---

– Қазақ әдебиетін Тынық мұхитының ар­ғы жағындағы елге насихаттау жолында үш антологияны жарыққа шығарып үлгеріпсіздер. Әңгімені осы сүйінші хабардан бастасаңыз…
– Біз М.О.Әуезов атындағы Әдебиет жә­не өнер институтымен бірігіп қазақ ақын-жазушыларының антологиясын шығарған болатынбыз. Бұл антология үш кітаптан тұрады. Біріншісі – Олжас Омарұлы Сү­лей­менов шығармашылығына арналған-ды. Екінші жинаққа – «TheStoriesoftheGreat­Step­pe» деп ат қойып, айдар тақтық. Ал үшінші антологияның аты – «SummerEvening, PrairieNight, LandofGoldenWheat». Бір қуанарлығы, АҚШ-та жарық көрген аталмыш үш кітапты Қазақстанды тануға арнал­ған оқу құралы ретінде пайдалануда. Бұндағы мақсатымыз – қазақ әлемінің этникалық келбетін, табиғат пен адам арасындағы терең әрі күрделі байланысты кең ауқымда көрсеткіміз келді. Бұл антология – қазақ әдеби мұрасының сұлулығы мен тереңдігін жан-жақты көрсететін үлкен айсбергтің бір бөлігі ғана. Қазақ ақын-жазушыларының экология, туған жердің сұлулығы, әсемдігі, Отанға деген махаббат, қоршаған орта тақырыбына арнаған шығармалары шетел оқырмандарының оң бағасын алып, елімізге деген қызығушы­лы­ғын оятты. «Қазақтың бас ақыны» Абайдан бастап Қанапияновқа дейін, ұлы жазушы Мұхтар Әуезовтен Роза Мұқановаға дейінгі қаламгерлер Қазақстан туралы, оның дархан даласы туралы, табиғаты жайында Батыс оқырмандарына кеңірек түсінік бере алды деген ойдамыз. Бүгінгі Батыс өркениеті Жер-Ана мен аяулы Табиғатқа техно­кратиялық көзбен қараса, ал Қазақ елінде табиғат пен адамзат үндестігі алға шығады. Америка сыншылары мен әдебиеттанушы-ғалымдарды да қызықтырып отырғаны осы. Қазақ поэти­ка­лық аспанында Абайдың «Күз», «Қыс» «Қансонарда бүркітші шығады аңға» сы­қылды жауһарлары жұлдыздай жарқырап, өңге шайырларға жол көрсет­кенін әдебиет тарихынан білеміз. Ал Ыбырай Алтын­са­риннің «Өзен», «Көктем», Жамбыл Жабаев­тың «Алатау», «Жаздың әні» атты өлеңдері өз алдына бір мұра. Сондай-ақ, С.Торай­ғыров, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, І.Жанс­ү­гіров сынды классиктермен қатар, бүгінгі жазармандардың Ұлы Дала ерекшелігін айшықтайтын ақпа жырлары мен рухани жан-дүниесін, табиғатпен біте қайнасқан наным-сенімін, дәстүрін сөзбен қамшыдай өріп шыққанын жинақпен танысқан адам бір­ден аңғарады. XXI ғасыр­дағы Жер-шарының апатты халі көптеген экологтардың ұй­қысын қашырды. Осы орайда, қазақ әдебиетінің өзектілігі жөнінде не айтар едіңіз? Табиғат пен адам арасын­дағы қа­рым-қатынас пен бір-біріне деген тәуелділігі – қазақ туындыгерлерінің орталық тақырыбы деуге болар. Қазақ прозасында Мұхтар Әуезов жасаған қайта­ланбас эстетикалық әлем – адамзат мұра­сы. Мысалы, «Көксеректегі» адам мен қасқыр ара қатынасы Дж.Лондон мен У.Фолкнер шығармаларымен үндес, сарындас бола тұра, қазақ жазушысы ұлттық ортаның ерекшелігі мен оның картинасын керемет дәлдікпен бере алған. Бұл ғажап қой, оқып отырып тамсанумен боласың. Орыс зерттеушісі Н.Анастасьевтің Әуезовті Хемингуэймен салыстыра келе қарымды қаламгер «Лондон мен Фолкнерден асып кеткен» деген ойын құптаймын…
– Бағана: «Алғашқы жинақ Олжас Сүлейменов шығармашылығына арнал­ған-ды» деп қалдыңыз…
– Сұрастыра келе білгеніміз – Олжекең ағылшын тіліне аударылмаған болып шы­ғыпты. Бұл қалай деп ойладым. Уақытында бір жас докторант Олжас Омарханұлы туралы жағымсыз рецензия жазып, соған байланысты американ қоғамында қазақ ақы­нына деген жағымсыз көзқарас қа­­­лып­­­­­тас­қан еді.
