Жиырма тоғыз жасында грек-рим күресінен Олимп шыңын бағындырған тұңғыш қазақ баласы Жақсылық Үшкемпіров туралы кезінде Дінмұхамед Қонаев былай депті: «Мен тарихта қалармын, бәлкім, қалмаспын. Бірақ «бір жапырақ» болса да ел мен жердің атын шығарған Жақсылықтай жігіттер қазақтың тарихында алтын әріппен жазылатыны сөзсіз». Димекең осылайша ақ пейілімен жақсы көре жүрекжарды лебізін арнаған әйгілі спортшы, жауырыны жерге тимеген балуан, Қазақ елінің мақтан тұтар тұлғасы, Алаштың «бір жапырағы» Жақсылық Үшкемпіров күні кеше 69 жасында дүниеден өтті. Қаралы хабар әрбір қазақ үшін ашық күнде төбесінен түскен жай сынды болды. Қазақ даласы күңірене аза тұтып тұр. Иә, енді біз өмір бойы қарапайымдылығынан айнымаған Жақсы-ағаның жылы жымиысын көре алмаймыз, қандастарының намысын жанитын ғибратты сөзін ести алмаймыз. Көңілімізді жұбатары – Жеңімпаздың кез келгенге төрі бұйыра қоймайтын жеңіс тұғырына өз халқына деген сүйіспеншілікпен, сан түрлі кедергілер мойыта алмаған жанкештілікпен жеткені туралы ескірмес естеліктер ғана…

ОЛИМПИАДАҒА ЖОЛДАМА. ОЛ ҚАЛАЙ МҮМКІН БОЛДЫ?

1980 жыл, 22 шілде. Мәскеу. XXII жаз­ғы Олимпиада ойындары. ЦСКА спорт кешені. Грек-рим күресінен шешуші айқас. Қарсыластар – қазақ балуаны Жақсылық Үшкемпіров пен болгар балуаны Николай Христов.

Шындығында, қазақ баласы үшін Мәс­кеу Олимпиадасының жолдамасына қол жеткізу оңай болмады.

Алдымен, сол жылдың 6-8 ақпан күн­дері барлық салмақ бойынша жеңімпаз балуанды анықтау үшін КСРО чемпионаты өтті. Бұл бәсекеге 48 келі салмақта қазақ ба­ласына қашаннан қарсылас болып келе жатқан спортшылар түгел қатысады. Басты қарсылас – Монреаль Олимпиадасының чемпионы Алексей Шумаков салмақ қуып шаршаудың салдарынан бірінші күні-ақ жарыстан шығып қалады. Ал Жақсылық Үшкемпіров алғашқы белдесуінде Максим Вылежанинді 9 минуттық белдесудің 6-ншы минутында 22:0 есебімен жеңеді. Укра­иналық жас балуан Павел Пискун ай­қастың 2-нші минутында-ақ тізе бү­геді. Одан соң Станислав Возняктің жауы­ры­ны жер иіскейді. Валерий Бойко мен Вик­тор Савчук те қазақ балуанының кү­шін мойындайды. Қазақ баласы ақтық бәсе­ке­де Анатолий Бозиннен басым түседі. Алай­да сол кездегі Одақтың спорт саласын билеп-төстеп отырғандар Жақсылықты Олимпиадаға алып барғылары келмейді. Бұған спортшының қоржынындағы күміс медаль кері әсерін тигізсе керек.

 КСРО біріншілігінен кейін Олимпиадаға баратын өзге салмақтағы спорт­шылар­дың тізімі жарияланады. Ал 48 келіде кімнің дүбірлі додаға қатысатыны Еуропа чемпионатынан кейін анықталатын болады.

