---

Алматы облысы Ақсу ауданының Құрметті азаматы, белгілі журналист Нұртілеу Иманғалиұлының ұйымдас­тыруы­мен алматылық бір топ қаламгер мен журналистер шоғыры түс ауа Ақсу жақ­ты бетке алып бара жаттық. Жиын-терім кезінде Алматы облысының егін­дік­тері қарақұрым халыққа толы. Бірі кар­тобын, бірі қант қызылшасын, енді бірі пиязын жинап, егіс алқаптарында мәуелі күздің астық тойы тойлануда. Егін бапта­ған шаруаның жүзіне көлікте отырып алып үңілу еш мүмкін емес. Ендігі тілек біз бетке алған Ақсу ауданы шаруалары­ның жай-күйін білу, Ақсу халқының, Алматы мен Астанадан алыста жатқан елдің әлеуметтік-мәдени, рухани көңіл-күйін ұғыну.
Алматы-Талдықорған аралығындағы, одан әрі Семей өңіріне жалғасуы тиіс күре жол­дың бойы бірде оқтай түзу, бірде бұралаң-бұлтарысы көп, ойқы-шойқы. Таяқ шаншып кетсең, мәуелі бәйтерекке айналып шыға келер Жетісудың құнарлы топырағы жол бойынан-ақ байқалады. Бұдыр жолдың айыбын сол жасыл желек жуып-шайып жібергісі келгендей күздің сан алуан түсін айқындай көрсетіп, құлпырып, жайнап тұр. «Толық жөндеуден өтіп болған соң Ақ­су­ға жол қысқарады, оқтай түзу жолмен көзді ашып-жұмғанша жетіп баратын боламыз», – дейді біздің жолбастаушымыз.
1930 жылдары құрылған, Алматы және Талдықорған облыстары біріккен уақытта, бұрынғы үш ауданның жерін бір өзіне біріктерген Ақсу елі биылғы жылдың 17 желтоқсанында ауданның іргетасы қаланғанының 85 жылдық мерейтойын атап өтпекші. Алаш арыстары­ның ерекше құр­метіне бөленген, қазақ­тың маң­дайал­ды ұлдарының бірі – Маман қажы атын­дағы байырғы мектеп те осы аудан аума­ғында орналасқан. Біләл Сүлеев, Ілияс Жансүгіров сынды ұлт арыстарына білім берген бұл шаңырақтың қазақ үшін қадірі ерек. Қазақ романына қазақ арасында тұңғыш бәйге өткізген Маман ұрпағы еке­нін еске алсақ, бұл орын­ның қазақ әде­биеті үшін де мерейі үстем екенін ұқ­қандайсың. Бұл жерде ақын Сара мен Біржан сал айтысқан өлкенің сонысымен де қазақ әдебиетіне қадірі арта түспей ме?!. Сөйткен өңірдің топырағына табаның тигенде ба­балар рухына іштей бір тағзым жасамасқа болмайды…

Кеш түсе Жансүгіров ауылына келіп тоқтаған журналистер тобын Ақсу ауданының әкімі Әділбек Далбағаев бастаған аудан активі қарсы алды. «Аудан әкімінің ашық есік күні» деп аталған жиында әкім Әділбек Егеубекұлы Ақсу ауданының жалпы тыныс-тіршілігімен қысқаша таныстырып өтті: Ақсу – ең байырғы аудандардың бірі. Аудан ор­талығында халықты жұмыспен қам­тамасыз ету үшін 1967 жылы қант зауыты салынған. Үш мың тонна қант қызылшасын бір күнде өндірген зауыттың қазір қаң­қасы ғана қалған. Қант зауыты дүрілдеп тұрған кезде ақсу­лықтар баспанамен де толық қамтамасыз етілген екен. Қазір қаңырап қалған тұрғын үйлердің дені қант зауыты ашыл­ған жылдары салыныпты. 2006 жылы қант зауыты жұмысын тоқ­татты. Одан бері тоғыз жыл өтті. Екі қолға бір күрек іздеп, Ақсудан ел көше бастапты. Тұр­ғындарынан айрылған аудан қазір еңсесі тіктеліп, іргесі кеңігенін қалайды. Осы күні ауданда «Алтын асық», «Сы­баға» бағдарламалары аясында бірқатар нақты ­шаралар қолға алынған. Қаңыраған үйлердің өңі кіріп, құрылыс-жөндеу жұмыс­тары қайта жүргізіле бастады. Бұл да жергілікті азаматтардың көмегімен жүзеге асырыл­ған игілікті істердің бірі көрінеді. 