Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты, ақын, жазушы Нұржан Қуантайұлы ердің жасы елуге толды. Қаршадайынан қалам ұстап, сөз өнеріне, әдебиетке адал болған қаламгер туралы аға буынның пікірлері мен ой-толғамдарын назарларыңызға ұсынамыз.

Оқырман сенімін күмән өлтіріп, үміт алға жетелейді. Адамгершілік мұраттың құндылықтары құлдырап, ізгілік пен зұлымдықтың, парасаттылық пен надандықтың, имандылық пен залымдықтың, адалдық пен сатқындықтың шекарасы жойылуға жақын қалған қоғамда үміттің нәзік сәулесін өз замандастарыңның шығармаларынан ғана емес, табиғатының тазалығынан да іздейтініміз рас. Бір жағынан ол заңдылық та. Өйткені, атқан таңның арайынан жақсылық күтпеген әдебиеттің ғұмыры – қысқа, болашағы – бұлыңғыр. Ал, ақиқаттың ақ семсеріндей қынабынан суырылған сөз құдіреті небір нәубат замандар келіп, басына қандай қиындықтың қара бұлты төнсе де, ар-ұят үшін күресіп, күдіктің құшағында тұншығып өлмей, үміт отын жағумен келеді.

ӨНЕРДІҢ ҮМІТІ – ТАЛАНТ

Өнердің киесі – халық, сенім ар­та­тын үміті – талант. «Балағының биті бар» ұл-қыздарын дер кезінде танып, мәпелеп өсіріп, қолқанатына айналдырған халық қана ке­лешекте осы істерінің жемісін көріп, өр­ке­ниет­ке бағыт сілтейтін игілікке қол жет­кізеді. Талай рет айтылып, көкейімізде сайрап тұрға­ны­мен, өкінішке қарай, біз жылдан жылға, үміт арқаны әдебиеттің қазығына байланған ақындардың шығарма­ларын талдап, бағасын бере алмай барамыз. Әрине, оның әр түрлі обьек­тивті се­беп­тері мен субьективті сыл­тау­ла­ры көп. Әдебиет әлеміндегі кез кел­ген құбылысты қалт жібермей қадағалап, таза шығармашылықпен айналысуға тір­шілік қамыты мойын бұрғызбайтын өлара мезгілде, таланттарымызды құмнан алтын сүзгендей іздеп отыратын мүмкіндіктің қолы байланғанын несіне жасырайын.

Бүгінгі ұрпақтың көзіне мүлде басқа пла­не­тада болған қиял-ғажайып ертегідей елес­тейтін өткен ғасырдың сонау сексенінші жылдары жасы елуге келген ақын-жазушылардың жетістіктері, шығармашылық табысы, жаңалығы мен жет­­кен биігі жөнінде жа­на­шыр ағалары сали­­қалы сөз бастап, соңы­нан ерген інілері қос­тап, мақалалар жазылып, дүние дүркіреп жататын. Тәуелсіздіктен кейін «балапан басына, тұрымтай тұсына» кетіп, біз осындай әдемі үрдістен көз жазып қалдық. Керісінше, дүниенің тегершігі кері айналып, адамды қабілеті мен біліміне емес, қолындағы билігіне қарап бағалайтын әділетсіз қоғамда өмір сүрудің соры пешенемізге жазылған қиын заманға тап болдық.
Ұлы Абайдың соңынан ерген шәкірт­тері Мағжан, Жүсіпбек, Мұхтарлар бас­та­ған алыптар тобынан кейін де, рух алаңындағы парасат майданы толастамай жалғасып келеді. Сөз өнеріміздің дәурені дүрілдеп тұрған алпы­сыншы, жетпісінші жылдардағыдай болмаса да, сертіне берік, аманатына адал жандар бүгін де арамызда бар. Соңынан жақсы сөз ерген, сондай сегіз қырлы, бір сырлы заман­дасым – көрнекті ақын әрі талантты жазушы Нұржан Қуантайұлы.

