-дей адам сиятын үлкен зал болушы еді. Кездесу сонда өтті. Адамдардың көп бо­латынын біліп мен алдын ала залға кі­ріп алдыңғы қатарлардан орын алған­мын. Шынында да, студенттер мен мұға­лім­дердің көп жиналғаны сонша, залға сый­май есік алдына топырлап тұрып алып­ты. Уақытында келген Баукеңді ғи­маратқа кіргізе алмай залдың аула жақ­тағы артқы есігінен кіргізгені есімде.

Таза орыс тілінде бір сағаттан аса ке­ре­мет тартымды сөз сөйледі. Соғыстағы қасіретті жағдайлар, қазақстандық­тар­дың ерлігі әңгіме болды. Әсіресе, генерал И.В.Панфилов жөнінде тебірене айтты. Одан соң 2 сағатқа созылған сұрақ пен жа­уап басталды. Небір өткір сұрақтар да қойылды. Солардың ішінде мына екі сұ­рақты бөліп айтқым келеді, екеуі де жаз­баша түрде берілген. Біріншісі: «Жолдас Б.Момышұлы, біз естіген мынандай әңгі­ме бар. Сіз Мәскеу түбіндегі соғыста жа­­раланып, госпитальға түсіпсіз. Сонда Ста­лин жолдас сіздің ерлігіңізге риза бо­лып, көңіліңізді сұрауға госпитальға ке­ліпті. «Жолдас Момышов қалайсыз?» – десе, сіз міз бақпай төсекте жата бе­ріп­сіз. Сонда жанындағылар – «Жолдас Ста­лин, бұл кісінің дұрыс аты Момышұлы» деп­ті. Сосын Сталин – «жолдас Момыш­ұлы, қалайсыз?» дегенде сіз атып тұрып –  «рахмет, жолдас Сталин, жақсымын, Ота­нымызды қасық қаным қалғанша қор­ғауға дайынмын», – деп жауап беріп­сіз. Осы әңгіме рас па, Сталинді көрдіңіз бе?». Бау­кеңнің жауабы былай болды: «Жоқ, бұл рас емес, мен туралы айтылып жүр­ген көп аңыздардың бірі. Мен Сталинмен жолыққан адам емеспін».

Осы жерде мынандай түсінік бере ке­тейін. Бұл – Баукеңнің сол кезде қойылған сұраққа берген жауабы. Ал кейін, 2005 жылы шыққан «Бауыржан Момышұлы ту­ралы естеліктер» атты кітапта «Бауыр­жан­ның Сталинмен кездесуі» деген ша­ғын әңгіме бар. Авторы – жақын туыс­та­рының бірі Аманкелді Орманбай. Онда Баукең жоғары әскери Академияда оқып жүргенде Сталин өзі кабинетіне арнайы шақырып сөйлескені сөз болады. Кездесу аяқталған соң оған бұл туралы ешкімге айтуға болмайды деп қатаң ескерту жа­са­лады. Тіпті, сол кездегі Академияның бас­тығы маршал Захаровтың сұрағына да – «маған мұны айтуға болмайды», – деп жа­уап береді. Баукеңнің бізбен кез­де­суіндегі жауабы сол айтуға болмайды деп тыйым салынған ескертудің әсерінен туған болу керек деп ойлаймын.

 Екінші сұрақ: «Бауыржан Момышұлы, ел арасында атақ-даңқыңыз жер жарады, халқыңыз сізді асқан батыр деп қа­дір­­лейді. Бірақ сізге Совет Одағының Ба­­тыры атағы берілмеді. Оған рен­жі­мей­сіз бе?».  Жауап: «Жоқ, ренжімеймін. Біз атақ үшін соғысқан жоқпыз, елімізді, же­рі­мізді жаудан қорғадық. Атақты сұрап ал­майды. Ал халқым мені батыр деп жатса, одан артық атақтың маған керегі жоқ».

Осы сияқты барлық сұрақтарға берген жауабы қысқа да нұсқа, мірдің оғын­дай өткір болды. Жиналған жұрт Баукеңді қол соғып, қошеметтеп шығарып салды.