2015 жылы Жан­сү­гіров ауылында 10 коммуналды тұр­ғын үй құрылысына жергілікті бюджеттен 108 млн. 675 мың теңге бөлінген. Он үйдің қабырғасы тұрғызылып, төбесі жабылған. Кезегін күтіп отырған ақсулықтар жаңа пәтерге ие болар күн алыс емес. Жан­сү­гі­ров ауылдық округінде 39 пәтерлі тұр­ғын үй салынды. Оған 161 млн. теңге қаражат жұмсалған. 39 пәтерлі тұрғын үйдің жанынан 2014 жылы 50 пәтерлі тұрғын үй салынып, 2015 жылы халыққа берілді. Ақсулықтардың бүгінгі таңда ат­қа­рып жатқан оң істері, «Туыңды туған жерге тік» деген акцияға осы Ақсу ауданынан шыққан азаматтардың қалай қа­тысып жатқаны ту­ралы кеңінен толға­ған әкім аудан ор­талы­ғындағы игі істерді, бірқатар шаруа­шы­лықтар мен жаңадан ашылған өндіріс орындарын көзбен көрсетуге журналис­тер тобын Алматыдан ұйымдастырып әкелген Нұр­тілеу Иман­ғалиұлына айрық­ша алғысын білдірді.
Әкім таныстырған игі бастамаларды ертесі күні өз көзімізбен көрмекке жолға шықтық.
Аудан әкімінің айтуынша, зауыт жабылып, жұмыс орындары қысқарып, ел кө­ше бастаған тұста аудан тұрғындарының еңсесін тіктеу үшін Елбасының тапсырма­сы бойынша аудан басшылығы сырттан инвестиция тартуды қолға алыпты. Осы мақсатпен 2014 жылы аудан аумағында «Туыңды туған жерге тік» атты акция ұйым­­дастырып, ауданның экономикасын, халықтың әлеуметтік жағдайын одан әрі көтеру бағытында ауданға инвестициялар тарту көлемін барынша жеңілдету және молайту үшін аудан аумағындағы жә­не ауданнан шыққан сырттағы елге та­ны­мал іскер азаматтарды туған жерге шақырыпты.
Осы акция аясында Ақсу ауданының Құрметті азаматы, осы өңірдің тумасы, кәсіпкер Сабыр Қадырұлы үлкен демеу­шілік жасаған екен. Ол Ақсу ауданының орталығындағы әбден тозығы жеткен тұр­ғын үйлерді қайтадан қалпына кел­тіріп, баспанасыз жүрген қаншама жан­дар­ға қуаныш сыйлап, бір кездері Маман әулеті бастаған «атымтай-жомарттың» үлгісін көрсетіпті.
Ешкімге жасырын емес, шалғайдағы емхана-ауруханаларда тәжірибелі маман тапшы. Ақсу аудандық ауруханасының бас дәрігері Асқар Балтабаевтың да пікірі осыған саяды. Ауруханада нау­қас­­тарды емдеуге арналған аурухана және емхана бар. Алтынарық, Көкөзек ауылдарында екі амбулаториялық бөлім­ше жұмыс істейді. Бас дәрігер Асқар Қалиұлы: «Ауруханада бұрыннан келе жатқан білікті дәрігерлер жетерлік. Одан бөлек, «Дипломмен – ауылға» бағдарламасы бойынша ауданға бірнеше жас хирург келді. Дәрігерлерге тапшымыз. Сырт жақтағы аудандарға мамандар көп келе бермейді. Медици­на­лық академияны бітірген жас мамандарға үш жыл елді мекендерге жұмыс істеуді міндеттесе, бұл проблема өз-өзінен ше­ші­лер еді. Өздеріңіз біле­сіздер, аудан күре жолдың бойында орналасқан. Сондықтан жол апатына ұшырағандардың денін осы ауруханаға алып келеді. Оларға жедел медициналық көмек көрсету – біздің басты міндетіміз. Қазір аудандағы жас мамандардың дені баспанамен қамтамасыз етілген. Білікті дәрігерлердің арқасында аудандағы әлеуметтік аурулар­дың мәселесі шешіліп келеді», – дейді. 2012-2015 жылдары аудан тарапынан кәсіптік оқуға жолданған 13 адам медбике мамандығы бойынша аудандық ауруха­наға жұмысқа орналасыпты.