Адамгершілік мұраттарды жырлау үшін қыр қазағына тән қоңыр дауысымен, биязы мінезімен, өнерге үлкен дайындықпен кел­ген ол лирикалық жырларымен жарқ ете қа­лып, елге алдымен ақын болып та­ныл­ды. Сезімі мөлдір бұлақтай тұнық, ай­тар ойы анық, ұлттық бояуының нәші қыр­ғауыл­дың қанатындай құлпырған жас жігіт­тің тыр­нақалды туындылары аға буынды да, бір итжейдені бұрынырақ тоздырған за­ман­дастарын да, тай құлындай тебіскен құр­дастарын да бірден елең еткізді. Мүмкін, мұ­­ның себебі, «өлең деген күре тамырдай даң­ғыл жолға өз соқпағымен келiп қосылған» жігіттің көбіміз елемей жүргенді аңғарып, көрмегенді байқап қалатын елгезектігінде ғана емес, арзан сөздің алданышын қуып кет­пей, көңіл-күйіндегі аласапыранды көркемдік шындықтың тілімен жеткізе білетін суреткерлік шеберлігінде де жатқан шығар. Білмеймін. Білетінім, Нұржан поэзияға бірдеңе үйрену үшін ғана емес, үйрету үшін де келген – мінезді ақын.
Сiре, сiре, сiре қар,
Сiре қарда кiм оңар.
Сiрi қалған мына бiз,
Сiз табыңыз бiр амал.
Қара түннiң қаймағын
Айқай бұзбас, ой бұзар.
Орманды сөздiң аймағын
Омбылаған ой бұзар.
Алаңдаған көңілдерге ой саларлық сал­­мақты өлеңдерімен «культурасы зор ақын» екенін танытып, халық ауыз әдебие­ті­нің қайнар бұлағынан қанып ішіп, жаңа­шыл­дық­тың желек жапырақтарымен жайқалған Нұржан поэзиясы ұлттық ұғымнан ажырамай, әдебиетке табиғаты бұзылмаған шыныдай таза қалпында жеткенімен бізге қымбат. Ежел­гі аңыздардан бастау алып, жыраулар поэзиясымен жалғасып, Абай, Мағжан, Ілиястар өрісін ұлғайтып, Мұқағали, Жұмекен, Төлеген, Сырбай, Кеңшілік, Жұматайлар жаңаша түрлендірген ұлттық поэзиямызға өз бояуының нақышын қос­қан ақын өлеңдері оқушыларын магнит өрісіне бірден тартып әкетті.

Сөзді темірдей балқытып, қандай тақы­рып­ты жырлауға да Нұржанның қабілет-қары­мы мен тіл байлығы жетеді. Алайда, ол аз күндік дүрмектің қызығын қуып кетпей, алыс сапарға ұшатын құстай қамданып, бір шумақ өлеңді жазу үшін ұзақ толғанып, оқыр­манын ынтықтырып, айтқысы келген сөзін қайта-қайта ой көрігінің сынынан өткізіп барып қана қолына қалам алып, өте сараң жазатын – талғампаз талант. Өкшемізді басып келген замандасымның осы ерекшелігін аса көрнекті ақын Темірхан Медетбек те аңғарып, ақ жол тілеп, батасын беріпті: «Нұржан Қуантайұлының тағы бiр менi сүйсiнткенi өзiнiң бiр шыққан биiгiнде қалып қоймай, өзiне де, өзгеге де тосын, өзiне де, өзгеге де белгiсiз тың өрiстерге шығуға құмарлығы. Бұл ретте ол оқыған көзге де, естiген құлаққа да оқшау көрiнiп, тiптi оғаштау естiлетiн образдар мен сөз тiркестерiнен де қашпайды».