Ал алғаш көзбе-көз жүздесіп сөй­лес­ке­нім – 1968 жылдың маусым айы болатын. Менімен жақсы араласып жүретін Баукеңнің жақын ағайындарының бірі Жуалыдан Алматыға қонаққа келе қалды. Бауыржан көкемізге сәлем беруге ба­райық деп ек, бізбен бірге жүрсеңіз қай­теді деп қолқа салды. Мен қуана-қуана ке­лісіп, Баукеңнің үйіне бардық. Онда ол кісі Фурманов көшесіндегі пәтерде тұра­тын. Үйде жалғыз екен, есікті өзі ашты. «Мына жігіт кім?» дегендей маған қарады. Мен де осы сәтті күткендей: «Аға, мен де сіз­ге бөтен емеспін. Мені тәрбиелеп өсір­ген әжем Қалдықыз Құлидың қызы, сіздің жа­қын әпкеңіз болады, сондықтан жие­ніңіз боламын», – дедім. Құлидың қызы әжең болса, онда сен жиен емес, жиеншар боласың, мұны біліп қой, – деді. Ары қа­рай әңгімеміз жарасып, біраз сөй­лес­тік. Қалдықыз әжем туралы білгенімді айт­тым, олардың әулетін жақсы білетін бо­лып шықты. «Ол кісі 1959 жылы өмірден өтті, өле-өлгенше сізді аузынан тастамайтын», – деп, әжем жөнінде біраз әңгіме ай­тып бердім.

Байқаймын, әңгімеміз көңілінен шық­қан сияқты, өзім жайлы, отбасым, қыз­ме­тім туралы сұрады. Аздан соң – «Әңгі­ме­шіл бала екенсің, менің алдымда бұ­лай ешкім көлгірсіп көп сөйлей бер­мей­ді. Ал менен не әңгіме қалайсың?» – деді. Ол кезде Бәукеңнің «Москва үшін шай­қас» атты кітабы бойынша «Елбасына күн туса» деген көркем суретті фильмнің эк­ранға жаңадан шыққан мезгілі болатын. Фильм төңірегінде әр түрлі әңгіме ай­тылатын. Мен осы фильмнің тағдыры жөнінде айтып беруін сұрадым.

Ол ұзақ әңгіме болады, мен ең қызық бір-ақ жерін ғана айтайын. Фильмде ме­нің өз атым аталады, мен осыны қаладым. Бұл фильм менің кітабым негізінде жа­сал­ған және мен шын мәнінде басымнан өткізген оқиғалар туралы. Басты кейіпкер де менмін, олай болса неге менің атымды өзгертуі керек, бұл әділетсіздік емес пе? Ал жоғары жақта пікір басқаша болып, бас кейіпкердің атын өзгертпек болыпты. Фильмде менің атым қалу үшін мен өлуім керек екен. Ал әйтпесе! Сонымен осы мә­селені бір жақты шешіп, фильмдегі атым­ды өзгертуге келісімімді алу үшін осы үйге Мәдениет министрі Ілияс Омаров  және  «Қазақфильм» киностудиясының директоры Камал Смаилов екеуі келді. Си­пақтап сөзді бастай алмай біраз отыр­ды. Үндемей мен де отырмын. Бір кезде сыпайылап сөзді Ілияс бастады. Мен ол кісіні керемет білімді, ұлтжанды, үлкен мә­дениетті, әдепті азамат ретінде қатты сый­лайтынмын. Алыста жүргенде хат жа­зысып, жақындағанда жиі араласып жүр­дік. Ал Камалдың жастау кезі, шыдай ал­май сөзге қайта-қайта орынсыз арала­са берді. Әңгімеге тағы бір киліге бергенде, мен де шыдай алмай орнымнан атып тұрдым. Стол үстінде қолғап жатыр екен, өзім де байқамай соны ала салып Камалды беттен салып жібердім. Барып есікті аштым да, Камалға – «жолың ашық», − деп есік­ті көрсеттім. Сүмірейіп ол үйден шық­ты, артынан төмен қарап, екі иығы салбы­рап Ілияс ілесті. Қорытындысын біле­сің­дер, атым өзгермей сол қалпында қалды. Димекең ақылды адам ғой, бұл іске менің ойымша сол кісі араласқан болу керек.