Осы күні Ақсу ауданы бойынша 1575 мүгедек есепте тұр. І-ІІ топтағы мүгедектер саны – 773, ІІІ топтағы мүгедектер – 659, 16 жасқа дейінгі мүгедек балалар саны – 143. «Олар үй алу үшін тұрған кезектері жуырда келмейді. Ал олар ыстық-суық суы ішінде, орталықтан жылытылатын, ыңғайлы, қолайлы пәтерге зәру. Әрі онсыз да өмірге өкпелі жандар ғой. Кезегің әлі келмеді, қазір пәтерлі бола алмайсың деп біз олардың көңіліне кірбің ұялат­пайық­шы дедік», – дейді аудан әкімі Әділ­бек Егеубекұлы. Биылғы жылы аудан ор­та­лығында коммуналдық 118 пәтерлі тұрғын үй пайдалануға беріліп, сол үйден әртүрлі топтағы 3 мүгедек жанға және 5 мүгедек бала тәрбиелеп отырған отбасыларына пәтер кілттері табыс етіліпті. «Тұрғын үй мен қоғамдық ғимараттар салу кезінде мүгедектердің проблемасын ес­керуге тырысамыз. Олардың үй-жайға кіруін жеңілдету үшін кіреберіс жолдары қайта жасалуда. Аудан бойынша 195 нысанға құжаттау жұмыстары толығымен аяқталып, оның ішінде 19 нысан­ға пандустары нормаға сай қай­та салынып, 5 нысанға бейімдеу жұмыс­тары жүргізілді», – дейді аудан әкімі Әділ­бек Егеубекұлы. Баспанасы, үй тұр­ғы­зуға қау­қа­ры жоқ мүмкіндігі шектеулі жандар­дың проблемасын шешудің жолын тапқан аудан әкімі Әділбек Егеубекұлы Жансү­гі­ров ауы­лы­ның Пушкин көше­сін­дегі қарау­сыз қалған екі қабатты үйден сегіз пәтерді жөндеуден өткізіп, мұқ­таж жандарға кілтін табыстады. Олар енді кезегі жетіп, үкімет тарапы­нан берілетін тегін үйден баспаналы бол­ғанша осы пәтерде тегін тұратын болады. Аудан орталығы Жансү­гіров ауылындағы ақын Сара атындағы Жастар мә­дениет орта­лығында пәтер кілтін та­быстау үшін арнайы шара өтіп, сегіз отба­сы­ға пәтер кілтін аудан әкімі ресми түрде табыстады. Ар­баға таңылып, есік алдына шығуы мұң болып отырған ана мен екі көзінен ай­рыл­ған кішкентай қыздың қуанышында шек жоқ. Анасы тастап кеткен балапандарын өгейсітпейін деп, үйінен алысқа ұзап шыға алмайтын мұңлы әкенің де көзінен жылт еткен үмітті байқап қалдық. Қазіргі таңда ақсулықтарды жұмыспен қамтып отырған тағы бір шаруашылық – Алтынарық ауылындағы «Ақсу агрохол­дингі». Ауыл маңында қирап қалған МТМ-нің көне ғимаратын, қайта күрделі жөн­деу­ден өткізіп, өнімді сақтауға арналған қойма жасап алған агрохолдингке түске таман келгенімізде, жұмысшылар тұқым­дық картопты қоймаға жинау үстінде екен. Мұндағы картоптың негізгі сорттары Голландия мен Германиядан әкелінген. Агрохолдинг басшысы Талғат Жуанышев қазіргі таңда 60 гектар картоп, 15 гектар пияз егеді. Израиль технологиясымен 15 гектар жерді суару үшін тамшылатып суару әдісін қолдануда. Әрбір гектардан 400 центнер картоп, 500 центнер пияз жинап отырған шаруашылық басшысы Талғат Жуанышев биыл 60 гектар жерге картоп егіп, қырық бес тонна өнім жинап алған екен. «Талдықорғанның орталық базарларындағы картоптың дені біздің өнім деп айтуымызға толық негіз бар», – де­ген Талғат Жуанышев болашақта өнімдерін экспорттау да жоспарда бар екенін айтады. «Жұмысшылардың дені – ауыл тұрғындары. Жалпы, жұмыскерлер саны – 115 адам. Оның елуі – штатта. Күзгі жиын-терім кезінде қосымша жалдамалы жұмысшыларды пайдаланамыз. Оның өзі ауылдағы ағайындар. Күндігіне үш ауысыммен жұмыс жасайды. Әр ауысым 8 сағаттан жұмыс істейді. Осы сегіз сағаттық жұмысқа, әр адамға күніне 2 500 теңге төленеді. Еңбеккерлер әр он күн сайын қолма-қол ақшасын алып отырады. Жиын біткеннен кейін ауылдағы ағайын өнімнің масағын теріп алады», – дейді.