ЖЫР ҚУАТЫНЫҢ ӘСЕРІ

Өлеңдерін оқу барысында көзіміз жетті, Нұржан ең алдымен көзімен көргендерді көңіліне түйе алатын – суреткер ақын. Әйт­кен­мен, оқырманға ұмытылмас әсер мен эсте­ти­калық ләззат сыйлайтын екі қасиет – шынайылық пен тазалық жоқ жерде жадағай суреткерлік талабы биік көңілдерді көншіте алмайды. Сондықтан да Нұржан өлең жазудың жоспарын орындауға білек сыбана кірісіп кететін «ақындықтан» бойын да, ойын да аулақ ұстап, көңіл қазынасының қоймасындағы шын асылды тапқанда ғана, Аллаға жүрегін ашқан тақуадай жан сырын ақ параққа ақтарып, мұңын шағады. Міне, сондықтан да шынайылығын жоғалтпаған, тазалығына кір жұқтырмаған, өлеңнен өлеңге өсіп отыратын ақынның көру аясының көкжиегі кеңейіп, танымы тереңдеп, ой-өресі биіктей түседі.
Неге сені ұнатам, неге, неге, сары күз,
Көңіл шіркін жетті ме кенереге, сары күз,
Таусылмас деп жүргенде алаңғасар бәріміз
Опа бермес өмірді орталаппыз, сары күз.

Ұрттап-ұрттап өмірден шала мас боп қалыппыз,
Сүйтсек, айналайынды несиеге алыппыз…
Бұлықсыған бұла күн буырқанып өтті ме,
Қос самайға із тастап жастық шағым кет­ті ме,

Айтшы, айтшы, сары күз, қайда кетті сол күндер,
Қайырылып қарасаң, біреу бар ма көрдім дер?
Жо, жо, жоқ. Нұржан өмірден көрген қиын­дығын қой санағандай тізіп, пәтерінің жоқтығын, бала-шағасының көптігін айтып, зарлап қоя беретін жылауық ақын­дардың сойынан емес. Барлық уақытта да оның мұңы қоғам қайғысымен, ұлт қасіретімен ұштасып, ол өз жанының ақи­қа­тын арзан айғайдың емес, көркем шындықтың тілімен оқырман жүрегіне жеткізуге ұмтылады. Және, қалай әдемі де, әсерлі жеткізеді десеңізші.
Торғайы ұшқан сор далам,
Толғамалы найза толғатар ердей қомданам.
Тұтам емшектей ту бие үшiн нар бабам,
Тұттай баланың тұрмысы үшiн нар бабам
Басы қайда қалмаған?

Салқар тарихты сайына тығып сар далам:
«Қараша жұрттың қай сөздерiн қарманам»,
Қадiрi қашқан, қаһары асқан заманда
Қазағым қайда аумаған.
Маған Нұржанның әдебиетке жан-тәнімен берілген жанкештілігі, сөзді құбылтып, ойды ойната білетін шеберлігі ғана емес, ақындық жанының сәруар тазалығы ұнайды. Өйткені, ол «жаны та­за адамдардың ғана сұлулықты туғыза ала­тынын» (Глинка) жақсы біледі. Нұр­жан Қуантайұлының өнердегі жан таза­лығы туралы жақсы өлең көрсе жаны қал­май балаша қуанып жүретін, күні кеше ғана өмірден өткен ақын ағамыз Аманхан Әлімнен асырып айта алмайтын шығармыз, сірә. Талантты інісіне жазған бір хатында ақын ағамыз былайша ағы­нан ақтарылыпты: «Сендегі, яғни, бойың­да­ғы маған ұнайтын қадыр-қасиет: салмақ­ты­лық, сабырлық, шүкірлік, сосын, кеуде керіп, бұтқа толмай айналаңа, ортаңа барынша қарапайым адами-азаматтық тұрғыда қарайтындығың. Көпке жақын­ды­ғың, көпті жатсынбайтындығың. Бұл сыршылдық пен шынайылыққа, жан тазалығына, яғни, орыстың классик ақы­ны Николай Рубцовша айтқанда «по­вер­те мне: я чист душой!» немесе «пус­ть она останется чиста,// До конца…» де­ге­ніне саятын қадыр-қасиет! Мен сенің солай екендігіңе, солай болып қалаты­ныңа сенемін! Ал, ақындығыңды менің ұстазым – поэзия ақсүйегі, кірпияз, шы­ғар­ма­шылық және азаматтық-адами қарым-қатынаста жан тазалығын жоғары қоятын шікәмшіл Қуан ағам, Қуандық Шаңғытбаев бағалаған. Поэзияңдағы тіл көркемділігі, образдылығы, музы­ка­лық саздылығы қаншалықты төл то­пы­ра­ғымыздан өрген болса, сол шығарма­шылық қадыр-қасиеттер прозаңда да соншалықты байқалып, көрініп, сезіледі. Бұл сенің нағыз көркем поэзия мен көркем прозаның өкілі, яғни, ұлт ақын-жазушысы екеніңді көрсететін құбылыс».

