(Жалғасы. Басы өткен санда)

АҚЫЛБАЙ ДӘМЕЛІГЕ ҚАРСЫ

Сот ашылды! Іс қаралды.
Мәзен қызы Дәмелі талапкерді атынан шақырған адвокат көшпелі араб елінің заңын толық түсіндіріп кеткеннен кейін қорытынды сөзінде былай деді:
– Жиып-теріп келгенде, зәде көшпелі араб әйелі күйеуінен айырыла алмайды, талақ хат ала алмайды екен. Ол уақытта ерінің зорлық-зомбылығы ше? Ол қандай десеңіз, әкесінің үйіне барып қорғалайды: «бұтаға қорғалаған торғайдың да жаны қалады». Ғұрып бойынша, төркініне барған әйелінің мазасын алуға, артынан қуып баруға, еріне жол жоқ. Сонымен, қатыны күйеуіне ренішті болып жатып алады. Реніш қылуға жол бар. Маған ісін беруші әйел де бұл күнде күйеуіне қарсы ренжу мұрсатымен пайдаланып, оның үйіне барудан әйгілене бас тартып отыр. Дәмелі атынан соттан сұраймын, еріне ренжігенін білдіріп, әкесінің үйіне барып қорғалағанын сот куәландырса екен.
Өз кезегі келген соң, мына жақтан Ақыл­байдың адвокаты тұрып сөйледі:
–Көшпелі арабтың әйелі еріне ренжуге қандай мұрсаты бар екенің менің құрметті айтысушым егжей-тегжейін қалдырмай ақтан тигізе айтып өтті. Маған өте аз ғана сөйлерлік-ақ нәрсе қалды, одан гөрі дұрысырақ айтсақ, сол аз ғананың өзін әлгі сөзден шығарып айтамын. Ол сөз ренжу дегеніміз – әйелдің өз басына ғана берілетін, жалғыз өзінен өзге жан онымен байлануға болмайтын пұрсат. Дәмелі атынан менің оқымысты айыпкерім сөйлеп өтті. Ол өз айтарын айтты. Одан өзгені айта алмады. Тірілт шәһәріндегі адамның реніші туралы сөйлегенде, онын атынан-жалғыз Дәмелінің атынан ғана сөйлеуге болады. Бірақ сол Дәмелінің өзі қайда? Сөздің шынына келгенде, Дәмелі ісін берген адвокаттың артында отырған біреуді мен көріп тұрмын. Бірақ ол біреу – Дәмелі емес, Дәмелінің әкесі. Сенім қағаз деген нәрсенің болатынын мен құп білемін. Бірақ ол сыпаттама қағаз, ол адамның еркімен берген тілегін дәлелдей алмайды деп ойлауға біздің дәлеліміз бар. Ол дәлел қайсы десеңіз, маған ісін беріп отырған азамат Ақылбайға Мәзеннің жазған хаты. Ол хаттың сөзі: «қатыныңды қайтарып алам десең, қарыз алған ақшамның қолхатын өзіме қайыр», – деп ұсынады. Бұдан шығатын түйін сол, маған сенуші Ақылбай азамат қатынының ренжігенін өз аузынан есту үшін, ерлі-зайыпты екеуін сот алдында беттестіруді өтінемін.
Сот кеңесі бөлмесіне кіріп сыпаттамаларды қарастырып: «Ақылбай мен Дәмелі соттың ашық мәжілісінде емес, жабық мәжілісінде беттестіріледі», – деп қаулы шығарады.

* * *

Алайда бұл кездесу бір айсыз болмасқа кетті. Мәзеннің адвокаты: «Бұл өзі жас босанған келіншек, тұрған шәһәрі болса алыс, жол болса ауыр, пәлен-пәктуан», – деп жайға қаратқызды. Мәзен үйіне қайтқан соң, ертеңіне-ақ осы берілген кеңшілікті пайдаланып қалуға кіріседі.
Ол иманды кісі жүзденіп, бұйыра отырып, Дәмеліні шақырып алады да, салауатты дауыспен:
– Ой, қызым-ай! Сенен бөпе туғаныңды менің жіберген кісімнен ести тұра, осы күн­ге дейін еріңнің көрінбегеніне, сөз жоқ, таңданатын да, жабығатұғын да шығарсың, – деп бір басып өтеді.
Дәмелі баласын бауырына таман қы­сып, әкесіне қарайды. Мәзен азырақ жөтеліп алып, маңлайын алақанымен бір сипап өтіп тағы қозғайды:
– Қарағым, сенің ерің: «Ол бала менен туған бала емес», – деп айтуға аузы ұялмай отыр. Оны бір деп біл.
Дәмелі шанқ етеді. Мәзен қолың жұлқа сермеп, Дәмеліні тырп еткізбейді.
– Ерің бұл сөзді жалаң менің көзімше айта бір сәрі еді, сорымызға қарай біздің ишандарға жақын жүретін бірталай инабатты айғақтардың алдында айтқаны ауыр-ақ тиді. Сонымен, менің үйіме оның көрсеткен қорлығы жүрегімді қанды жара қылды.
Сақалын бірнеше рет баптана сипайды, арабта көкке кезену салқыны солай басталады ғой. Дәмелі өзіне аян бұл кәрілі сипатты көргенде, қу шүберектей болады. Мәзен тағы қозғайды:
– Әйткенмен оның не дегенін де елемей, бір реттен мен ұмытар да едім, зәуде, сен мені де, сені де – бәрімізді де осынша қорлап отырған адамның босағасын мәңгі көрмеймін деп безетін болсаң.
Дәмелі үнсіз жылайды. Содан кейін баласын көкірегіне басып, жүгіне құлайды:
– Ой, әкетай-ай, бұл сөзді ол айтқан болса, шүу деп ашу кернегенде, не есінен айрылғанда аузынан шыққан болар. Онысын кеш, әке! Ол дәйім мейірімді, момын болушы еді, ол сенен кешірім сұ­рар… Менің қайтқанымды қалайтын болса, қайтуға маған рұқсат ет! – деп жалынды. Мәзен жиренген адамша езуін тыржитып, қызына қарап сөйлейді:
– Саған бір қорлық аз, екінші қорлық ке­рек екен. Бұл – ақ! Сонша мейірімді, сон­ша момын Ақылбайдың сені қорлағаны шын. Болмаса мені Құдай атсын. Менен кешірім сұрайтын жігітіңнің неғып отырғанын білесің бе? Ол сені ел көзінде масқаралауға арпалысып, кәпірдің сотына арыз беріп, сенің өзіңнің келгеніңді талап етіп отыр, сен тақуа үйдің қызы кәпірдің ортасына барғаның ба?!