«Қобызшы Молықбай шал Матайда­ғы»… Ақсу жерінде аяқ аттасаң, алдыңнан жыр тіліне айналып үлгерген, шыны мен жыры қатар жүрер тұлғалар легі көп-ақ. Бір ауданда екі бірдей мәдениет үйін жұмыс істетіп, ғимаратының сәнін бұз­баған ақсулықтардың Молықбай атын­дағы Мәдениет үйі 2005 жылы күрделі жөн­деу жұмысынан өткен екен. 230 орын­дық залда аудан жұртшылығы жер­гілікті халық театрының спектакльдерін тамашалайтын көрінеді. Біз барғанда «Қозы-Көрпеш – Баян сұлуға» дайындалып жатқан жас актерлердің – көзінде жалын, сөзінде – шабыт бар.  Жиырма бес мыңның үстінде кітап қоры бар аудан­дық кітапхана да Молықбай атындағы Мәдениет үйінің ғимаратында орналас­қан. Мәдениет үйінің директоры Болатхан Борамбаев өнерпаздардың облыс, республика көле­мінде өтіп жатқан түрлі жарыс-байқаулар­дан жүлде­сіз қайт­пай­тынын айтады. Ел тозған 1990 жылдардың өзінде ақын Сара атын иемденген екінші Мәдениет үйінің ғима­ратын көзінің қара­шығындай сақтап, аудан бойынша жылу бере алмайтындай жағдайға түскен кезде де орта­лық­тың бір бұрышында от жа­ғып отырып, балаларға, жастарға ар­нал­ған түрлі үйір­ме жұмыс­тарын жалғастыра берген Валентина Николаевна Чернухина осы күні ақын Сара атындағы Жастар орталығының директоры. 220 орындық үйірме залы, көрер­мен­­дер және би залы бар орта­лықтың ақсулық жастарға берері көп. Жастар демек­ші, мұндағы жастардың ең сүйікті мекені Е.Сиқымов атындағы спорт стадионы екен. Екі бассейні, бір­неше үйірмелері бар бұл спорт орталығы қазір­гі таңда аудан, облыс, республика көле­мінде ел намысын қорғап жүрген жастарды түлеп ұшырған атамекен. Бас­қасын айтпағанда, бұл орталық Бейжің олимпиа­дасының қола жүлдегері, осы мектептің түлегі Асхат Житкеевпен ерекше мақ­танады. Болашақта ел туын үлкен до­далар­да асқақтатар ұландарды тәр­биелеу үшін еңбектеніп жатқанын айтқан спорт мектебінің директоры Түмен Құр­манов мектептің мақтан тұтар түлек­тері көп екенін айтады…
Ақсу ауданының топырағы шағылды, құмды келеді. Ит тұмсығы өтпес тоғайлы-орманды жерлері де жетерлік. Біздің айт­пағымыз – сырт көзге жалаңаш, нәрсіз жатқан өлке секілді әсер беретін қызғылт тасты, топырақты өңірдің таусылмас кені туралы әңгіме. Себебі ол жердің асты кен, айналасы бітпес қазына. Бір кездері Мәскеу метросы құрылысына пайда­ла­ныл­ған граниттің алапат кені дәл осы Ақсу өңірінен табылған. Мұнда қазір «Жетісу-гранит» ЖШС өз жұмысын бастапты. Гранит өндіру ісін қолға алған жер­гілікті кәсіпкерлер бұл жобаның «ЭКСПО–2017»-ге де өз үлесін қосатынын айтады. Көрме құрылысына жергілікті гранит тасын пайдалану жоспарда бар екен. Мамандардың айтуынша Ақсу ауданындағы гранит қоры ұрпақтан-ұрпаққа жетеді. Бір шаршы метр жерді жүз жыл қазуға болатын көрінеді. Гранит зауытының ашылғанына да көп бола қоймаған. Жергілікті кәсіпкерлер гранит зауытының өнімін пайдалануды қолға алған. Осында жұмыс орнын ашып, оған жүзшақты адамды әкелген. Келешекте жұмыскерлердің саны артуы мүмкін. Кеңес өкіметі кезінде Ақсу гранитының сапасы жоғары екенін сол уақыттың ғалымдары дәлелдеп кетіпті. Мұндағы гранит тереңдеген сайын бедері айқындала түседі екен…
