---

---

Сарыарқа төсінен орын алған Жаңа-ар­қа ауданында Дуанакөл деген көл шөбі шүйгін, жері құмайт, тұщы  сулы ең бір жай­лау төрі болыпты. Мамыр айы жол түсіп көл­ді бір көрмек болып шыққам. Дала  жа­сыл майса, ақ ұлпа шашақты көк селеу ша­шақтары майда желге тербеліп, кішігі­рім ақ көбік толқын тулап жатқандай. Төбе етегінде ұсақ ақ гүлдері төгілген аласа қыз­ғылт тобылғы. Сәл ойпаттау жерде са­ры гүлдеген қараған. Топ қарағанға қа­ра­саң, жуан ортасында биік кәрілері, ал айнала өскен майда, жас қарағандар қандай үйлесімді десеңші!

Дуанакөл жайылып, көктемгі суы толып, толқып жатыр екен. Жағасына көлі­гім­мен келіп тоқтадым.

Асықпай аяқ суытып алмақ болып ма­ши­надан кішкентай көрпешік, шәугім-шай жаб­дықтарын алдым. Шәйнек қоюға ың­ғай­лы екі қара тас тауып, тас арасын мон­ти­ровкамен шұңқырлап, ошақ жасап,  кеп­кен тезек, қураған қарағанды жинап, тұ­татып шәй қойдым. Қайнаған суға өз­бек­тің көк шайын және сол жерде өскен ит­мұрын­ның тамырынан кесіп салғам. Ит-мұрын­ның тамыры ерте көктемде, күзде қайнатып ішсе, бүйрегіңдегі бар ұсақ тасты айдап, ағзаңды тазалайды. Көлге көз салып отырып, ертеде әкей марқұм айтқан бір әңгіме есіме түсті. 1932 аштық жылы әкей екі інісімен, қарындастарымен, әже­мізбен аз малын сақтап қалуы  үшін бой тасалап көшкен екен. И.Сталинмен зұлым Го­лощекин жасаған «кіші революция»  ауыл­дың бар малын етке сойғызып, он­дағы қазақтарды қойдай қырып, аш қазақ не болса соны жеп, әлділері барымтаға ба­рып, олай-былай өтетін көштерді шауып, малын талап, адамдарды өлтірген нәубет кезі еді.

Сол қайғылы жылдарды есіне ала отырып әкей:

– Көшіп бара  жатып Дуанакөл жанына түнедік. Екі түйені шөгеріп, аттарымызды ма­тап қойып, сырмақ үстіне анамызды, қа­рындастарымызды жайғастырып, мо­сыға от жағып, ас-шәй іштік. Барымташылардан қорқып жалғыз пілте ши мылтықты оқтап дайындап, екі інімді кезек күзетке қойдым. Әжең аса діндар адам еді, кіш­кен­тай құранын ашып қойып, оң қолына то­был­ғы қамшысын қатты қысып ұстап алып көз шырымын алмастан дұғасын оқып оты­ра берді. Анда-санда жанған сексеуіл шо­ғын бір көсеп қояды. Біздің барымызды мүл­де ұмытып та кетті.