* * *

Кідірмей Тірілт шәһәріне лақап шашылды: «Ақылбай жынданыпты-мыс, малғұнмен тамыр болыпты-мыс. Ол ислам дінінен безіп, насарати дініне кірмек екен. Мұсылмандардан жиренетінін әшкере соғып жүр дейді. Міне, атасының үйін қайтіп көргісіз боп, қорлап жүргені сол екен. Деліс шәһәрінде пәлендей шайханада отырғанда ол жұртқа ашықтан-ашық: «Қатынымды қайтіп әкелем, шошқа етін жегізуге, арақ ішкізуге әкелемін, қызымды шоқындырамын», –депті-мыс.
Бұл өсек күннен-күнге өршіп, неше түрлі егжей-тегжейіне дейін түрлендіріп әкетті. Ақылбай сотта өлтіре сөйлегенін ауылдың кейбір адамдары да естіген ғой. Бұ бір шатақ, бұған қарсы көкжал Мәзеннің қылар қайраты жоқ.
Үйден шығудан қалған Дәмелі мен Іңкәрге көрші әйелдер де келіп, аяған, есіркеген болады. Іңкәр мен Дәмелі үйде оңаша отырғанда бірін-бірі жұбатқысы, уатқысы келеді. Дәмелі мұңайып басын шайқайды, шайқаса да жігер бар:
– Жоқ, Ақылбай ондай бұзық адам емес, ол келіншегі мен қызын аламын деп іздейді, өйткені оларды ол сүйеді. Мәзен екеуінің арасында не пәле болып қалды. Кемел неғып көптен көрінбейтін боп кетті?
Жуырда, әнеугүні Мәзен келіп қалатында, Мұстафа осы бірдеңе айтқалы келе жатып, соның айта алмай қалғаны немене екен? Мәзен оған «келме» деп қойған болу керек. Содан кейін қарасын көрсетпей кетті ғой. Іңкәр жиенін қолына алып тербетеді.
– Иә, бәсе жат нәрсе, сондықтан көзіңнің жасын қозғатып Ақылбаймен сот алдында көрісуден күдер үзбеген жақсы, оның не айтатыны, сенің не деп жауап қайыратының сонда ашылады.
Ауылдың аузына ие бола алмай жүрген жыбырлақтары өтірік айтып, шын айтып жүргені де сонда байқалады.

Міне, көлеңкедей үнсіз Мәзен де үйге кірді. Төбеге ұрғандай ауыздарын жұма қойған. Сұрлана қалған екі сорлы әйелге ол ұзақ қарады. Қолын бір қозғамастан қатынына қарап салауаттана айтты:
– Ой, Іңкәр-ай, ауылдың сол жыбырлап жүрген адамдарының сөзі қандай қапырықты болғанмен, Мәзен басыммен мені шұлғытып отыр. Неге десең, олардікі шын. Өйткені, кәуірге қарсы шығын Құдай жолында. Уа, қатын, мен сені алғалы көп жыл болды ғой. Сен шын құдайдың жағында болсаң, осы үйдің босағасында жүре бер! Ал Құдайдан безгендер жағына шығам десең, жолың бос. Басыңдағы ноқтаңды сыпырып аламын да қоя берем, кете бер.
Сөйтіп, Мәзен сөзін талақтың үш түрлі шартына туралап сөйледі, бірақ «талақсың» деген жоқ, серт түрінде айтты. Іңкәр қай таңдағанын алмақ, не кетпек немесе қалмақ. Қалса, бұдан былай Дәмеліге қарсы болып, аузына тас салу керек.

* * *

Сотқа баратын күн таянғанда, Мәзен ауылына хабар береді. Біздің үйге келген бәлеге қасиетті Сейт Хамит ишанның да қабырғасы қайысып, батасын бергелі, біздің жаман құжырамызға келмекші болды деп.
Тірілт шәһәрі тым-тырыс. Еркек біткен келетін ишан хазіреттің алдынан шығып кеткен, әйелдер ауылдың шетінде ұйлығып немесе үйлерінің төбесіне шығып, жүгініп отырып, үнсіз, тілсіз алысқа қарауда.
Бір мезгілде әлпі ағашы жақтан күбірлеген дауыс шығады. Ақ шапандар толқындай төңкеріліп, Мәзен үйінің төңірегін қоршап алады. Бірдеңе таянып келеді, таянған сайын Дәмелінің жүрегі дір-дір етеді. Ұзын бойлы, қатпа түйедей жадау, жағы опырайған, теке сақалды, бадалған болат, қарашық көзді Сейт Хамит екі қолын алдына созып, баяу басып, кішкене қақпадан қораға кіреді. Тоқтайды. Шарт жүгініп жерге мөлиген екі әйелге үңіліп ұзақ қарайды. Бірталай мезгілден соң күңірлеген, күлдірлеген дауыспен:
– Үшбұу құтты қадам, ізгі үйдің ішіне саламаттық болғай! Алла тағала ізгі өмірін менің құжырама түсіруге рақымы келді. Оның бұйрығын орындау үшін мен тұрдым да мұнда келдім. Мәңгі тәңірінің маған айт деп, маған істе деп бұйырғаны бұ дүр. «Бұ құрметті үйге Ібіліс Ғалайһи әлек етпекке бекер келген. Үй ішінің ар-ұятына кемшілік келтірген, оның жүрегін, оның құтты қадам үйін қорлаған, қарғыс атқанның кесірінен Мәзен сопы мұнан әрі жапа шегерге, аһ ұрарға дұрыс емес», – дейді.
Дәмелінің қабағы қалтырап, қолдары дірілдеп көкірегіне басылады.
– Бұ күнде оның пәк қызын дінсіз кәпірдің жауыз ғұрпынан арам етерге, дақида ұшбұу қызының перзентін насарниларының үш жүзді құдайына ұғұлаттырарға мүмкін емес.
«Діннен безудің күнәсі ажал уынан да ащырақ» – деп ишан хазірет күндей күркіреген дауыспен құранның жан шошынарлық апатын келтіреді. Рахымат ізгілік тәңірісі: «Бар, – деді маған, – Бар, – деді, ұшбұу үйіні Ібіліс шәртіден пәклеуге, құтқар,- деді, – құтқарарға боларлық нәрсені, Тоқтат деді. Қатерлі иолда тұрғушы перзенді мен анасын. Не бар ол діннен безген, иманын сатқан алдаушыда». Соны айтады да ишан екі қолын көкке көтеріп, содан кейін дереу алдына созады. Енді нәрлі сөздерін айтқанша Дәмелі ишанның аяғына бас қояды.