Құрлық чемпионаты. Чехославакия. Жақсылық Үшкемпіров шешуші айқасқа дейін барлық қарсыласын түгел жеңеді. Келесі топтан көптің аузында мықты аталып жүрген әлемнің екі дүркін, Еуропаның бес дүркін чемпионы – румыниялық Конс­тантин Александру жартылай кезеңде қарт құрлықтың 3-інші балуаны – польшалық Роман Кирпачтан жеңіліс табады. Аталған біріншілікте финалда қазақ баласы да Кирпачқа есе жіберіп алады. Алтын медалі бар Алексей Шумаковтың мүмкіндігі арта түседі. Іле Шумаков пен Үшкемпіров Алу­ш­та мен Минскіде өткен халықаралық турнирге қатысады. Екеуінде де финалда қазақ баласы Шумаковтан мықтылығын танытады. Әйтсе де, бапкерлер оған қы­рын қарауларын жалғастыра береді. Сөй­тіп, соңғы мүмкіндік ретінде құрама ішін­дегі мықты алты спортшының арасында өзара іріктеу жүргізеді. Оған Үшкемпіров, Шумаков, Савчук, Бозин, Аникин, Казара­шви­ли қатысады. Қазақ баласы барлығын қоға­дай жапырады. Негізі, 1971-1976 жыл­дар аралығындағы барлық жарыстарда кіл бірінші-екінші орындар алып келген Ж.Үшкемпіров 1976 жылғы Монреаль Олим­пиадасына қатысуы керек-тін. Алай­да бапкерлер оның орнына Алексей Шумаковты алып барып, ол сол сында Олимпиада чемпионы атанады. Әділетсіздік жанына батқан Жақсылық жарты жылдай спорт залына бармай қояды. Дінмұхамед Қонаевтың өзі оған үміт артатынын, Мәс­кеу Олимпиадасына баруға жағдай жасай­тынын айтқаннан кейін бар қиындық артта қалғандай көрінген. Дегенмен бұдан кейін де бапкерлер КСРО біріншілігінде атой салған қазақ баласын шетелдік деңгейі төмен жарыстарға ғана қатыстырып, ірі халықаралық жарыстарға жібермейді. Та­бандылығының және Димекеңнің қамқор­лы­ғының арқасында Ж.Үшкемпіров көп­тен күткен Олимпиада жолдамасына ақыры ие болады. Сол бір кезеңді кейін балуанның өзі былайша еске алыпты: «Көңілім қатты қалды, тіпті спорттан кетуді ойлай бастадым. Содан кейін мені Қонаев шақыртты. Дінмұхамед Ахметұлы мені өзінің кабинетінде қабылдады және спортты тастамауға көндірді: «Жәке, маған елді басқару оңай деп ойлайсың ба? Жаттығуды жалғастыр, біз саған көмектесеміз. Келесі Олимпиадада чемпион боласың!» Оның сөзі тура келді, келесі Олимпиадада чемпион атандым».

Бапкерлер «Олимпиадаға сен қатыс­» демесе де, қарсылас болып жүрген Алек­сей Шумаков бас бапкер Сапунов бас­таған ж аттықтырушыларға: «Бұл жолғы Олимпиадаға мен қатыса алмаймын. Маған ұят. Өнер көрсетсем де, бұрынғыдай күресе алмаймын. Жақсылық бәрімізден күшті. Оны өздеріңіз де білесіздер. Оған сенуге болады», – дейді. Сол кездері «Тимур Казарашвили Олимпиадаға қатысатын болса, грузин халқы оған «Волга» көлігі мен пәтер кілтін табыс етеді» деген сөз желдей есіп тұрған. Соның әсері ме, дауыс­қа салғанда сегіз бапкердің екеуі ғана Жақ­сылықты қолдап, қалғаны Тимурды жақтайды. Димекең дереу Мәскеуге қоңы­рау шалып, «Олимпиадаға шын мықты қатыссын», – деп, әділетсіздікке жол бергіз­бей­тінін кесіп айтады. Осылайша қазақ баласына Олимпиадаға жол ашылады.

АЛАШТЫҢ «БІР ЖАПЫРАҒЫ» – ОЛИМПИАДА ЧЕМПИОНЫ!

Олимпиаданың басталуына екі күн қалғанда ғана Жақсылық Үшкемпіровтің 48 келі салмақта күресетіні белгілі болады.