– Бұл «Аз и Я» кітабына байланысты шығар?..
– Неге байланысты екенін біле алмадым. Дегенмен, жетпісінші жылдардың басында жазылған сыни мақала ақын мен американдықтардың ортасына сына болып қағылады. Бұл өзі қызық қоғам, егер оларға белгілі бір дүниені көрсетсең қызығады, егер көрсетпесең іздемейді, сұрамайды, мән де бермейді.
– Зәңгілерді құлдықта ұстаған янкилер ұрпағының бұрнағы әдеті емес пе?!
– Иә. Олжекеңмен 2005 жылы жо­лыққаным­да ағамыз Америкада бол­ғанын, Америкада ғана емес, Нью-Йоркта, Нью-Йоркта ғана емес Колумбиялық уни­вер­ситетінде қонақ болғанын айтты. Осы жылы бұл тарихи сапарға елу жыл толады екен. Сонда маған «ағамызды аударып, үлкен кездесу ұйым­дас­тырсақ қалай болар екен» деген ой келді. Байқасам, қазақ әдебиетін ешкім білмейтін болып шықты. Жүгіріп жүріп аудармашы мен ақша таптым да Ол­жекеңді тәржімалаттым. Бірақ университет бас­шы­лығы ақынмен кездесу ұйымдастыру тиімсіз екенін және оған көрермендер жиыл­майтынын айтып, мені айнытпақшы болды. Сонда бір үлкен профессорымыз (қазір арамызда жоқ) мені қолдап, әйтеуір ортақ мәмілеге келдік. Кезінде Андрей Вознисенский осы оқу орнына қонаққа келгенде елуге ғана жуық оқырман жиналған еді. Ал Олжас Сүлейменовке екі жүз елуден астам адам келді. Бұл – рекорд болды! Қазақ ақынының жыр жинақтарын аме­рикан­дық­тар таласа-тармаса алып жатты. Кейін үл­кен әдебиетші-ғалымдар, сыншылар: «Орта Азия және Түркі сөз өнерінің бір бөлшегі ретіндегі қазақ әдебиетін неге кеңі­нен көр­сетпеске…», – деген ұсынысты өздері жасады. Бұл сөздері бірден көңі­лімнен шықты. Бірақ американдықтарға белгілі бір дүниені ұсыну үшін оларға балама ретінде бір қаламгермен салыстыру керек болды. Олжас Сүлейменовті Нобель сыйлығының лауреаты Эрнест Хемингуэйге теңедім. Хемингуэй алғашында публицист ретінде…
– Және репортер ретінде!
– Иә, және репортер ретінде бастаған. Жалпы, Сүлейменовпен ортақ ұқсастығы өте көп.
– Бір ұқсамайтыны зерттеушілігінде. Хемингуэй ғалым емес еді ғой.
– Ол да бар. Мен негізгі ұқсастықтарын айтып отырмын. Жазушы жас кезінде асау, арынды болған. Дәл осы асаулық шығар­маларында да байқалады. Мәселен, «Шал мен­ теңіз», «Қош бол қару», «Килиманджаро, қарлы шың»…
– «Бесінші колонна».