Иә, бұл өлке ақын Тұрлыбек Сырттанов, Ілияс Жансүгіров, Біләл Сүлеев, ақын Сара, Мұқан Төле­баев, Ғали Орманов, сынды тұлғаларды бесігінде тербетті. Тау ас­саң – өзге елге табан тірер өлкеден ха­лық­тың кетпегені, әсіресе, жастардың елде қалғаны керек. Ал ол үшін елде жұмыс болмағы, табыс болмағы, өлке орталығының абаттанғаны, көркейгені керек. Осы бағытта Жансүгіров ауылында қирап қалған көпқабатты үйлерді қайта жөндеу жұмыстарынан өткізу үшін кәсіпкерлердің басын біріктіріп жүрген аудан басшылығы болашақта Жансү­гіров­тің де тынысы кеңіп, өңірі айбаттата­нынына сенеді. Ақсу ауданы әкімі Әділбек Дал­ба­ғаев ауданның талай ақынның шабытын тербер сұлулығы туризмнің ал­тын бесігіне айналуы үшін жаңа жобалар бастамақ ниетінде екенін айтады.
Туризм демекші, әйгілі Қапал-Арасан шипажайы мен Тамшыбұлақ та осы өңір­де. Өзектің жарқабағынан бұлақ суы көз жасындай мөлдіреп шығып жатқан бұл маң туралы Ш.Уәлиханов жергілікті ха­лық­тан естіген аңызын былай тарқа­тады: «Күн сәулесіне құбылған Тамшыбұлақтың тамшылары бірін-бірі сүйген сұлтанның қызы мен шопанның ұлының көз жасы екен…».
О, бұл маңда мөлдіреп тамып жатқан жалғыз сұлтан қызы мен шопан ұлының көз жасы ғана ма? Шипажайға кіре-беріс­те белгісіз бір төмпешік байқалады. Өткен ғасырдың басында «қызылдар» сол маңда дін ұстаған молданы сұраусыз, сотсыз атып кеткен екен. Кейін жергілікті халық оны әлгі маңға жерлеген көрінеді. Бұл – біз білетін сыр. Ал бізге белгісізі қаншама? Осы маңда тұрақтанған қанша жанның көзінен төгілген мөлдір тамшысын сіңіріп алған құнарлы жер ішке бүккен сырын бізге айта ма? Ел көшкені­не, жұрт келгеніне куә Тамшыбұлақ бұл өңір халқының арғы-бергі заманалардағы сырын ішінде қорытып, осы өңір халқының бар асылын өзінде сақтап қалмай, өз­генің дертіне шипа болар бұлағымен бөліс­кен екен. Әйтеуір, мұнда шипа іздеп келер жан қысы-жазы түгесілмейтіндей. ХІХ ғасыр ортасында шалқыған сән-салтанаты талайларды қызықтырған Қапал шаһарының орны да, түрлі түске боялған Шымбұлақтың әсем орманы да, Баянжүрек тауы да – ісін білсең, талай­лар­дың таңдайын қақтыратын туризмнің бесігіне айналып шыға келмек. Аудан басшылығы жақын маңда туризм үшін де арнайы жобалардың басталатыны туралы әңгімелей жөнелді…

Биыл Алматы облысы қант қызыл­шасын алудан рекордтық көрсеткішке қол жеткізді. Оның ішінде Ақсудың де тигізген үлесі зор. Ақсу­лық­тар Жансүгіров ауылындағы Қант зауыты­ның да болашақта қайта жұмысқа қосыл­уын асыға күтулі. Сонда жұмыс күші кө­бей­ген ауданда тұрғындардың да жағ­дайы жақсаратынын айтады. Ал жағдай жақсарса, ел шекарадан іргесін алыстатпас еді дейді.
Ал біз шекараны күзетіп жатқан елдің қатары сиремегенін қалаймыз ғой…