Жалпы, фильмнің сценарийі алғашын­да өте нашар шыққан. Соғыс өнері дұрыс көр­сетілмеген. Соғыста негізгі кейіпкер – солдат, оның жеңісін айқай-шу, атыс-тар­тыспен ғана емес, солдаттың ішкі дү­ние­сін, интеллектуалдық деңгейін, пат­риот­тық сезімін толық ашып көрсету ке­рек еді. Ол жоқ. И.В.Панфиловтың дана қолбасшы, соғыс ісінің білгірі, көрнекті стратег, солдаттардың қамқоршы әкесі ре­тінде бейнесі ойдағыдай емес, өте сол­ғын. Тағы да басқа толып жатқан кем­ші­лік­тер бар. Сценарийді талқылаған көр­кем­дік кеңестің мәжілісіне қатысып, кет­кен қателіктерді түзету туралы өзімнің көптеген ұсыныстарымды айттым. Одан бұ­рын да жазбаша пікірлерімді бергенмін. Олар бірауыздан қабыл алды. Сосын Кәу­кен Кенжетаевтың фильмде қажеті жоқ жә­не музей де керек емес деген ойлар ай­тылды. Мен бұл пікірге қарсы шығып, бұл эпизодтарды қалдыру керектігін дә­лелдедім, қолына таяқ ұстаған, мұңлы, қа­бағы түнерген мұртты шал тек мен емес, бүкіл соғыс ардагерлерінің жалпы­ла­ма образы болу керек дедім. Кейін фильм түсірілгенде Кәукен Кенжетаев бұл рөлді ойдағыдай атқарып шықты деп есептеймін.

Әңгіменің соңында орнынан тұрып, ка­бинетіне барып сол фильмнің кадрлары бейнеленген ірі форматты 3х4 суретті алып келді. Бірінде – Баукеңнің рөліндегі қыр­ғыз актері Арсен Өмірәлиев, екін­ші­сінде – өзіміздің Кәукен Кенжетаев аға­мыз, ал қалған екеуінде – соғыс эпизодтары. Бұрынғы орнына келіп отырды да, ме­нен «балаңның аты кім еді?», – деп сұра­ды. Мен айттым. Сосын алғашқы екі су­­реттің басына арабша бір сөйлем жазып маған берді. Мен – «аға, мен арабша оқи алмаймын ғой», – дедім. «Ғалыммын дей­сіңдер, осы сендерге не оқытады?» – деді де суреттерді қайтып алып, жаңағы сөй­лемнің астына өз әрпімізбен: «Марат балама Бауыржан атасынан» деп жазып берді. Мен төбем көкке жеткендей қуан­дым. Сол суреттерді әлі күнге дейін тәбә­рік ретінде сақтап жүрмін. Бұл – батыр аға­мызбен болған алғашқы бетпе-бет кез­десу еді. Бұдан кейін де әр жерде, әр ­түрлі кездесулер болды, бірақ олардың бә­рін айтып қайталана бергім келмейді.

Бауыржан Момышұлының азаматтық болмысын, қайраткерлік қасиетін, жазу­шы­лық талантын айтпас бұрын, оның ұлт­тық бейнесін анықтап алған жөн. Өйт­кені, Баукең ұлтын ерекше сүйген, қазақ тілі мен мәдениетінің үлкен жанашыры, халқының ары мен намысын арқалаған абзал азамат.

Бауыржан Момышұлы – Кеңес Одағы мен Партияның идеологиясы билік құрып, ұлттық сана жаншылып тұрған кездерде ұлт мәселелерін көтеріп, ұлтшыл атанған азамат. Ұлттық сезімді, рухани дүниені ол отбасында жүріп бойына сіңірді. Бұл тұр­ғыда Имаш атасының, Қызтумас әжесінің, Момыш әкесі мен Разия шешесінің, ту­ған-туыстарының тәрбиелік әсерін өзінің «Ұшқан ұя» кітабында жақсылап тұрып жазады. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аласың» деген халық мақалы түгелімен Бау­кеңнің өмірінің өзегі десе де болады.

Дүниеге жаңа келген нәресте Бауыр­жан­ға Имаш атасының берген батасы қа­был болып, тұл бойына толығымен да­рыды:

Бауыржан өз өмірінде осы ата тілегі­нің бәрін түгел іске асырып кетті.