 1980 жыл, 21 шілде. ЦСКА спорт кешені төріндегі алғашқы белдесу. Қарсыласы – әлемнің екі дүркін, Еуропаның бес дүркін жеңімпазы, румын балуаны Константин Александру. Күреске емес, бейнебір төбелеске шыққандай Александру нағыз бабында болып шығады. Шабуылды үсті-үстіне жасайды. Алайда Жақсылық ызақор балуанның ешқашан алысқа шаппайтынын білетін. Секундант – еркін күрестен тұңғыш қазақстандық спорт шебері Қабден Байдосов та қазақтың қара баласын рухтандыратын сөздерін аяп қалмайды. Екінші кезең аяқталғанда Жақсылық Үшкемпіров 5:1 есебімен алға шығады. Үшінші кезеңде екі балуан да бір-бір ұпайдан еншілейді.

Қазақ баласының екінші қарсыласы жақында ғана Еуропа чемпионатында оған есесін жіберіп алған поляк Роман Кирпач болады. Таңертеңгі сағат ондар шамасында Александрумен белдескен Үшкемпіров кешкі жетіде Кирпачпен кездесуі керек еді. Румын балуанына бар күшін аямай жұмсаған қазақ балуаны демалыс бөлмесіне жеткенде әлі құрып жатып қалады. Содан тұп-тура үш сағаттай орнынан тұра алмайды. Көмекке келген құрама дәрігерлерін Қабден Байдосов «тиіспеңдер, үш сағаттан кейін өзі тұрады» деп жолатпапты. Бұл туралы Жақсылық Үшкемпіровтің өзі бір сұхбатында былай депті: «Шынында да, Қабден ағамның айтқаны айдай келді. Дәл үш сағаттан кейін бойыма ептеп қуат жинала бастады. Соны ағама сездіріп едім, қайдан алдырғанын білмеймін, сап-салқын қымызды аузыма тоса қойғаны. Содан 10-15 минуттан кейін аздап дене қыздырып, түк болмағандай жаттығуға кірісіп кеттім».

Міне, Кирпачпен айқас басталып та кетті. Поляк балуаны ортаға сес көрсете шығады. Қарсыластар алғашқы кезеңде аянбай айқасады. Кирпачтың кезінде ұпай жинап алып, соңғы кезеңде соны сақтап қалуға тырысатын. Бірақ Жақсылық оған ондай мүмкіндік бермейді. Бірінші кезеңнің соңғы минуттарында бірнеше әдіс жасап, көрсеткішті 11:0 есебіне жеткізеді. Екінші кезеңде Кирпач барын салып, есеп 11:10-ға өзгереді. Бірақ шешуші кезеңде тағы екі ұпай еншілеген қазақ баласы белдесуді жеңіспен аяқтайды.

Шешуші айқас. Қарсылас – болга­риялық Павел Христов. Жақсылық ағаның өзінің айтуынша, ол «көпірге» тұрса, темірше қатып қалатын көрінеді. Бірақ «партерде» осалдау екен. Христовтың осы осал тұсы оны жеңіліске ұшыратады. Қазақ балуаны қарсыласын 12:7 есебімен жеңіп, Олимпиада чемпионы атанады!

«Христов мықтыны мойындай білетін керемет жігіт екен. Жеңіле тұрып, кілем үстінде мені құшағына қысып қолымды кө­терді. Одан кейін Христов секілді адал күре­се­тін қарсыласты кездестіре алмадым», – депті Мәскеу Олимпиадасының чемпионы.

Осыдан кейін, 1981 жылы Жақсылық Үшкемпіров Әлем чемпионы атанып, Мәскеудегі жеңісінің кездейсоқ еместігін тағы да дәлелдейді. 1984 жылы Красноярск қаласында өткен КСРО кубогында 33 жастағы қазақ балуанын үлкен спорттан шығарып салу рәсімі жоғары деңгейде өтеді. Бұдан соң балуан бірнеше жыл Қазақстанда, Қытайда бапкерлік қызмет атқарады.