Сүрден қайнатқан сорпаға қанған соң түн ортасында көзім сәл ілініп кетіпті. Тү­сімде көл ортасынан сәл берірек, су бе­тін­де қалқыған ақ шапанды, ақ сәлделі, ық­шам ақ сақалды қария маған қарап: «Ба­лам, бұл жерде мылтық атпа, қыстауыңа аман жетесің, жаның да, малың да  аман қалады. Анаң қасиетті адам, біздерге құ­ран бағыштап отыр», – деді.  Ұйқым ашылып, мойын бұрып қарасам, сырмақ үстіндегі әжем жерден сәл көтеріле қал­қып, дұғасын оқып отыр, көл жағасынан әрегірек бір шырақ көрінеді. Бақылдаған көлбақалар даусы түнді жарып, әшейінде үріп, жатпайтын екі арлан төбет аяқтарын тұмсықтарының үстіне салып жайбарақат ұйықтап жатыр. Таңертең ерте, күн шыға тұрып, шай ішерде: «Апа, неге түнімен ұйық­тамай, бізді қорқыттың?» – деп едім: «Балам, Дуанакөл диуаналар мекені. Қасиетті де, қатерлі жер. Мылтық атып жібере ме деп, сен үшін қорқып, құран ба­ғыш­тап отырдым», – дейді әжең. «Кеше киік қарап, Толағайдан асып, Дуанакөлге дейін барамын дегеніңді естігем. Ол бір жұм­бағы көп киелі жер, көп барғыштай бер­ме, сырт жүр!», – деген әке сөзін есіме алып, көлге тағы бір қарадым. Ұшып-қон­ған құсы да, жағада қаулаған қамысы да жоқ, жалаңаш көл. Көңіл толмағандай то­сырқай қарап отырғанда өзінен-өзі ұйқым қысып, бөстек үстіне спорт костюмын жа­мы­­лып жата кеттім.  Шым-шытырық түс екен деймін. Тұрып сәл сырттау жердегі жуан қарағандарға келдім. Сәл ойпаттау жерде қызыл шілік өскен. Талдары теректей жуан, шілікке еш ұқсамайды. Таңданып қарап тұрғанымда аспан айрылардай ша­тырлап найзағай ойнап, қара дауыл құйын көтеріліп, жер астаң-кестең болды. Қор­қып, жуан шілікті қос қолдап ұстап алдым. Бі­реу қатты жұлқылағандай, тістеніп жі­бер­мей тұрмын. Сол сәт найзағай отымен қо­лына  от шар ұстап, басы жоқ, шабылған мой­ны ғана қылтиған қорқынышты адам  жа­ныма келіп:

– Мен үндістің сиу тайпасының құді­ретті ша­ман диуанасы Торнадомын! Сен неге ме­нің қызыл шілігімді ұстап жібермей тұр­сың. Кет былай! Бұл жердегі менің түп ата­ларымнан қалған, қазған ошағын өзім­мен бірге ұшырып әкетуге келдім, – деп күр­кіреді.

– Не, не айтып тұрсың! Қарасам, басың да жоқ, арқаңа қызыл әтештің қауыр­сын­дарын жапсырып алып, мені қорықты деп тұр­сың ба? Қазақтың  жерінде нең бар. Сен­сіз де жерімізге көздерін алартып іргемізде жүрген арам ниеттілер жетеді. Кет!  – деп айғайладым.  Ашу  шақырғаным­ды көріп ол:

– Жігітім, сен аспанға қарашы, көрдің  бе? Әне, сиулар көсемі, Қызыл Бұлт сенің на­ғыз туысың.

– Не, не дейсің? Маған жетпегені жел қу­ған аспандағы бұлтпен туыс болу еді!..

– Нанбайсың. Тіліміздегі мағынасы бір­дей: bagana, kuwu, mool, ine, kan, wakan, katn, kilan, bult,  kn,  aha,  ine.., т.б. сөздер қай­дан келген, ә!

– Рас, сөздерімізде ұқсастық көп, бірақ ар­қаңдағы қауырсындарың…

– Тү-у… не  сендерде  қыздар бөрікте­ріне үкі қауырсынын қадамай ма, ұлдарыңа ұзын тұлым, айдар  қоймайсыңдар  ма?  За­ман өте түбіміз бір  «сақ», одан тіл  тоты­ғып бүгінде «хассақ-қазақ» атандың. Біз­дер осыдан 20 мың жылдар бұрын ұсақ би­зондарды айдап, қосымызды артып, жа­байы үйреткен аттарымызға мініп, Америка құрлығына аудық. Ол кезде бұл жерде жұмсақ климат жүнді – мүйіз тұмсық, мамонт піл, маралдар, ұсақ бизондар толы ор­манды, суға бай өлке еді. Содан жердегі ауа райы күрт өзгеріп, шөп қурап, су тартылып, азық-түлік азайғанда «хассақ» көсемдері кеңесіп, қалың тайпа елді екіге бөліп, біздерді үндес /индеец/ бауырлары­мыз деп алыс жолға шығарып салған. Біз­дер жат өлкеге сиямыз ба, сиямыз ба деп жүріп «сиу» атанып кеттік. Ол жақта тіл­дері тіпті саған жақын «елтұрыс» деген үн­дестерің бар. Әлі нанбайсың ғой, онда ана туысың, көсем Асау тұлпардан сұра, кө­зіңмен  көр бәрін.