«ҚАРАӨЗЕК»

Әдебиетке ақын болып келгенімен, бір қызығы мен Нұржанның прозасын оқып, алдымен оны жазушы ретінде таныдым. Прозасы болғанда да әңгімесін емес, Совет одағы күйрегеннен кейін жолайрықта қалған жоғалған ұрпақтың тағдырын кескіндеген кесек туындысымен танысып, қатты сүйсіндім. Шығармашылығымен, сыртынан таныстырған ақын досым Әмірхан Балқыбек болды.

Жақсы дүниені елден бұрын оқып қоятын ол бір күні маған Нұржан Қуантайұлы­ның «Қараө­зек» романын мақтап, ынтызарлығым­ды арттырды. Бірақ Алматының кітап сататын сауда орындарын табанымнан таусылып аралағаныммен, досым мақтаған автордың шығармасын таба алмадым. Ақыр соңында оны Әмірханың өзінен әзер сұрап алып, бір демде оқып шықтым. Кітапқа алғысөз жазған, рухани кеңістігіміздегі болып жатқан жаңалықтардың бәріне сергек сезіммен қарайтын әдебиетіміздің мэтрі Герағаң ғана (Бельгер) бұл туындының ерек­шелігін жақсы талдап, жоғары ба­ға беріпті: «Қазақ әдебиетінде бұрын-соңды сондай дәлдікпен, нақтылықпен, шы­найы деталь-көріністермен бейнеленген кеңес­тік дәуірдегі түрме өмірінің қыр­тыс-қалтарыстарын нанымды және жан-жақты ашып суреттеген көркем шы­ғар­маны тұңғыш рет оқығаным. Есіме әрдайым Достоевскийдің «Записки из мертвого дома» деген романы түсіп отырды…. «Қараөзек» – қазіргі күрделі өміріміздің бет-пердесін жұлып тастап, жан-жақты ашып, айқын суреттеп, ащы шындықтың көріністерін әшкерелеп, тартысты һәм әсерлі бейнелеген роман екеніне көзім жетті. Жас адамның зеректігіне, ойлылығына, байқампаздығына тәнті болдым, сүйсіндім».

Кеше «Қараөзек» романын қайтадан оқып шығып, Герағаңның осы сөзінің растығын мойындамасқа амалым қалма­ды. Шығармада Хақназар есімді жас жігіттің аянышты өмірі арқылы тәуелсіздік алғаннан кейінгі өліарада өмірден өз ор­нын іздеген тұтас бір ұрпақтың тағдыры ше­бер суреттелген. Романды оқып отыр­ғанда Нұржан Қуантайұлының алған та­қы­рыбын тиянақты зерттеп, жан-жақ­ты ізденгеніне дән риза болдым. Басы артық детальдар мен сюжеттер атымен жоқ. Тілді жақсы білгендіктен емін-еркін сілтеп, көсіліп-көсіліп жазады. Алай­да тілді жақсы білетінін көрсету үшін көпсөзділікке ұрынбайды. Жазушы оқырман көңілін магнитше тартып әкете алатын ситуация жасай біледі. Шы­ғармадағы кейіпкерлердің мінез-құлқы түрлі ситуация барысында ашыла түседі.