БӘРІ ОСЫЛАЙ БАСТАЛҒАН ЕДІ…

 Жақсылық Үшкемпіров қай сұхбатында да спорт жолына кездейсоқ түскенін айта­тын. Бәрі де дене шынықтыру пәнінен тап­сырмаған сынақтан басталады. Кейіп­кері­міздің өз сөзімен өрбітсек: «1968 жылы Семей қаласындағы зооветеринарлық институтқа оқуға түсіп, сол жылдың күзінде дене шы­нық­тырудан шаңғы жарысынан сынақ тапсырдық. Одан өтпей қалдым. Жамбыл облысында суық қыс болмағандықтан, шаңғы тебу үшін ешқандай жағдай жасал­маған. Тәжірибе және тиісті дағдылар жоқ еді. Бұл туралы еркін күрес бойынша жат­тықтырушы Владимир Ливенхаймен ақылдасуды шештім. Қазір ол кісі Ресейде тұрып жатыр. Оның айтуынша, егер мен ер­кін күрес бойынша бір жігітті жеңсем, маған сынақ тапсыруға көмектеспек. Сол жігіт­ті, тағы біреуді, тағы да бір жігітті жеңдім. Мұны көрген Ливенхай он бес күн­нен кейін өтетін институт турнирі туралы хабарлады. Бұл жарыста да өзімді жақсы жағымнан көрсетсем, маған көмектесетіні туралы айтты. Арада 15 күн өткенде турнирде бағымды сынап, 1-орынды иелендім. Жат­тығуларға көп уақыт жұмсадым. Бір жарым жылдан кейін ересектер арасында жеңімпаз атандым. Осылайша спортқа бет бұрдым».

Дегенмен бәрі де әке тәрбиесінен бастау алған сынды. Бұған балуанның балалық шағы туралы айтқан мына бір естелігі ар­қылы көз жеткізе аламыз: «Кішкентай кезімде әкем мені қатал тәрбиеледі. Мен оның жалғыз ұлы болдым. Көп жұмыс іс­тетті, таңғы сағат алтыда оятатын. Ол мені ха­лық үшін осылай тәрбиелегенін енді түсіндім. Соның арқасында мен еңбекқор болып, Отаным үшін Әлем және Олимпиада ойындарының чемпионы атандым».

Жақсылық Үшкемпіров Қазақстан жеңімпазы атанған кезде әйгілі спортшы Әбілсейіт Айханов аға жаттықтырушының міндетін атқарып жүрген еді. Ол кісі Жақ­сы­лықты жассынып, КСРО чемпионатына қатысатын спортшылардың қатарына қоспайды. Олимпиада чемпионы «алға ұмтылу керек» деп шешеді. Алматы қала­сындағы жаттығуларға қатысып жүрген кезін­де аға жаттықтырушы Владимир Яков­левич: «Өз бағыңды сынап, классикалық күрес­ке қатысып көр!» – дейді. Алған бетінен қайтпайтын намысқой Жақсылық бір айдан кейін классикалық күрес бойынша Қазақстанның жеңімпазы атанады.

«ӘМІРӘЛИ – АТАМ, ҮШКЕМПІР – ӘКЕМ»

 «Менің шын аты-жөнім – Әміралиев Жақсылық Үшкемпірұлы. Бір жолы ин­тер­нет желісінде аты-жөнім және тегімнің орындары ауысып жазылған екен. Менің әкем – Үшкемпір, ал мен Әміралиев Жақ­сылық Үшкемпірұлымын. Әмірәли – менің атам».

ЖАҚСЫДАН – ШАРАПАТ

 Өткен ғасырдың соңғы жылдарында Жақсылық Үшкемпіров жеке кәсіпке бет бұрады. Мал шаруашылығын дөңгелетіп әкеткен ол Алматының іргесіндегі Мыңбаев атындағы ауылға жәрдем беруді мойнына алады. 15 миллион теңге қаржы бөліп, қыр­манын жөндеттірді. Ауыл ішіне ас­фа­льт төсеттіріп, көшесіндегі шамдарын жар­қыратып қойды. Газ құбырларын тарт­тырды. Өз қаражатына спорт кешенін салады. Жақсылық Үшкемпіров салған спорт кешенінде осы күні 200 бала спорттың тоғыз түрімен айналысады. Оның ішінде күрестің төрт түрі бар. Бұдан бөлек фитнес-клуб ашып, 100 орындық балабақша салады, баспанасыз отбасыларға ыңғайлы бағамен пәтер бергізеді. Соның нәтижесінде алғаш­қыда 2000-ның төңірегінде болған ауыл тұрғындарының саны 6000-ға жетеді.