– Дұрыс айтасыз, «Бесінші колонна». Дәл осы салыстырмадан соң американ­дықтар үшін қазақ әдебиетінің сұлбасы көз алдарына елестей бастады. Қазақ ақыны «Нью-Йорк таймс» басылымының ұжымымен кездесіп, АҚШ консулдығына ат басын тіреді. Бір сөзбен айтқанда, бұл үлкен жаңа­лық болды. Мен Олжекеңнің табиғат және адам арасындағы байланыстары туралы өлеңдерін аудартқанмын. Сыншылар әде­биетіміздің мынандай бір ерекшелігін атап өтті: «Қазақ поэзиясы – тосын екен. Олжас­тың теңеулері мен образдарына таң қала отыра, оқығанда денеміз түршіккендей бол­ды…». Ал екінші жинақты шығарғанда оған да балама іздедік. Мәселен, американ­дықтардың имиджы – ковбойлар, француз­дардікі – мушкитерлар деген сияқты. Әріптестеріммен ақылдаса келе, қазақтың бет-бейнесі ретінде көшпенділерді алдық. Ақындардың табиғат политрасын ашатын өлеңдерін сұрыптадық. Мен баспаларға барып: «Қазақстан туралы кітап шыға­ра­йық», – деген ой тастап ем, олар: «Жоқ, оны ешкім сатып алмайды. Өйткені, Қазақстан тура­лы ешкім білмейді. Ол үшін университеттерден қазақтану курсын ашу керек…», – деді. Колумбия университетінің бас­шы­лығына жолығып, курс ашу жөнінде ұсыныс жасап едім, олар: «Жоқ, ол үшін оқулықтар қажет. Онсыз болмайды…», – деді. Енді Қазақстан туралы американ оқырмандары азды-көпті білетін болады деген ойдамын. Греция, Үндістан, Қытай, Ұлыбритания, Жапония секілді ұлы мәдени дәстүрі бар мемлекеттерді зерттейтін орталықтар бар. Непал секілді бір қарағанда елеусіздеу елді АҚШ көрме, аударма, фото-галерея, фестивальдер арқылы таныды. Қазір туристер сонда ағылуда. Бұнда жарнаманың ролі өте үлкен болып тұр. Қазақ елінің Президенті Н.Ә.Назарбаев жуырда өткен БҰҰ сессиясында: «Егер біз табиғи байлықты оңды-солды пайдалана берсек, келер ұрпаққа не қалады?!» – дегенді ерекше ескертті. Сондықтан біз қазақ әдебиетіндегі табиғат тақырыбын ортақ фоннан ойып алып, ұсы­нуды жөн көрдік.
Қазақтың аңыз-әфсана, ертегі, жыр-толғау, дастандарында көшпенділер өзін табиғаттан бөлек қарастырмай, керісінше соның бастауы ретінде санап, соған сай жан-дүниесі жадырап, философиясы, ішкі әлемі қалыптаса бастаған. Ғажап қой! Көп­теген қазақ ертегілерінде адам жануар­лардың тілін біліп, өсімдіктермен сөйлеседі, бұлақтардың көзін ашып, жапандағы бәйтеректі әулие тұтады. Дегенмен, қазіргі уақытта адамдар қоршаған орта мен дәс­түрлі сенімдерді ұмытып, экология ұғы­мынан алыстай бастады.
Бұл күндері адамның қоршаған ортаға зиян келтіруі жаһандық мәселеге айналды. Осы тұрғыдан бұл үш кітап оқырманға әсер етіп, Әлемге әсемдікті насихаттауға өз септігін тигізеді деп ойлаймыз. Урбаниза­цияның дамып, адамның бөлектеніп, төрт қабырғаға қамалған заманда оқырман үшін қазақтың саятшылық, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, мәдениет, тарихқа айналған тәңіршілдік пен исламның алғаш келуі, аң мен жануардың ролі, ұлт және табиғат тақырыбы аса өзекті болып тұр.
– Түркітілдес елдердің бір бөлшегі саналатын қазақ әдебиеті аме­рикан­дықтар үшін «жетінші құрлықтың» ашыл­ғанындай әсер еткен болар…
– Жоқ, бүйтіп айтпас ем. Соңғы кездері Аме­рика өзінен тыс елдерге аса қызық­пайтын болып жүр. Кейде әріптестерімнен: «Сендер мына жалпақ жаһанды қалай қабылдайсыңдар?» – деп сұрағанымда, олар: «Біз үшін Әлем картадағы бес үлкен таңба – Еуразия, Африка, Латын Америкасы, Аустралия, Антарктида», – деген еді. Керек десеңіз, олар Еуропаның ірі мемле­кеттерін біле бермейді. Сондықтан көш­пенділер образы,  дала поэзиясы, түркі­тіл­дес әдебиеті деген ұғымдар олардың сана­­сында әлі қалыптаса қойған жоқ. Сон­дықтан имиджді қалыптастыру үшін әлі көп жұмыс жасау керек. Әсіресе, сол Америкада тұра­тын студент, магистрант, докторант, профессор, ғалым, қаламгерлер Қазақстан туралы көптеп мақала жазып, кітап шығарып, елімізді барынша таныстыруы қажет. Себебі, егер біз өзіміз жөнінде айт­па­сақ, осындай терең тарихы мен бай мә­дениеті бар ел бар екенін қайдан біледі.