– Сол сәт жаныма маңдайы мен көзінің ай­наласына қызыл қара бояу  жаққан, са­дақ асынып, найза ұстаған түсі суық кө­сем жаныма келіп, таза қазақша:

– Бауырым, міне, өз көзіңмен қарап көр­ші, – деп оң алақанын  жайғанда ор­та­сы­нан кең экран ашылып, жері іргедегі Қа­раағаш орманы, ал таулары Қарқара­лы­ның қарағайлы жартасты тауларына ұқсас алаң шықты. Зеңбіректер атылып, үн­дістердің қостары өртеніп, тас-талқан болып жатыр. Ойбайлаған әйелдер, шырылдап жылаған сәбилер.  Атылған мылтық дауысынан құлақ тұнады. Ағылшын бас­қыншылары жараланған үндістерді штыкпен қадап, бас терілерін шаштарымен сы­­­пырып алып, ағаш кесектерге қаптап жүр. Бір шетте аз жауынгерімен көсем Асау тұлпар қиян-кескі соғысып жатыр. Тас­тың үстіне шығып алып Торнадо жауын­гер­лерге:

– Қырыңдар келімсектерді! Қанға қан! Ұр! – деп ұрандайды.

– Ана үсті жалбыраған шаман Торнадо­ны ұстап әкеліңдер маған! – деп бұйырды лей­тенант  Вашингтон.  Екі солдат жаралан­ған Торнадоны сүйретіп келеді.  Лейтенант оған жиіркене қарап:

– Ей, жабайы ит, Ана көсеміңе айт,  мұн­да келіп: «Жерімді  бердім», – деп шарт­қа қолын қойсын! – деді.

– Жоқ! Жерден айрылсақ, бизонды ау­лап күн көріп отырған сиулар аштан қы­ры­лады.  Жоқ!  Аштан өлгенше, жағаларың­ды жыр­тып өлгеніміз артық! – деді шаман жұл­қынып, босанғысы келіп.

– Не дедің! Ей, Джон! Ана шаманның буаз қатынын мұнда әкел. Көнбесең, кө­зін­ше қатынының қарнын жарам! – деп сы­най қарады.  Ештеңе естімегендей Тор­на­до басын көк аспанға қайқайтып: «Құ­йын пірім! Мені көкке алып кет!» – деп екі қо­лын көкке жайып тұр. Лейтенанттың оған ызасы келіп: «Басын шабыңдар!» – деп бұйырып, буаз әйелдің  қарнын  тіліп жі­беріп.

– Мә, сенің соңғы сиуың! – деп шала­жан­сар шарананы шаманның аяғының астына  лақтырды. Селт етпеген Торнадоның басын шабуға қолын бір сілтеп белгі бергенде, шаманның басы жерге допша домалап түсті. Сол сәтте  шаманның  денесін бір қара құйын келіп көкке тік көтеріп ала жө­нел­ді.

Шошып кеткен жау әскеріне жерде до­малап жатқан бас күркіреп:

«– Ей, қанышерлер, жерімді тартып алар­­сың, аз сиуды қойдай айдап резер­вация­ларға қамап, еріктерінен айырарсың! Жеріме  алып  шаһарлар салып, келімсек­тер толар. Ана шарананың аққан бір тамшы көз жасы үшін сендердің қала салған жер­леріңді тайфун болып сандаған ғасыр­лар бойы тынбай талқандап, өшімді аламын! «Тор­надо келе жатыр», – деп қатын, ба­ла­ларың жан ұшырып, үрейлене тығы­латын болады! Қанға қан! Қандарыңды ағызамын мен!», – деп сөйлеп жатқан шаман басынан үрейлері ұшқан солдаттар тым-тырақай қаша жөнелді.

–  Көрдің ғой мені, – деді Торнадо көсем­нің сыртынан.