* * *

Сот шешімімен Дәмелі еріне оралатын болды.
– Не десек те, Мәзен ақылды. Бір қызын бір күйеуге екі саудалады. Мұндай да ақыл болады екен – десті жұрт.
Ал, қуана-қуана үйіне оралған Дәмелі ендігі мезетте Ақылбайдың алдында өзін кінәлі сезінетінді шығарды. Әкесін қарғайын десе, ең ауыр күнә деп өзін тыйғандай болады. Қарғамайын десе қылған қиянаты есіне түсіп, күйіп-пісіп, мазасызданады… Болған жай екі жастың арасындағы сезімге әсер еткенін бәрі де аңғарғандай. (ҚӘ.)
ХАДИША БӘЙБІШЕ
Ауыз суын құрытқан тамаша Зейнесі шалдың төртінші тоқалы екенін естігенде, Ақылбай қалай енжар тартқысы келсе де болмай, қабағы тұнжырап кетеді.
Хадиша бәйбіше қасындағы жолдасымен Сара апайдың үйіне кіреді, он минут өткеннен кейін Хадиша бәйбіше істің мән-жайын әбден түйеді. Ақылбайдың мезгілсіз уақытта үйде болуы, жабулы есіктен өлгенше үңіліп қарауы тегін емес екенін өзі де жорып қойған ғой. Оның үстіне Сара інісінің Зейнемен оқыс жолығып қалуында мән бар екен… оны інім өзі айтты деген соң, енді нешік күмән бар. Енді Хадишаның білмеген несі қалды? Сонымен, Хадекең былай қорытады. Жақын арада «Сейт Әбділда төртінші тоқалын талақ қылыпты» деген хабарды естісе, сұлу жігіт жалаң таңданып қана қоймайды екен, одан да тереңірек ойға түседі екен – деп қорытады.
Бәйбіше үйіне қайтып келген соң. Зейнені тізесіне отырғызып айтады:
– Кәне, көгершінім, оны сен шын ұнататын болсаң, саған қосуым-ақ…Бұл тіпті жақсы болады. Құдіреті күшті құдай сендерді жарылқайды. Біздің қарт байымыз сейт Әбділда, сөз жоқ, дегдар, рахымды, ер көңіл, аяулы кісі. Бірақ шыны Құдайдікі! Сенің монтиған аузың оның көк сақалына бола жаралған жоқ. Оның үстіне, жасың, міне, он жетіге келсе де қарттан әлі бала көтерген жоқсың! Бала табу Алланың бұйрығы ғой. Зәуде, өз көңілің қаласа, құдай қосса, сөйтіп бірнеше айдан соң сен Ақылбайға қатын боласың! Оған биттей уайым жеме, құдыреттің берген шағында бұдан да қиын жұмыстарды талай жайғастырғанмын.
Зейне үндемей біраз отырды, беті оттай дуылдар, көзі тұнғиықтана тұнжырайды. Сөйтеді де жалаңаш сұлу білегімен кексе бәйбішенің мойнын құшып, сұқсырдай жұтынған сұлу басын бәйбішенің құлағына таяп сыбырлап:
– Жүрегімнің сырын білетін анам сенсің, балаңды қандай билесең, мені де сондай биле, – дейді.
Арада аз күн өткен соң Сейт Әбділдә шабарман зәңгісін жіберіп, Ақылбайды шақыртады. Ала көлеңке, қоңыр салқын үйінде қызылды-жасылды абатпен кестелеген жастықтар салулы, тапал күрсі үстінде ақсақал шынтақтап жатып, Ақылбайды қабыл етеді. Алдында жабулы жатқан қалы кілемге Ақылбайды отырғызып, бетіне тесірейе қарайды. Қарап біраз отырғаннан кейін, жылы-жұмсақ дауыспен сөз бастайды:
– Балам, сені қашанда өз баламдай көретініме құдай куә. Әкеңмен жан дос болып өтіп едік, мен саған талай жәрдем етір жүрдім, сен де маған дәйім қызмет етіп келдің. Және мен сені осы елдегі жас жігіт­тердің ішіндегі ең сенімді ең қарайласарлық қайраты бар жігіт деп есептеймін. Ақыл-парасатың да бар жігітсің, қандай нәрсені сынатуға болса, саған алаңсыз сенуге болады.
Ақылбай қарттың қолын ақырын ұстап, ләм деместен ерніне тигізеді. Сейіт Әбділдә мұртынан жымиып, сөзін жалғайды.
– Сөйтіп, мен сені өзіме тән бір үлкен жұмысты айтайын деп, соның жайынан ақылдасайын деп шақырып едім. Соны айтады да, жастығын қолтығының астына тығындап, кеудесін көтеріңкіреп алып.
– Балам, сен менің шәріп тұқымымен сүйек-шатыс екенімді білесің ғой. Марқұм болған немере інім Баязиттың да ол үймен қаны қас екенін білетін боларсың. Бірақ соның жесір қатыны байы өлгелі үш жыл өтсе де жұрттың ойлаған жерінен шықпай, осы күнге дейін ерге тимей отыр. Со19нымен, менің әлгі шәріп тұқымынан шыққан бір қатыным – маған аса жөні бар бір сөз айтып еді. Туған балаңнан соңғы өлген інің жақын. Соңын аяғында жатқан қосағы ғой, ол өзі текті атаның қызы, оның бүйтіп осынша жыл ерге тимей, тұл отыруы – ол әйелге тым қорлық деп еді. Өзі егде тартып қалған әйел болған соң, дос-жаран адамдарыма ала ғой деп айтуға әдеп сақтап, ала қойса жақсы, алмаймын десе, мынау әйелге одан жаман қорлық болады ғой. Өзімнің де сағым сынады ғой деген оймен өз үйімнің іші ұнатып отырған соң, сол жесір қатынды өзім алуға бел байлап едім.