– Біздің басылымда басты басымдық әдебиетке берілетіндіктен сөз өнері жөнінде сөз қозғасақ, аға. Сіздің сүйіп оқитын жазушыңыз?
– Олар екеу – Джек Лондон мен Эрнест Хемингуэй. «Шал мен теңіздегі» адам табиғатпен бетпе-бет келіп, көптеген қиын­шылыққа тап бола тұра, кісілік келбетін сақтап қалуының астарында үлкен пәлсафа жатыр. Қарап отырсаңыз, американ клас­сикалық әдебиеті мен қазақ әдебиетінің ұқсастықтары көп екенін байқаймыз. Әбді­жәміл Нұрпейісовтің «Қан мен тер» трилогиясы да адамның қилы тағдыры, өмірді, ортаны тануы, дүниеге қазақтың көзімен қарай білуі – бұл да үлкен, ғаламат роман. Бұл туындының ерекшелігі – қазақ әлемін мына жаһанға таныстырғаны. Ақбала мен Тәңірбергендер кесек, бояуы қанық образдар…

– Иә! Бұған қоса айтарым, мәселен әр ғасырдың өз әдебиеті бар. XIX ғасырдың өз антологиясы, XX ғасырдың өз әдеби таңда­малы томдары бар. Соған сай XXI ғасыр жазармандарының да жүз томдығы болуы керек. Америка әдебиеттанушылары әр ғасырдың үздік делінген қаламгерлер шығармаларын жинастырып отырады. Бү­гінгі ғасыр әдебиетіне қазақ ақын-жазу­шыларының шығармалары да ену керек деп ойлаймын. Ол үшін жазушылар өзін-өзі көрсетуі керек.
– Бұрынғыларды айтпағанда, жетпіс­тен ары – Капоте, Апдайк, Миллер, Теннесси, Канингем, Боулз, Вонненгуттардан кейін АҚШ әдебиетінде атақты жазушылар бар ма?
– Дәл осы сұрақ көбісін қызықтырады. Бірде америка жазушыларының басқосуына бір қаламгер: «Бүгінгі жастар күндегіні күнде жазуға бейімделіп алған. Ал әде­биетпен түбегейлі айналысып, кесек туынды беруге аса қауқарсыз», – дегенді айтып қалды. Расында, бәз біреулердің кітаптары бестцеллерге айналып, миллион данамен таралып жатады. Бірақ олардың жазғаны тарихта қалады дегенге күмәнмен қарай­мын. Меніңше, елді елең еткізетін шығар­малар­дың тумай жатуының бір себебі – индустрия ғасырынан ақпараттық ғасырға ауысқандықта жатқан сияқты. Себебі, қазіргі адамдардың жүріс-тұрыс, сөйлеуінің өзінде бір асығыстық, жылдамдық бар. Бәрі бір жерге асығып жүреді, бәрі динамика үстінде. Соған байланысты жазушылар ғасыр­дың тамырын тап баса алмай, замана кескін-келбетін бере алмай жатыр. Айна­лаға қараңызшы, күнде бір нәрсе өзгеріп отырады. Адам назары белгілі бір дүниеге аууы және соның ғана айналасында ой өрбітуі сияқты құбылысты сирек бай­қай­мыз.
– Бүгінгі әлем әдебиеті қайда бет ал­ып барады? XX ғасыр адамзатқа ұлы жазу­шыларды, философтарды, ғалым­дарды, суретшілерді, мүсіншілерді беріп, өзімен бірге дүниені дүр сілкіндірген ірі-ірі жаңалықтарды алып келді…
– Өйткені, Ренессанс дәуірінен кейін XX ғасырда Әлем қайта түледі. Өткен ға­сырда дүниені кітап арқылы тану, роман оқу секілді үрдіс белең алды. XIX ғасырда романды тек ақсүйектер ғана оқыса, XX ға­сырда ол жұмысшыға да қолжетімді болды. Яғни рухани шекара құлады! Соған сай, халықтың көзі ашылып, сауаты жоғарылады. Хан да, қара да теңесті… Өткен ғасырдың басты жемісі – интеллектуалды ұрпақ тәрбиелеп шығарды.