– Иә, сұмдық екен. Жерлерің де, түр­ле­рің де, тілдерің де біздерден еш аумайды. Бірақ мына шілікті топырағымен ұшы­рып әкетсең, өлтіресің. Сонда сенің ана жа­уыз­дардан нең артық, айтшы! Ата-ба­баңның кіндік қаны тамған киелі топы­рақ­ты, от жаққан ошақ иісін басың орнында бол­са, сезер едің сен! Жүрегіңдегі өш­пен­ділік орнына, туған жеріңе деген мейірім, сүйіспеншілік пайда болар еді. Анаңның сүті­нің исін, түтіннің иісін сезер сенде бас жоқ қой! Сендей бассызға елімнің бір шым­шым топырағын да бермеймін. Кет жо­ғал! Құры жөніңе!

– Абыржып қалған Торнадо қолындағы от шарын аспанға атып жіберіп, екі қолын көк­ке  ебедейсіз  көтергенде алыптың шорт шабылған шолақ мойын денесі теңселіп кетті.

– Аһ! Оһ!.. Қандай ауыр сөз айттың! Ба­сым қайда! Басым! Ата жұрт топырағын, түтін, сүт иісін еш сезе алмадым! Басым қайда? Қайда қайран басым? Ата-бабалар туып-өскен жер-ошағым сендерге аманат. Ие болыңдар ата жұрт, ошаққа! Бір ғана өтінішім, хассақ бауырым, кетпес бұрын  көл суынан бір ұрттатшы, ауыз тиейік…

– Жарайды, келген қонақсыңдар..,–деп айтып үлгергенімше, Асау тұлпар тізер­лей отыра кетіп, көлдің бар суын «–Ып-п-п!» деп бірақ ұрттап:

– Қандай тәтті! – деп,  таңдайын қағып, там­санды. Торнадоның дауысы көкті жарып:

– Рахмет, «хассақ»  бауырым! Туған жер топырағын ешкімге де бермей,  ие болың­дар! Тайфун Торнадоның іздеп келіп кетке­нін айт. Оһ! Қан, қаным ақты! Басым, басым қайда? Ей, Қызыл Бұлт, баста қане, кет­тік  Оклахома жерін тайфунмен қопара­мын, іздейміз. Жүр кеттік! – деп күркіре­ген­де алыс тау шатқалына  шатырлап жай оты түсті. Жер қатты теңселген соң қорық­қаннан көзімді ашып қалсам, автокөлі­гім­нен алыстау жерде бір кішігірім апанда өс­кен қызыл шіліктің жуан талын қатты қы­сып алыппын. Дуанакөлге қарасам, бір тамшы да суы жоқ қу тақыр қалыпты.

Көкжиекте қызарып күн батып бара жа­тыр екен. Күн райына боялған аласа бұлт­тардың бауыры қандай  қып-қызыл. Қорыққаннан бар білетін дұғаларымды асыға оқып, қарысып қалған саусақтарым­ды зорға ашып, жерден екі уыс топырақ алып, қолыма қатты қысып: «Ешкімге бер­мей­мін, бермеймін!», – деп айғайлаппын. Сол сәт жауырын ортамнан бір мұздай суық тер жарып  шығып, есімді сәл жинап:

– Қош, құдіретті Торнадо, қош, Қызыл Бұлт! Құйын тайфундарыңмен жөндеріңе ке­тіңдер, – деп иығымнан ауыр жүк түс­кендей қолымдағы топырақты қайта-қайта сүйдім. Дуанакөлге бұл соңғы баруым еді.

Нансаңыздар, осындай бір оқиғаның куә­сі болдым. Түсім дейін десем, көрпешем орнында бос жатыр, өңім дейін десем, адам  нанғысыз  көрініс. Әжемнің «Дуана­көл диуаналар мекені» дегені рас екен. Кері қарай ауылға қайтып келе жатып көзіме кө­рінген қандас сиу үндіс хал­қы­ның, диуа­на-құдіретті шаман Торнадоның, көсем Ташун­ка-Витко  /Асау тұлпарың/ қасіретті тағдырларын есімнен біржола  шығарып,  ұмыт­қым  келді.