Жастайынан үлкенді сыйлап, құрмет тұтып, сәлем беруге үйренген Бауыржан, ағайын-туыстардың арақатынасын, хал­қы­мыздың салт-дәстүрлерін көзімен кө­ріп, көңіліне тоқып өседі. Атасы Имаш ауыл ақсақалы, данагөй адам болса, әке­сі өлең шығаратын, рухани қазынасы мол, әділдікті, тазалықты сүйетін, оған қо­са молдалығы бар азамат еді. Ал әжесі Қыз­тумас аңыз-әңгімелерді көп білетін кісі екен. Бауыржан сол әжесінің ерте­гі­лерін, әлдилеген әндерін естіп өскен ба­ла. Кейін осы кездерін еске алып, қа­зір­гі ана-әжелерге көңілі толмай былай деп айтқаны бар: «Ертексіз өскен бала – ру­хани мүгедек адам. Біздің қазіргі бала­ларымызға әжелері не шешелері ертек айта бермейді. Содан қорқам. Менің қа­зір­гі келіндерім немерелеріне бесік жырын айта білмейді. Бесікте жатқанда құла­ғына анасының әлди әні сіңбеген ба­ланың көкірегі кейін керең болып қал­маса екен деп қорқамын».

Халқымыздың ұлттық дәстүрін, салт-са­насын, әдет-ғұрпын ерекше сыйлаған Бау­кең «Ұшқан ұя» кітабында солардың бар­лық түрлерін (шілдехана, бесікке бө­леу, тұсау кесу, сүндетке отырғызу, атқа міну, келін түсіру, қыз ұзату, т.б.) керемет көр­кемдікпен баяндаған. Қыз ұзату және үйленуге байланысты барлық салт-дәстүрді өзінің Үбиан әпкесінің ұзатылуы­на байланысты жан-жақты сипаттайды. Үбианның өз елімен, ағайын-туыстарымен қоштасу салты, сыңсу, жұбату жырлары, келін болып түскен ауылдағы жар-жар, бе­та­шар, той бастар үлгілері түгел кел­тіріл­ген.

Бауыржан қазақтың салт-дәстүрлері­нің ерекше түрі – ұлттық ойындарға да көп көңіл бөлген. Қыз қуу, бәйге-жарыс, көк­пар, жамбы ату, күрес, алтыбақан сияқ­ты ойындарды қастерлеген. Жоға­ры­да аталған кітабында Баукең былай деп жазады: «Көкпар, бәйге, аударыспақ – батылдыққа, ептілікке, бұлшық етті шы­нықтырып, құмарлықты оятар, ары мен атағы үшін өлімге бас тігуге дейін ба­­­­ратын дәстүрлі ұлттық ойындар. Бұл ойындардың игілікті екендігіне ешқандай күдік болмауы тиіс».

Баукең өзінің осы ойын жеке басының мә­селесі ғана емес, мемлекет деңгейінде маңы­зы бар мәселе ретінде көтерді. Қыр­ғын соғыстың ортасында жүріп, 1943 жыл­дың 18 сәуірінде Қазақстан Халық Ко­миссарлары Кеңесінің төрағасы Н.Оңдасыновқа арнайы хат жолдайды: … «Я убедился на своем опыте, что в воспитании боевых качеств бойца имеет ко­лоссальное значение военное прошлое народа и национальные традиции… Кокпар, байга, аударыспак, сайыс – традиционные национальные спортивные игры, вырабатывающие смелость, ловкость, физическую закалку, азарт, способность к риску с расчетом, даже спо­соб­­ность к самопожертвованию ради чести и славы своей. Эти игры воспитывают благороднейшие, рыцарские качества в джигите, столь необходимых для солдата Красной Армии… Долг службы и совесть воспитателя джигитов – солдат обязывают меня обратится к Вам с этим письмом, так как, по моему личному мнению, возрождение благородных традиций нашего народа, обогащающих кладом своим систему воспитания молодежи, немыслимо без вмешательства таких государственных мужей, как Вы» (Б.Момышұлының 30 том­дық шығармалар жинағы, 21 том. «Алыстан сәлем жолдаймын» , 37-40 б.б.). Осы хат бойынша тиісті шаралар қабылданып, түгел болмаса да біраз мәселелердің іске ас­қаны да бел­гілі. Әрине, бұл – Баукеңнің ұлттық намы­сының жемісі және көреген­дігінің арқасы.