– Бұл жерде «Гутенберг станогы» мен кітап басу ісінің қарқынды дамуы әлемдік мәдениетке үлкен өзгеріс алып келгенін ұмытпаған жөн сияқты…
– Дұрыс айтасыз, кітап арқылы Еуропаға «мода» келді. Көркем шығарма – өмірдің айнасына, өмір – көркем шығарма айналды. Бальзак, Диккенс, Толстой, Золялар­дың сөз өнеріне деген талғамы әлемді, сонымен бірге адамды өзгертті. Роман адам­затты тәрбиелей бастады. «Крейцер сонатасын» оқығанда неге шошимыз? Се­бебі, әдебиет өмірдің шындығы екенін түсіне бастадық. Зауытта істейтін отбасы ошақтың жанына жиналып «Шегірен былғарыны» немесе «Жарминальды» оқитын болды. Және дәл осындай бір рухани сілкініске, рухани дамуға төрт жүз жыл қажет болса, ал қазіргі ғасырда бәрі жылдам өзгеруде. Мұхтар Әуезовтің «Абай жо­лы» роман-эпопеясы – ғажап шығарға бола тұра, оны бүгінгі адамның оқуға уақыты аздау. Енді ойлаңыз, дәл осындай романды жазу үшін қаншама уақыт, қаншама күш-қуат, қажыр-қайрат кетеді және оны оқырман бағалай ма? Бұндай қалың томдар қаншалықты сұраныста болмақ? Көрдіңіз бе, сұрақ өте көп. Сол себептен, бүгіндері өн­ер жаңа форматқа көшу керек секілді. Бірақ ол қандай формат екенін және қалай түрленетінін әлі ешкім анықтай алған жоқ. Және әлем жазушылары ғасыр тамырын дөп баса алмай жатқаны өзекті өртейтін шындық.
– Әдебиет жаңа форматқа көшетін болса, онда адам да өзгереді деген сөз ғой?..
– Әлбетте! Мынандай қызық нәрсеге мән беріңізші. Бүгінгі адам қуықтай үйде отырып-ақ мұхиттың арғы жағында не болып жатқаны туралы хабардар. Мәселен, сіз өз мәдени кеңістігіңізде өміре сүре отыра әлеммен ақпараттық байланыстасыз. Бұндай құбылыс осы уақытқа дейін бол­маған-ды. Ақпараттық һәм мәдени-әдеби кеңістік адамдарды тұтастандыра түсті. Қай американдықтан сұрасаңыз да Гомердың «Одиссеясы», үндістердің «Махабхаратасы», немістердің «Нибелунгтер жыры» солардікі болып шығады…
– Латын Американың әдеби «бумының» басында Маркес тұр. Келісесіз ғой?
– Келісемін.
– Ал бүгінгі Орта Азия әдебиетінің әлеуеті қаншалықты және осындай «жарылысты» қашан күтуге болады деген сұраққа жауап іздеп көрсеңіз, аға?