– Соны айтып қарт Ақылбайға тағы қарайды. Ақылбай қарттың сөзін қадір тұтып, ықылас қойып тыңдап отырғанын байқап, қарт тағы қозғайды:
– Алайда, бүгінде менде қатын төртеу екені, мүмкін, саған мәлім емес шығар. Демек, үйіме тағы бесінші қатынды көргізуді жол көтермейді. Сондықтан маған әуелі бір қатынымды жіберу керек болып отыр. Бұл арада қарт ойының бас-аяғын жинайтын кісіше тағы да біраз кідіріп, сықсиған кірпіктің астынан Ақылбайға көз салады Сөйтеді де:
– Жібергенде әлі бала таппаған, жаңадан алған ең кіші тоқалымды жіберген жөн ғой деп отырмын. Ақылбай тырп еткен жоқ, сонда да әнтек бозарыңқы тартты. Сейт Әбділда:
– Рас-ақ, ол тоқалдың өзі қатыным дегенім болмаса, анығында қызым есепті. Бұл өзі бір ағайынымыздың қызы еді, қарайласатын жақын кем болмаған соң, өз үйіме, қатындарымыз қолымыздан шығармайық, жатқа жібермейік деген соң ғана, солардың мәслихатымен артынан қатын қылып алып едім. Әрине, оның нелер жақсы мінездері болғанмен, мен сияқты егде кісіге тым жас. Сондықтан оны мен байына ұқсап емес, әкесіне ұқсап жақсы көремін. Сонымен оған талақ хат беруге әзірмін. Бірақ оның көпке дейін жалғыздық көріп, ұятқа шалдығуын да ұнатпаймын, қолымнан келгенше оны ұяттан қорғағым келеді. Оның жас екені де, көркем екені де менің үйімнен артық болмаса, кем жерге бармайтыны да, оған жақсы күйеудің табылатыны рас. Сен жүрегім сүйген балам болған соң, екі талай қиын жұмысқа келгенде, табанды, жақсы би болған соң, осы жұмыс туралы сенің ақылынды естігім келеді.
– Ақылбай ақсақалдың бетіне қарайды, тізесіндегі саусақтары еріксіз дірілдей бастайды, ол әлі дыбысын шығарған жоқ. Қарт та өз тұсынан өткір көзін тура оған қадап отыр.
– Сүйікті ұлым! Жақсы, абыройлы өзің қатарлы жігіттерден Зейнетайды алғандай, оның алатұғынына күн бұрын көзім жеткендей адамды білмейсің бе?
Бұл жолы Ақылбайдың жүрек сырын жасыруға әдді жетпейді.
– Балам, саған не болды? Менің басымдағы жұмысқа сенің мұнша қысылып, сұрыңның қашқанының мәні қалай?Ақылбай түрегелді. Қолдарын салбыратып, басын тұқыртып, дауысы әрең шығып айтады:
– Әкей, артық-кем сөзім болса кеш. Менің жақсылығымды айтып мадақ қыл­ғаңына мен де құрмет етіп, шын көңілім­ді білдіруге міндеттімін. Соның үшін мен туралы сенің шын ниетің, мейлі, қандай болсын, маған сенем деген сөзіңнің астарлы мәнісі не болса, ол болсын, осы істің артынан , мейлі, қандай уақиға жолықсын, енді менің сенен сыр жасыруға мұршам жоқ. Өткен жолы сіздікінен шығып бара жатқанда… Япырау, көңілімде түк жоқ бұрылып кетуге де мұршам болмай қалғаны. Әлгі айтып отырған жас әйелмен ұшырасып қалдым. Мұндай оқыс мұндай абайсыз кездесіп қалғаныма жаман өкіндім. Оған өзім айыпты болсам да, өзіме өзім ыза болдым (көзін жерден алады). Әкетай, мені ендігі ететін үмітім, мен ылажысы: Құдай ақына! Ылажысыз бір қатыныңыздың жүзін пердесіз көріп қалғаным үшін, мені үйіңізден қуып шықпассыз. Оны білген болсаңыз, рас еді деймін, білмесеңіз білдіргенім. Бұл арада Сейт Әбділда да орнынан тұрып, Ақылбайға бір адым таянып:
– Балам, оны менің білетінім рас. Сенің бүкпеңнің жоқтығы, сенің мұндай қалтықсыз қылп еткізбейтін өте ашықтығың мені таң қалдырады, – дейді де дауысын бәсеңдетіп айтады. – Менің және білетінім (мұнан артық ашық болу жарамайтынын өзің ұғып тұрсың да), Зейненің келбеті сенің есіңнен жуырда шыға қойған жоқ, сен оны кетірген де жоқсың, өйткені одан бірнеше күн соң Зейне туралы өз үйінің бір әйеліне айтқаның да бар.
Ақылбай сүзіліп жерге қарап үндемеді.
– Менің тағы бір білетінім (қарттың дауысы біртелеп күшейе береді): бұған көзім жетіп отыр, сөзімнің астары да осы. Зейненің атын естігенде, сенің бетің әлі де сұрлана береді.
Ақылбайда үн жоқ, екі көзі жерде. Сейт Әбділда тағы бір адым таянып, қолын Ақылбайдың иығына жұмсақ ғана салып:
– Балам, сен ұғуың керек, соның бәрің біле тұра, бұдан былай Зейнені үйімде сақтауға шамам жоқ, – дейді. Сөзін тағы бір тоқтатқаннан кейін.
– Сондықтан сенің ұғуың керек. Сенің де, оның да ырысты болуларыңа бұдан былай оның орны – сенің үйің, – деп сөзің аяқтады.
Сейт Әбділда сол күні-ақ Зейнеге нотариус алдында талақ хат береді. Заң бойынша, Зейне Сейт Әбділданың үйінде үш ай тұрмақшы. Содан кейін Ақылбай инабатты Сейт Әбділда ақсақалдың көзінде қиянатшы адам болып көрініп қалмас үшін өз тұсынан неке шартын жасатпақшы.