СОКП Орталық Комитеті 1949 жылы әде­биет  туралы  үлкен қаулы қабылдағаны белгілі. Онда біраз жазушылар (А.Ахматова, М.Зощенко…) және әдеби журналдар («Ленинград», «Звезда»…) қатты сынға алынған болатын. Әдебиетте идеясыздық орын алып барады, торығушылық, құлды­рау­шылық бар және көргенсіздік те кө­рініс табуда деп тұжырымдаған бұл қау­лыны барлық партия ұйымдары тал­қылап, тиісті шешімдер қабылдап жатты. Жазушылар арасындағы сондай бір тал­қылау­да Б.Момышұлы өзінің ерекше пікірін тайсалмай батыл айтқан екен. Баукеңнің ойын бұрмаламай дұрыс жеткізу үшін оның отыз томдық шығармалар жинағына кірген «С правдой на устах шли в бой» (19 том, 272-291 б.б.) деген материалдан бір­неше үзінді келтірейік (орыс тілінде).

«Я не трактую постановление ЦК (Цент­ральный Комитет) как требование отречься от исторических тем, отказаться от изучения прошлого и немедленно по­вернутся к проблеме сегодняшнего дня. Безусловно, злободневность остается злобой дня и заслуживает внимания. Ей должно быть отдано должное, но перепугавшись инструкции свыше, нельзя с головой погрузиться в нее, забывая вчера и не думая о завтра» [19 том, 288 б.]…

«Государство не может вмешиваться в детали, в методологию норм поведения, присущие каждой профессии, в ее неписанные законы, сложившиеся традиции, законы художественной этики. Оно может дать общую направляющую установку. Ни одно постановление, ни одно решение, как бы мудро оно не было составлено, не может предусмотреть все случаи жизни» (19 том, 282 б.).

«Разве Абдильда (Тажибаев) должен отречься от своего национального, политического «Я»? Нет! Но он должен помнить, что он пишет своих «Казахов» в ус­ловиях потрясения всего мира… Разве Габит (Мусрепов) прекратит работать над «Қазақ батыры», отказаться от большого замысла и переключиться на злободневность? Разве память о подвигах, совершенных казахами – воинами, не является животрепещущим вопросом?» (19 т. 289 б.).

Міне, 20 беттік үлкен материалдан азын-аулақ үзінділер. Мұнда азамат Б.Момышұлының өзіндік ой-пікірі, өмірлік қа­ғидасы, батыр мінезі жатыр. Сол кез­де­гі партия жетекшілерінің бұл пікірді жақтырмағаны белгілі, бірақ Баукең одан қаймықпай ойын ортаға салып бақты.

Бауыржан Момышұлы өзінің ұлттық рухын өмір бойы шыңдап өткен адам. Осы жол­да оның ұстазы болған Алаштың арыс­тары болатын. Тұрар Рысқұловпен бірнеше мәрте кездескен, әңгімелерін естіп, ақылын тыңдаған. Ахмет Байтұр­сы­нов, Әлихан Бөкейханов, Мағжан Жұма­баев, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытовтың еңбектерін түгелдей оқы­ған, ал көбісін жатқа айтатын болған. Бау­кеңнің Тәңірберген Отарбаев дейтін ұстазы  Жүсіпбекпен өте жақын араласып дос болған адам. Сол мұғалімі арқы­лы Жү­сіпбек туралы, оның шығармалары жөнінде өте көп мәлімет алған. Бауыр­жанның  рухани және саяси бағыт-бағ­дары осы Алаш көсемдерінің ұстанған жолымен, ой-пікірлерімен, ұлттық идеяларымен қалыптасты десек қателеспей­міз.

Бауыржан Момышұлының «Соғыс пси­хологиясы» деген еңбегі Мағжан Жұма­баевтың «Педагогика», Жүсіпбек Аймауытовтың «Психология» деген кітап­тарының сарынымен жазылған, осы кітаптардың идеялық және логикалық жалғасы десек те болады.

Бауыржан Момышұлы – күрделі тұлға, ол кісінің әрбір қыры мен сырын ашу­дың өзі үлкен еңбек. Жазушылығы жөнінде көп айтудың қажеті жоқ шығар, оны  өзінің қайталанбас шығармаларымен дәлелдеп кетті емес пе. Баукеңнің жазу­шы­лығы оның соғыстан кейінгі екінші ер­лігі деп халқы бекер айтпаса керек. Та­раз қаласында ашылған орталық Бау­кеңнің басылған, басылмаған еңбектерін жинақтай отырып, 30 том дайындап шы­ғарды. Ал барлық еңбектерін түгел жинаса 100 томға жететін түрі бар.