– Маркес! Бұл ұлы жазушы. Ол әлемге сонау алыстағы Колумбияның бір бұрышын­дағы Макондоның тыныс-тіршілігін адамзат өркениетімен байланыстыра отыра, үндістер әлемнің бір бөлшегі, алтын сынығы екенін айқындап берді. Оқырман экзотикамен қатар адам бойындағы маған, сізге тән мінездерді, характерлерді көре алды. Қызық қой. Оқып отырып, испан тілінде сөй­лейтін колумбиялықтардың бойында да арамдық, көреалмаушылық, зұлымдық, мейірімділік, жақсылық, ізгілік сияқты адамзатқа ортақ құндылықтар барын аңғарасыз. Түркітілдес әдебиеттің өкілдері өздеріне тән ерекшелікті көрсете отыра, әлемдік проблемалармен қабыстыра көрсетуі керек. Себебі, көшпенділерді әлем өркениетінен, әлемдік даму үрдісінен бөлек қарастыра алмаймыз ғой. Олай болуы мүмкін де емес. Айтматов пен Маркес бір-біріне қатты ұқсайды. Екі қаламгер де өз елінің ерекше қырларын айшықтап, жаһан­дық проблеманы да қозғай білді. Немесе түркітілдес елдердің арасынан шыққан ал­ғашқы Нобель сыйлығының лауреаты Орхан Памукты мысалға алайық. Ол өз романдарында екі әлемді – тарих қойнауына кеткен бұрынғы Түркия мен қазіргі, біраз дүниені жоғалтып үлгерген Түркияны салыстыра көрсетті. Сондықтан егерде: «Біз өзгеміз» деп бөлектене беретін болсақ, ешкімнің қызығушылығын оята алмаймыз. Барша оқырманға өзгеше екенімізді көрсете отыра, ортақтығымыз да бар екенін байқатсақ, онда алдыға озамыз. Абайды оқысаңыз таң қаласыз ғой. Сонау бір ауылда жатып өз ұл­ты­ның қамын ойлап, соны адамзаттық деңгейге көтере білген хакімді Әлем әде­биетінен қалай бөліп алып тастаймыз. Айтыңызшы?! Немесе Жамбыл мен Сүйін­байды алайық. Жыраулардың жырлары бір қарағанда өз халқына ғана қатысты сияқты көрінгенімен, ойлары адамзатқа ортақ. Абайдың «мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма» деуінде ғажап нәрсе бар. Бұндай метафораны әлі ешкім айта алған жоқ…
– 2015 жылы Нобель сыйлығының әдебиет номинациясы бойынша Светлана Алексиевич деген беларусь жазушысы лауреат атанды. Сыйлықты берер кезінде қазылар алқасының пікірі қақ бөлінді. Бұған қандай баға берер едіңіз?
– Біз келісейік немесе келіспейік, бірақ Академия шешімі талқыланбайды. Иә, бір кездері бұл сыйлықтың адалдығына күмән келтірген әдебиетшілер: «Нобель сыйлығы саясиланып барады», – дегенді айтып жүр­ді. Қалай болғанда да, бұл сыйлық әдебиет әлеміндегі ірі жаңалық үшін беріледі. 2015 жылғы сыйлықтың айналасында да қызу талқы болғаны рас. Дегенмен, Алексиевич ресми тарихты емес, Украинадағы адамдар­дың тұрмысын, тыныс-тіршілігін көрсеткісі келді. Егер Ресей билігі автордың шығарма­сын кінәлап, оны «оқымауға шақырса», оған біздің өзіндік көзқарасымыз болу керек. Елдің сөзіне ере берсек, әдеби ұстанымы­мыз қайда қалады?.. Алексиевичте көркем шығармадан гөрі публицистикалық-репортерлік сарын басым. Өйткені, Светлананы Бунин, Пастернак, Солженицын, Бродскийлермен салыстыру қиындау, әрине. Бірақ шешім өз күшінде қалды!
– Памуктың лауреат атануы да қызу пікірталас тудырды емес пе, аға…
– Иә, ол әлі басыла қойған жоқ. Ол Ко­лум­­биялық университетте сабақ береді. Мы­нандай нәрсе, Памуктың саяси көз­қарасы мен оның шығармаларының ара­сын­да алшақтық бар. Соны айыра білуіміз керек. Көсемсөзші – Памукпен, жазушы – Памуктың ерекшелігін түріктер де түсін­ді­ре алған жоқ. Басты қателік сонда.
– Сізге қандай музыка ұнайды?
– Маған қазақ джазы ұнайды. Уақытым болғанда симфониялық оркестрдің кон­цертін жібермеуге тырысамын. Ал таңертең міндетті түрде Құрманғазының күйлерін тыңдаймын. Өйткені, ол ұлы күйшінің күй­лері адамның көңіл-күйіне ерекше әсер етіп, өмірге деген құштарлығын оятады.
– Болашақта қазақ әдебиеті жаһан­дық мәдени ахуалдың өзгеруіне қанша­лықты септігін тигізе алатын секілді, аға?
– Қазақ әдебиеті – бай әдебиеттердің бірі. Бірақ егер біз бармен тоқтап қалсақ, онда тоқыраған үстіне тоқырай бермекпіз. Өз ерекшелігімізді көрсетіп, басқа ұлт­тар­мен тығыз қарым-қатынаста болуымыз ке­рек. Сонда ғана мұрамызды өңгелер із­дей бастайды.