 Осынау ісі жайында Жақсы-ағаның өзі былай депті: «Егер осы шаруашылықты басқа ұлттың өкілі басқарып отырса, ауыл тұрғындарына осындай жанашырлық жа­сар ма еді, жасамас па еді? «Дүние – қол­дың кірі» дегенді жадымызға тұтып өстік. Менің мақсатым – байлық қуу емес, шамам келгенінше қоғамға өз үлесімді қосу. Осы шаруаға бел буып кіріскен тұста танымал азамат, досым, сол тұстағы облыс әкімі Серік Үмбетовтің: «Жақ­сылық, сен кезінде спорт­тың да шыңын бағын­дырып едің ғой. Енді мына салада да жұрт айта жүрерлік іс­терді атқарғайсың!» – деп айтқаны бар еді. Бір жағынан, сол сөздің де үдесінен шығуға тыры­сып жүрміз. Оның үс­тіне, осы еңбегімізбен де кейінгі жастарға үлгі болып жатсақ, нұр үстіне нұр ғой. Әри­не, шаруашылық жұ­мыстарына жәрдем­де­се­тін адамдар қатары аз емес. Балалар бар, аға­йын-туыс бар, дос, сыйлас азаматтар бар. Бар­лығына да мың алғыс деймін».

2017 жылғы Тәуелсіздік мерекесінде Жақ­сылық Үшкемпіров Қазақстан-ның Еңбек Ері атағын алады. Өзіне сөз берілгенде балуан былайша ақтарылады: «Менің бір арманым бар. Осы біздің елде көп болса 5 мыңнан аса ауыл бар шығар. Сол 5 мың ауылды қамқорлыққа алатын

5 мың қазақтың жігіті шығып, ауылымызды көтеріп жіберсек, шіркін! Одан басқа қандай бақыт керек?!

Бүгінде өзімнің азды-көпті шаруа­шы­лығым бар. Ортаңғы ұлым Елдос менімен бірге Балқаш, Жамбыл аудандарында жұмыс істеуде. Бір аптадан кейін жылқыларды жайлауға көшіреміз. Жалпы санағанда, шаруашылығымда 100 адам еңбектеніп жүр. Олардың әрқайсысына жалақысын төлеп отырмын. Шөп шауып, оны көмекке мұқтаж адамдарға таратып беремін. Қазіргі кезде 25 адам өз кезегін күтіп отыр. Менің ойымша, молшылықта тұратын әрбір тұл­ға қасындағы адамдарға көмектесуге мін­детті. Біз дамыған 50 елдің қатарына кіріп, әлемдегі ең дамыған 30 мемлекеттің біріне айналуымыз керек. Бұл үшін бір-бірімізге қол ұшын беріп, қолдау жасауымыз қажет».

ЖАС БУЫНҒА АМАНАТ СӨЗІ

«Біріншіден, әркім өз Отанын сүюі қажет. Күрес алаңына шыққан сайын «елім үшін бірінші болсам…» деп армандадым. Жас кезде ақшаны ойламаған едік. Осы идеологияны сақтап, оны жастарға жет­кізуіміз керек. Әрбір жас адам Қазақс­тан тарихын білуі тиіс: өткеніміз, бү­гінгі жағдайымыз, еліміздің ұлттық ерек­ше­ліктері. Жас адамдардың көзі ашық, кө­кірегі ояу. Барлығы жоғары білім алуда. Болашағымыз жас буынның қолында. Мен жастарға сенемін!»

ТҮЙІН.:

Жақсылық Үшкемпіров қазақтан шыққан тұңғыш Олимпиада чемпионы ретінде ғана емес, қолынан келген көмегін аямайтын үлкен жүректі, ізгі ниетті Азамат, жақсы адам ретінде де халқына қадірлі болды. Дүниеден жеңіс туын ғана емес, Адамдықтың туын да асқақтата көтеріп, желбіретіп өтті. Бұл қасиеті замандастарына – үлгі, кейінгілерге – өнеге.

 Сондай-ақ әйгілі балуан өз ізбасарын – қазақ баласы күрестен Олимпиада чемпионы атанатын күнді күтумен кетті. Өмір жолы аңызға айналған Спортшының осынау арманы – жас ұрпаққа аманат.

Дайындаған Мерей НҰРИМАН