Ал осы еңбектерінің ішінде Бауыржан­ның мақал-мәтелдері, нақыл сөздері бір төбе. Олар баспасөз бетінде жеке бөлініп жарияланып та жүр. Бірнеше газеттерде қазақ тілінде «Батырдан қалған өсиет», «Баукеңнің қанатты сөздері», «Сөз маржандары» және т.б. аттармен басылып шықты. Орыс тілінде Ф.Оразбекова мен А.Шаухановтың жинаған нақыл сөздері «Глубокий след тулпара. Бауыржан Мо­мышұлы: личность, воин, мудрец» деген атпен 2006 жылы Алматыда кітап болып жарық көрді.

Қанатты сөздер жайдан-жай тумайды және оны айтып қалдыру кім болса соның қолынан келе бермейді. Ол үшін ғұлама, терең ойшыл, үлкен философ, ақынжанды және өз басы күнделікті күйкілжің өмір­ден жоғары тұратын ірі тұлға болу керек. Баукең, міне, сондай адам. Ол кісінің на­қыл­дары сан алуан тақырыпқа арналған: соғыс және бейбіт өмір, тәртіп пен тәр­бие, парыз бен қарыз, тіл мен әдебиет, салт пен дәстүр, тағы сол сияқты болып жал­ғаса береді. Айтылған сөздерінің кө­бісі өз тағдырына байланысты. Мысалы: «Мен запастағы полковникпін, бірақ отс­тавкадағы азамат емеспін, соңғы демім біткенше халқыма қызмет етемін» деген сөздің өзі не тұрады. Бұл ол кісінің өмірі­нің негізгі қағидасы емес пе, қаншама игілікті істер атқарып кетті бұл өмірде.

«Отан үшін отқа түс – күймейсің», «Тізе бүгіп тірі жүргенше, тік тұрып өлген ар­тық», т.с.с. өз өмірінің кредосы ретінде қо­ры­тып шығарған нақыл сөздері көп. Соғыста 207 рет шабуылға шығып, бірне­ше рет жараланып тірі қалғаны, өмір бойы ешкімге бас имей тек өз ар-нам­ы­сының ғана құлы болғаны, халқының қа­мын ойлап, болашағы үшін күресіп өткені, өмірдегі өзі арқалаған ауыр жүгін, қоғам алдындағы өз парызын терең түсінгені – осының бәрі Баукең шығарған қанатты сөздердің қайнар бұлағы. «Мен өмір бойы парыз сезіміне бой алдырып, жалғыз соған ғана бағынып келдім», − дейді ағамыз өз өмір жолдары туралы. Ал осы «парыз» деген түсініктің өзіне отыздан аса анықтама беріп, оларды қанатты сөздердің қатарына қосты. Баукеңнің нақыл сөздеріне айналған оның басынан кешкен жайттары ғана емес, өмірден көріп-білгені, көкірек-көңіліне түйгені, жү­регіне ұялағаны, қоғамға, болашаққа де­ген ой-пікірлері. Ал бұл ойларды жи­нақтап, мақал-мәтел деңгейіне дейін кө­теріп, болашаққа өсиет ретінде жазып қал­дыру – тек Бауыржан Момышұлы сияқ­ты талантты тұлғаның ғана қолынан ке­летін іс.

Бауыржанның баталары өзінше бө­лек әңгіме. Бата беру – халқымыздың ежелден келе жатқан қасиетті дәстүр­лері­нің бірі. Ақ тілек айту, жылы пейіл, ықылас білдіру, шын жүрегінен шыққан лебізді жеткізу – ата-бабаларымыздың өсиетнамасы, адамгершілік аманаты. «Бата – сөздің анасы», «Атаңнан бота қал­ма­са да, бата қалсын» деген сөздер тегін емес. Баукең – батаның қадір-қа­сие­тін білген, мән-маңызын терең түсін­ген адам. Сондықтан бұрынғы ескі баталарды қайталамай, осы заман ауқымына сай, өмірдің өзекті мәселелерін қоса оты­рып, өз жанынан шығарған баталары ел ішінде кең тарап кеткен. Солардан аз ғана үзінді келтірейік:

* * *

* * *

Осыны айтып келеді де, ары қарай бар­ша еліне бақ пен бақыт тілейді, ынты­мақ-ырыс тілейді, сонымен қатар, бар ұрпаққа  ар-намыс тілейді. Міне, Бау­кең­нің кемеңгерлігі – осында.