– Ресей мен Украина арасындағы қақ­тығыс бүгінгі адам психологиясына кері әсе­рін тигізіп қана қоймай, өзгелерді бас­қаратын саяси идеология қалып­тас­ты­­рып үлгерген сияқты. Бұған не дей­сіз?
– Өзін-өзі айыптаған билікті әлі көрген жоқпын. Керісінше, кемшілікті сырттан іздейді. Идеология – билікті, партияны, адамдарды, бұқараны басқарады. Былай қарасаң идеология деген сөз XX ғасырмен, Кеңес Одағымен байланысты сияқты көрі­нуші еді. Сөйтсек, жоқ, идея үшін күрес, идея үшін талас енді басталған екен. Кімнің идеясы мықты, кімнің идеясы басым түссе – сол жеңеді. Бір кездері вирус, аштық, соғыс, төңкеріс, атыс-шабыс, лаңкестік ұғымдары көшпенділер қоғамынан алыста секілді көрінген, ал қазір бұның бәрі көз алдымызда болып жатыр. Бұдан адам санасы уланып, танымастай етіп өзгеруі мүмкін. Өйткені, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін адам жанында орны толмас өкініш пайда болды…
– Бірақ дәл сол кезде әдебиет басқа ба­ғыт алып, ірі жазушылар туғанын ұмыт­пайық, аға.
– Жаман мен жақсы қатар жүретін әдеті. Африкада СПИД шықты, Америкада Бизнес орталық жарылды, Қиыр Шығыста бомба жарылды дегенді естігенде шошитынбыз. Ал бүгіндері бұндай сұмдыққа етіміз үйреніп кетті. Егер адамдар бір-бірімен тығыз байланыста болса, бірін-бірі жақсы білсе, дос болса, мәдени кеңістігін көп зерттесе, онда соғыс та, зорлық-зом­былық та аз болады деген ойдамын. Га­шек­тың бір шығармасында ғой деймін: «Мен оны білмеймін, сондықтан ата беріңдер», – дейді әскери. Екінші біреуіне келгенде: «Ей, бұл Ярослав қой, бұны қалайша өлті­реміз», – дейді әлгі…», – деген жолдар бар еді. Чех жазушысының анти-милитаристік сарыны шығармаларының өзегіне айналады. Сол секілді, біз де біреуді кешірсек, оған бауыр ретінде қарасақ, онда ол да, Құдай да бізді кешіреді.
– Олжасқа оралайық. Бұл ақын сізді несімен қызықтырды? Поэтикасының ерекшелігі неде?
– Олжекең өз оқырманын жан-жағын ғана танып қоймай, алты қырдың арғы жағындағыны да көруге шақырады. Бұл ақынның ойы мен танымының кеңдігі поэзиясында менмұндалап тұрады. Кейде Америкаға ұлыстар келіп, жұтылып немесе тұйықталып қалып жатады. Себебі, тіл үй­ренгісі келмейді, басқа ұлттармен ара­лас­қы­сы жоқ. Ал Олжас Сүлейменовтің таби­ғат­қа, адамға және прогреске, дамуға де­ген сенімі оқырманға ерекше поэтикалық күш-қуат беріп, әрдайым оны алға жетелеп отырады.
– Бүгінгі қазақ әдебиетін түркітілдес елдердің әдебиетінен ерекшелендіріп тұратын тұсы бар ма?
– Дала рухы мен көшпенділік тақырыбы шығар. Бірақ оны қазақ жазушылары үлкен дәрежеге көтере алған жоқ әлі. Қазақ және көшпенділер деген тарихи факті ғана, ал оны әлемдік өркениеттің, әлемдік мә­де­ниет­тің бір бөлшегі ретінде көрсету үшін үлкен туынды керек. Ол үшін біраз жұмыс істеу керек. Ташкент, Бішкек, Ашхабад, Душанбе, Кабул, Баку, Астана – барлығы бір әдеби сызықта орналасқан. Шамасы дең­гей­лес. Бүгінде оза шапқан ешкім табыла қой­ған жоқ. Бірақ үміт үзбеуіміз керек.