III

КЕЗЕК СҮЙІС

Міне, үш күндей болған жоқ, зымырап үш айда өтті. Бүгін–тоқалдың алтын босағаны аттайтын күні. Төсек орнын да, орындықтарын да, сандықтарын да, айналы ышқабын да, лампыларын да, жұпар сауытын да тап Дәмелінің үйіндегідей аудармай, қатар бөлмені тоқалға бола кеше әдімілеп, жасап, безендіріп қойған. Шариғат жолы бойынша, Ақылбай алғашқы үш түндей ұдайымен тоқалда болу керек.
Дәмелінің қарашығы батып, тірі жанға көріне алмағанына, мінеки, екі күн, екі түн өтіп барады. Таң қалай атты, Ақылбай солай жоғалып кетеді.
Дәмелінің енжар екеніне, разы екеніне көзі жеткен екі қайынбикесі – Сара мен Жәмила күртінен, асығыс жұмыспен шұғылдана қалады.
Бүкіл үйді бейне базар ғып жүрген Зейне тәрізді. Зейне кәлерейге шығып олай да, былай да көлбеңдейді. Ән салады. Дәміл-дәміл өткеннен де, кеткеннен де қай уақыт екенің сұрай береді. Содан кейін калерейдің құрмасына шынашақтап, есіктің қарсы алдында алыстан Ақылбай қашан көрінер еккен деп күтіп тұрады.
Мұны титтей жасырмайды, саңқылдап, күліп, жұп-жұмыр, тосырайған бар кеудесімен сақылдап күліп айтады. Сөйтеді де, жалпақ білезік салған жалаңаш қолын жоғары көтеріп, талмаураған, майысқан тал бойын бұраңдатып, үріп ауызға салғандай, жұмыр, жұмсақ саусақтарын ну қолаң шашына тоғытып, керіліп-созылады, сонда көздері тұнжырай жайтаңдайды. Екі күн ұдай Зейненің істегені осы… Дәмеліге әлі екі түнді, бейне алғашқы түндей екі түнді өткізу керек.
Төртінші күн Дәмелінің кезегі, күйеуі мұны сүйетін кезегі. Құранда «Кезек сүйіс» осылай айтылған ғой. Дегенмен ері де, қатыны да біріне-бірі тым сезікті, тым тұйық көрініп қалам ба деп қыпылдап, екеуіне де бұл жұмыс әлі тым жат секілді тосаңси береді.
Алайда Зейне сынды әйелге мұндай жұмыс бәлеңдей ұнамсыз да бола қойған жоқ. Ол қалай болса солай қаперіне де алмай, былғаң-сылғаң етіп, Дәмелінің отауына кіріп келіп, жайымен отыра кетеді.
Дәмеліні күндесім екен деп ойына да алмайды. Хадиша Бәйбіше: «Барғанда серік апаңның көңілің көтер, оған жағын, оны сыйла, шамаң келгенше асты-үстіне түсіп, сүйкімді көрін», – деп, Зейненің құлағына дәйім құйып отыратын ғой. Зейне Дәмелімен дос болуға әбден әзір екенін көрсетеді, көрсеткені емей немене, бет-аузын, денесін жүз құбылтып, нелер қымбат сырларын айта бастайды.
Ол өзінің нені әуес ететінін, қандай оғаш мінезі барын, бала көтерсем деген үмітін, өзінің әйелдік тілегін – бәрін де жыр қылып көйітеді. Дәмеліні алдандыруға, қыздыруға, тым болмаса, бір езу тарттыруға тырысады. Сөйтеді де, сиқырлы көзін , сүйегеш аузын құйқылжытып, Дәмеліге қарап өзі жымияды.
Дәмелінің ит жыны құрысып үйден қуып шыққысы-ақ келеді. Амал не, құдай көндірген соң, отырып-отырып Зейне шыққан соң, Дәмелі басың шайқап, дереу ышқаптағы айнаға жүгіреді. Беті дуылдап, қызарып тұрады.
Дәмелі айнаға көп қаранады, жүйке тамырлары азырақ дамылдаған тәрізденеді. Шынында, ол әлі де болса көркем ғой. Әлі де күйеуіне ұнай алады ғой. Қой, көгершіндей құлпырып, қайынбикелерінен, өзге кісілерден сонша мақтау естірткен көркемдігі титтей де жоғалған жоқ қой.
Дәмелі өзін-өзі айналдырады, сынайды. Ақырында күндесінің жалғыз ғана артық жері – тек жаңа түскендігі, сонылығы жоқ деген ойға келіп бекіді. Содан кейін, өткен айда оны алмай тұрғанда, күйеуі осы Зейнеге жерік болып жүрсе де, өзіне бір аударып алып, жақсы көргізгені есіне түседі.
Жарайды, Зейненің күйеуі қандай сүйсе, бұ да сондай өзін сүйгізгісі келеді. Күндесінің күндерлік дәнеңесі болмаса екен дейді, өйткені оның аңғал ұятсыздығы жанын кеміріп барады.
Дәмелі Ақылбайды қайтадан өзіне құмар қылды. Бірақ мұнымен Ақылбай Зейнені жек көріп кетпеді. Енді ол екі қатынға бауыр басып, төселіп алды. Сейт Әбділдаға ұсап бұ да өзін қатындарына бірдей бөліп беруді дағды қылып алды. Бірақ оны Дәмелі місе тұтпайды. Өзімен осынша арпалысса да, Дәмелі күндесіне қызғануын қоя алмады… Сүйген жары қойнында жатқан түні де қызғаныш соңынан бір қалмайды.