Романды оқып отырғанда Нұржанның тақырыпты түбін түсіріп тұрып зерттегенін бірден байқадым. Кейіпкерінің де өмірден алынған адам екеніне еш шүбәм жоқ. Тағдыр тәлкегіне ұшыраған Хақназардың іс-әрекеттері соншалықты нанымды, адамдық сезімі соншалықты табиғи суреттелген.
Шығармадағы жағдайлар өз заманы­ның оқиғасы, өзі куә болған дәуірдің көрінісі болғандықтан роман өте шынайы шыққан. Жалпы, кез келген жазушы ең алдымен өз заманының суреткері болуға тиіс. Өмір сүріп отырған қоғамның шын­дығын көрсете алмаған адамнан нағыз жазушы шықпайды.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары әр түрлі жағдайлар болды ғой, елімізде. Әсіресе, өліара кезеңде, 92-96 жылдары. Романды оқи отырып, солардың бәрін қайтадан көзбен көргендей, сол уақыттың суық лебін арқаммен тағы бір сезгендей ауыр әсер алдым.

Батыстың алдыңғы қатарлы жазу­шыла­рында ғана кездесетін стильдік, формалық ерекшіліктерді Нұржанның бұл шығармасынан көп кездестірдім. Яғни, жазушы романды жазуға отырар алдында әлем әдебиетінің классикалық туындыларын қайта-қайта парақтаған. Олай дейтін себебім, Нұржан Қуантайұлы­ның шет ел жазушыларының көптеген прозалық шығармаларын қазақ тіліне өте сәтті аударғанын жақсы білемін. Бұл – үлкен дүние. Америка жазушылары Эрнест Хемингуэй мен Альберт Мальцтың «Үндіс ауылы», «Ойын», орыс жазушылары Варлам Шаламов пен Владимир Набоков­тың «Жидек», «Үрей», көпшілік жыға тани бермейтін испан жазушысы Фернан­дес де ла Регераның «Жалғыздық», түрік жазушысы Сейфеддин Омердің «Прог­ресс», Сирия жазушысы Үлфат әл-Идли­бидің «Кек», жапон жазушысы Сюгоро Ямомотоның «Улану – қиын нәрсе» т. б. суреткерлердің классикалық әңгімелерін ол ана тілімізде сөйлетті.

Жалпы, аударманың жазушы адамның шығармашылық шеберлігінің шыңдала түсуіне тигізетін пайдасы көл-көсір. Өйт­кені аудармамен айналысқан қаламгер өзі тәржімалаған жазушымен рухани бәсекеге түскендей болып, шығармашылығын жетілдіре түседі. Міне, осындай жан-жақты дайындықтың да романның сәтті шығуына зор пайдасы тиіпті.
Романда әрқилы жағдайлар баяндала­тын эпизодтар, оқиғалар бар. Біресе өмірді автор хат арқылы көрсетеді. Мысал үшін, романның өзі Хақназардың досы Құрмаштың хатынан басталады. Жазушы хат арқылы қоғамның шындығын боя­ма­сыз суреттейді. Кейіпкердің жан күйзелісін де хат арқылы әдемі сипаттайды. Оқиғаны бірінші жақтан баяндай келіп, жазушы бір кезде жымын білдірмей екінші жаққа көшіп кетеді.

Романда қолданылатын түрме термин­дері сырт көзге елеусіз ғана нәрсе болып көрінгенімен, кейіпкерлердің табиғатын ашуда үлкен қызмет атқарып тұр.
Өз басым «Қараөзек» романын тәуелсіз­діктен кейінгі жылдары дүниеге келген классикалық туындылардың қатарына батыл қоса аламын. Сонау алпысыншы жылдары әдебиетімізді дүр сілкіндірген Әбіш Кекілбай, Мұхтар Мағауин, Сайын Мұратбеков, Тынымбай Нұрмағамбетов, Төлен Әбдікұлы.., сексенінші жылдардың орта шеніндегі Несіпбек Дәутайұлы, Рахымжан Отарбаевтар, берідегі, тоқса­нын­шы жылдардың басындағы Нұрғали Ораз, Жүсіпбек Қорғасбектердің шы­ғар­­маларынан кейін, соншалықты қара­пайым, соншалықты шынайы, соншалықты көркем жазылған туындыны бірінші рет оқып отырмын. Бұл романның алдағы уақытта әдебиетіміздегі өзіне лайық бағасын алатынына бек сенімдімін.
«Қараөзек» – тақырып қуып жазған көп шығармалардың бірі емес. Бір жігіт­тің тағдыры арқылы бүкіл ұрпақтың тра­ге­диясын көрсеткен кесек туынды. Ремарктің «Үш дос» деген романы бар ғой. Біздің әдебиетіміздегі сондай классикалық туынды бұл.