Бүгін бірге жатқанмен, ертеңгі күңді ойлайды. Оның көзіне Зейненің махаббат отымен жайнаған көздері , жұмыр, мамық сандары елестейді. Содан барып, дереу миында бір үңірейген бос қуыс пайда болады. Жүрегі оқыс соқпай қалған іспеттенеді. Ессіз сүйеді. Сонда ол өзіне өзі: «Бұл елес, Зейнені күйеуім тастаса, сонда ойымнан шығар еді-ау», – дейді. Ортақ байы екеуіне бірдей бөлінбей, көбірек, артығырақ, жақсырақ жағын бұған, Дәмеліге ауысқаны керек еді. Бірақ Дәмелі еппен дегеніме жетем, қарық болам деп бекер әуре болады. Ақылбай оны ұқпайды, «кезек сүйіс, кезек жату» бұзылмай болып тұрады. Жалпы, бақтан тиген өз тәлейіне Зейне қанағат еткен тәрізді. Кейбір күні Зейненің сыбағасына тиген түні Дәмелі ортақ ерін бұрынғыдан бетер қаттырақ аңсайтын кезі болатын.
Бір күні кешке таман Ақылбай өзіне бүгін түні сөзсіз керек екеніне көзі жетеді. Кім біледі, бүгінгі ішкі оның қызғануы өте күшті болды ма, кім біледі, үш күн үрдіс соққан аңызғақ денесін қыздырды ма, кім біледі емес, анығында бүгінгі кеш ол махаббат дертіне ұшырады.
Әйтсе де елдің салтында бар және заңда да айтылады, зәуде, әлдебір күндес өз кезегін анаған берем десе , кезек жатысы бұзылуға да жол бар.
Мұны Дәмелі біледі, бұрынғы байында жүргендегі Хадиша бәйбішенің мінезін әңгіме қылып отырып, мұны Зейненің өзі үйреткен. Сейт Әбділданың жасырақ кезінде Хадиша бәйбіше күндестеріне бірнеше ділдаға айына бір рет сатады екен. Өйткені Хадиша бәйбіше қылтың-сылтың әйел болған ғой.
Дәмелінің есіне осы түседі, алқа, сырға тана, моншаққа келгенде кәрі Хадишадан Зейненің құмарлығы бірде кейін емес шығар деп ойлайды. Зейне өз жасауының ішіндегі ең шығыт киімдерін киіп, айна алдына талай сәнденіп тұрғаның әркім-ақ көріп жүр ғой. Сөйтіп, Дәмелі бүгінгі кеш Зейнені өз отауына шақырып алады. Жазғытұрғы гүлдей жайнап, үлпілдеп, жұпар аңқып, киікше басып, Зейне кіріп келеді. Қаралдысынан махаббат лебі еседі. Қазір Ақылбайды құшады ғой! Дәмелі күндесін қолынан ұстап, қарсы алдына отырғызады. Содан соң сары ала сандықты салқам ұстап, өзіне таман тартып алып, бір кезде Мұстафа әкелетін неше түрлі сақина-жүзіктерін бір-бірлеп шығара бастайды.
– Сен менің асыл нәрселерімді әлі көрген жоқсын ғой, соларымды саған да көрсетейін деп едім! – Алдымен гүлдібадан асыл тасы жарқыраған, нәзік нақысты, алтын жалатқан, жалпақ күміс қос білезік шықты. Тамаша әдемі. Зейне мұндайдың жайына жетік кісімсініп қолымен салмақтап көріп, көзіне таяп сығалайды.
– Бұлар менікінен арзан болмас, әнтек қымбатырақ да соғар, – деп қояды.
Содан кейін өңкей үш қатар алтын ақша қадалған, маңдайға қиғаш түсіп басты шырқ айнала жауып тұратын сұлу берік шықты. Зейне оны басына киді де, сол жағындағы айналы ышқапқа кеудесін шалқайта бұрып қарайды да жымың қағады. Зейне өзі де көрікті әйел ғой, алайда мынау берік оның қою қара шашын құнтита жарып бір түрлі сүйікті, бір алуан әдемі қып, жарастырып жібереді. Зейне қылымсып, жымиып отырады да, лезде алақанына шапалақтап:
– Апатай-ай, бөркің маған қалай жарасады, менікінен де сұлу екен,- дейді, дейді де, апатайына бетін бұрып алып сұмдана сұрайды. – Аяулы апеке! Менімен айрбас қылмайсың ба? Бөркіңді менің тобық сақинама айырбаста, ол қандай салмақты немесе жұрттың бәріне ұнаған сырғама айырбаста.
Дәмелінің жүрегі жүрс-дүрс соғады. «А» дегенде жауап бере алмайды. Зейне оның қолынан ұстап жалынады:
– Тыңда, сүйкімді көгершінім, мұныңа мен сақинамды да, сырғамды да берейін, маған қалай жарасады.
Сол кезде Дәмелінің алқынған жүрегі азырақ басылып, айтады:
– Жарасатыны рас, сіңілім! Бірақ саған сақинаң да, сырғаң да жарасады.
Оларыңды менің алғаным қылмыс болар. Олар өзіңде тұрсың. Ал сен бір кішкене нәрсеге көнетің болсан, онда бөрікті сен ал.
Зейне Дәмелінің сөзін аңдап аңғармай қалды білем!
– Бір болмашы қызмет көрсетсең, бөрікті де ал, – деп Дәмелі қайта айтады.
Зейне «Алақайлап» қуанғаннан кейін, Дәмелі әнтек қызарандап төмен қарап:
– Күйеуіңнің бүгінгі кезегін маған қи, – деп сөзін бітірді. Зейне жауап қатпаған соң, Дәмелі оның бетіне қарайды. Күндесінің қабағы түйіліпті, жазық маңдайы жиырылыпты. Жымырайған еріндері бүлк-бүлк етеді. Замат шыңырау тартқан қарашығы бейне алысқа қараған іспетті. Дәмелі әнтек қуарады да, білезігін Зейненің алдына тастай беріп, – Мынаны да аласың, – дейді. Зейне ерні жымырайған күйінде көзі қыдырып, ол жақ, бұл жағына басын басу бұра бастайды. Дәмелі қолын сандыққа тығып жіберіп. – Мен саған сырғамды да берейін,- дейді. Зейненің тұла бойы қалтырап, недәуірге дейін басылмайды. Көзі қайтадан отша жарқ етіп, ерні кезере созылып:
– Жоқ, апай! Маған ләззаті кезегім артық, – деп шортынан бір-ақ қайырады.
Сөйтеді де, бөрікті, сырғаны, білезікті, кілем үстіне қойып, майысып, долдана орнынан тұрады. «Ләззәтті кезегім» деп, ойындағысын оп-оңай айта салып, көзі оттай жайнап, махаббат көркімен жарқырап, жұпар иісін анқытып ерін ересен аңсаған түрде Зейне кетіп қалды. Оны күндеп, оны жек көріп булығып, дауысым шығып кетер ме екен деп, Дәмелі ернін мықтап тістеп алған.
Дәмелі біразға дейін қозғала алмай, қалшиып қата қалады да, содан кейін құтырған кісіше ұшып түрегеліп, қызын ала-мала жалаң аяқ күйінде жүгіріп Саранікіне жөнеледі. (Мұнда оған бір табан жақын, өте-мөте бүгінгі кеш. Ие, осы бөлмеден оған тым ұрымтал ғой!) Бірақ уақыт өтіп барады, «Сейіттің бүгін ертерек жатқысы келіп отыр деп, Дәмелі кетсін дегендей, Сара құлақ қағыс қылады.
Дәмелі Жәмиланікіне барады. Кешірген уақ, кешікпей оның байы да келеді, тағы кету керек. Мылқау калереймен жалаңаяқ сыбырсыз басып үйіне қайтады. Түн тымық. Бозарған дөңгелек ай көктен көгілдір сәулесін қораға құйып тұр. Күндізгідей жарық.
Дәмелі өз есігіне таянды. Табалдырықтан аттауға батылы бармайды. Жүрегі дір-дір етіп екінші есікке, қатарындағы шымылдығы жаңа ғана түсіріліп, жайқалып түрған есікке қарайды. Мына шымылдық болмаса, ой, дүние-ай! Зейненің төсегі осы арадан көрініп тұрар еді-ау! Бір мезетте ар жағындағы бір нәрсенің желпінуімен шымылдық қаттырақ шайқалып, бір бұрышы недәуір көтеріліп кетеді…
Шанқ еткен ащы дауыс шыққанға алдымен Жәмилә, содан кейін Сара, содан соң Ақылбай жүгірісіп келді. Оның жүйткіген жүйке тамырларын сабасына оңай түсіре алмады. Ақырында әбден дымы құрып, талған соң көзі ұйқыға кетті. Ертеңіңде кеш оянды. Кешке дейін сатқақ ұрғандай күйзеліп тірі адамға тіл қатпады.
Сонда қайынбикелері Ақылбайға бүгінгі түн Дәмелінікі болса да, бүгін оның тынышын алма деп ақыл айтыпты. Бұл ақыл Зейненің қолайына жаға кетті. Ол олжа кезекті қағып әкетуге дайындалып та жатыр. Әйткенмен Ақылбай әсіресе кешегі уақиғадан кейін бұл мерзімсіз мейірімді Зейнеге көрсетуге белін байлай алмайды. Дәмелі мұнымызды сезіп қойса, тағы бір үлкен пәле болады деп, Ақылбай Зейнені сөзге түсіндірмек болады. Зейне Ақылбайдың жанына келіп, қолынан ұстайды. Төсін оның төсіне қысып,көзіне қадала ұзақ қарайды. Сөйтіп, қолынан жетелеп алып кетеді.
Екеуі Сараныкінен шығып, солайша қайтып келе жатады, сонда да күндесінің есігіне таянғанда, Зейне оқыстан оқыс долданып кетеді. Қылығының арты не боларын ойламастан, Ақылбайдың айтқанына көнген болады. Өткен күнгі Дәмелінің жын қаққандай қызғанып, бір үйдің ішін орасан бөріктірген кесірінен Зейне сыбағалы ләззәтінен кенде қалды ғой. Зейне соның қаруын қайырудан да тайынғалы тұрған жоқ (Хадиша сынды кәрі жынның үйінде көрген-баққаны текке кетті дейсің бе?), күндесінің есігі алдына келгенде, Зеййнені қиқудан бір жөтел қысып тоқтай қалады. Ақылбай да сасқалақтап тоқтайды, ол Зейненің қолынан бұлқынып, жұлқынып қашқысы келеді. Бірақ Зейненің құшырлана ұстаған қолы білегінен жібермейді. Сөйтіп тұрғанда, Дәмелі есігінен шыға келеді. Байының бұлқынғаның, Зейненің босатпағаның көзі шалып қалған екен. Көзі оттай жайнап күндесіне қарайды да:
– Ұры, ұрлықшы! – деп шаптығып қоя береді. Ақылбай тоқтатқанша болмай Дәмелі тепсіне шырылдап. – Жә, ләззәт ұрысы! Кет әрі, сойқанды қара! – деп айқай салады.

IV

– Не ол, не мен тұрамын.
Мұны үйдегілер естіді, қолын ербеңдетіп Жәмилә жүгіре шығады, босағасынан басын қылтитып Сара да көрінеді. Сейіт пен Мақылыптың үйлерінде күбірлесіп, бірдеңе деп жатқаны естіледі. «Міне, енді расында», «Құдай ақына…»- дегеннен басқасы жөнді естілмейді.
Қайынбикелері Дәмеліні жетелеп, сүйемелеп отауына кіргізіп, төсегіне жатқызады. Зейне паңдана, қоразданып өз үйіне қайтады. Ақылбай үн-түн жоқ қонақ үйге тартады.
Содан кейін ай сәулесіне шомылған аппақ кең қораның іші құлаққа ұрған танадай жып-жылы, жым-жырт болады. Тек оқта-текте аттың пысқырғаны, Дәмелі отауының тұншыққан ынқылы ғана бұл жым-жырттың сүренін бұзған секілденеді.
Ақырында бәрінің де үні өшеді. Ай батқан, қораның жарымы енді ала көлеңке тартқан. Таң таяу болу керек. Бұл ала көлеңкені әлдебір ақ көлеңке жарып өтеді. Ол қақпаның қара көлеңкесіне жылп бергенде, тысқа шығатын кішкене есік те ашылады. Сөйтеді де, есікті тырс еткізіп жауып жүріп кетеді.
Күндегі әдетінше үй іші таң намазына тұрады. Кешікпей-ақ Зейненің жойылғаны мәлім болады. Кідірмей оның қайда барғаны да белгілі болады. Еңгездей зәңгі келеді де еңкейе сәлем беріп, Ақылбайға Сейт Әбділданың хатын ұсынады.
«Бір алланы мадақ етелік,
Бір алланы дәріптелік.
Ұлықтансың ол алла!
Мақтауға тұратын сейт Мансұрұлы Ақылбайға сәлем! Балам, білдіретін хабарым, бұдан бір сағат бұрын сенің тоқалың: «Құдай үшін кіргіз!»- деп менің қақпамды келіп қақты. Менің қатындарым үйге кіргізген екен, солармен бірге отырғанын көрдім. Мені көрген соң, көзін сүзілдіріп, кеше кешке менің қожамның үлкен қатыны қожамның үй ішіндегі адамдардың алдында маған тілі тиіп, қатты қорлады. Сенің қолында сенен тәрбие алған соң, қолым жетіп теңдік алғанша, үйіңде қорғалата тұра ма деп сұрағалы келдім деді. Қатындарымның көзінше Зейненің бұл өтінішін тындадым да, жаным, сен бұрын маған қатын болған адам едің, менің үйіме келгеніңе күйеуің ренжіп жүрер десем де, оның қамқоры болғандығымнан, оны үйіме жолатпаймын– дей алмадым. Сондықтан қатындарымды қосып оны мен жіберді деп айтыңдар тапсырып, мүптиге жібердім, бұл әңгіме туралы сенің ойынды білгенше мүптидың қатындарымен бірге бола тұрғанын мақұл көрдім. Алла жәрдем берсе, балам, сенің кесімің дұрыстыққа, әділдікке ылайық болар деп сенемін».
Бір сағаттан кейін Ақылбай мүптиге келеді. Аппақ қудай қарт мешіттен қайтып келеді. Ақ саусақтарымен ақ сақалын сипап, басын қалтақтатып, баяулатып айтады:
– Балам, қатыныңнфң сағат айт деп тапсырған ісі – кешегі үйінде болған уақиғадан кейін, қорлыққа шыдап, ана қатын тұрған жерде тұра алмаймын деп айтады. «Не ол, не мен тұрамын»,- дейді. Саған айт деген, өз аузынан шыққан сөзі осы. Саған екеуінің таңдағаның алу керек болады. Аз кідіріп қарттың тағы айтқаны: «Саған ескертуге менің мойныма артылған міндет- сенің тоқалың алғашқы қатыныдай көшпелі араб қызы емес, шын арабтың қызы, сондықтан сенің көзінше үй ішіңнің бір мүшесі қорлағаны үшін, заң жүзімен талақ хат талап етуге ақысы бар. Соны айтып қарт орнынан тұрады да, Ақылбайды есікке дейін шығарып салады. – Кім біледі, жасымның қарттығының саған бір мәслихат бергізетұғын жөні бар шығар. Тұз-дәмі жарасып отаса алмаған екі қатынды ұстағаннан шырақданмен қатар мылтық дәрісін үйіне сақтаған көп артық.
Ақылбай одан шығып Сейт Әбділданыкіне бет қояды, ол өз тұсынан айтады:
– Балам, сенің үлкен қатының қызғаншақтығын ішіне сақтай алмайтынын,
кеше кешке тоқалыңды шын қорлағанын өзің де білесің ғой, сондықтан ондай қорлықты естіп отыратын жерге тоқалыңның бара алмайтыны саған айдан да жарық болу керек. Зейне шариғат жолында және сонылық ережесімен әдеп көріп өскен әйел, сондықтан сенің тоқалың күндесі көргенсіз әйелше өзін-өзі ұстай алмай, бейпіл ауыздық көрсеткенін көтере алмайды.

(Соңы)