АмангелдіКЕҢШІЛІКҰЛЫ,
сыншы

«Нұржан Қуантайұлы өлеңдерінің мені тұщындырған бір қасиеті – оралымды, көркем тілі мен көңіл кілтін тап басатын бейнелеу тәсілдері болды. Бұл – оның шебер ақын болатынының жақсы кепілі. Мен дарынды жас досыма инемен құдық қазғандай ерінбей, жалықпай еңбек етуді тілеймін»

Қуандық Шаңғытбаев,
1991 жыл.

«Қараөзек» романы – төрт құбыласы түгел дүние. Бас көтертпей, тартымды оқылады. Өмір шындығы шебер суреттелген детальдары тазалығымен күмістей сыңғырлап тұр. Кейіпкерлер тегіс көкейде қалады. Олардың тағдыры толғандырады».

Әзілхан Нұршайықов,
2001 жыл.

«Қараөзек» романы – қазіргі күрделі өміріміздің бетпердесін жұлып тастап, жан-жақты ашып, өтірік-жалғансыз айқын суреттеп, ащы шындықтың көріністерін әшкерелеп, тартысты Һәм әсерлі бейнелеген роман екеніне көзім жетті. Жас адамның зеректігіне, ойлылығына, байқампаздығына тәнті болдым, сүйсіндім. …Психологиялық тұрғыдан да, кейіпкерлердің жан дүниесін бейнелеп көрсетуде де, қоғамдағы қым-қуыт тартыс оқиғаларды нанымды, шынайы таңдауда (сұрыптауда) да романның дөп шыққан тұстары аз емес.
Нұржан Қуантайұлы есімді жазушының барлығына қуандым. Оның «Қараөзегін» қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар роман деп бағалаймын».

Герольд Бельгер,
2007 жыл.

«Нұржан ақын – қиядағыны қапы жiбермейтiн байқағыш қана емес, сол көргенiн қаршығадай қағып түсетiн алғыр ақын. Өлеңдерінің бәрi қазақ жанына жақын. Ұлттық колоритке бай. Нұржан Қуантайұлының тағы бiр менi сүйсiнткенi: өзiнiң бiр шыққан биiгiнде қалып қоймай, өзiне де, өзгеге де тосын, өзiне де, өзгеге де белгiсiз тың өрiстерге шығуға құмарлығы».

Темірхан Медетбек,
2008 жыл.

«Мен Нұржан Қуантайұлының поэзиясын алғаш, оның Алматыға оқуға түсуге келген кезінен бері оқып, ақынның әрбір жақсы өлеңіне қуанып келе жатқан оқырманы әрі аға әріптестерінің бірімін. Оның поэзиясындағы ТІЛ, ОБРАЗ, МУЗЫКА (ТОМ), жалпы көркемдік пен суреткерлік мені қатты қызықтырады. Нұржанға менің ардақты ағам әрі ұстазым Қуандық Шаңғытбаев бата беріп, оның жас та болса, тілді сонша игергеніне таң қалып, тамсана айтқанына да, жазғанына да куә болғанмын. Бұ мәселеде Қуан ағам Есенғали мен Нұржанды қатты бағалайтын».

Аманхан Әлім,
2003 жыл.

(Тақырыптың жалғасын мына сілтемеден оқыңыздар)