Жуырда белгілі әдебиеттанушы, сыншы Амангелді Кеңшілікұлының «Әлем әдебиетінің әңгімелері» атты кітабы баспадан жарық көрді. Танымал әдебиеттанушының төмендегі мақаласы – сол жаңа кітабына енген құнды материалдарының бірі. Әрине, кітаптағы көлемді дүниені газетімізге сол қалпында бере алмайтынымыз белгілі. Сол себепті де оқырман қауымға ықшамдап ұсынып отырмыз. Алдағы уақытта да сыншының аталған кітабындағы құнды дүниелерді рет-ретімен газетімізде жариялайтын боламыз.

Руми – өз ұлтының әдебиетіне шеберлік пен сұлулықтың үлгісі бо­­лып қалған, сымбаты бөлек поэтикалық стиль қалыптастырып кеткен парсы поэзиясының пайғам­бары. Бір қызығы, жұрттың бәрі де мойындаған кемеңгер бола тұра Руми өзін ақындардың да, философтардың да, даналардың да қатарына жатқызған жоқ. Жүрегінен туған жырлары арқылы ол өмір бойы Құдайға берілген махаббатын дәлелдеуді өмірлік мұратына айналдырды.

Руми жайлы сөз болған соң, ақын­ның атақты шығармасы «Мәс­нави» поэмасына тоқталмай кете алмаймыз. Ауқымы жағынан Фир­доусидің «Шах-наме» дастанымен теңесе алмағанымен, Гомердің «Илиа­да» және «Одиссея» поэмаларын қосқандағы көлеміне пара-пар, Дантенің «Құдайлық комедиясынан» екі есе үлкен туынды ол.

Ақын шығармасының қалай өмірге келгені жайлы бүгінгі күнге жеткен мынандай бір аңыз бар.

Джалаладдиннің шәкірттерінің көңіл-күйлері мен ойларынан жақ­сы хабардар Хусамаддин бір күні сәтін тауып, ұстазына былай дейді: «Аса құрметті мырзамыз, сіз өз шә­кірт­теріңізге дәріс пен сұхбат барысындағы әңгімелеріңізде айтылатын ойларыңызды жинақтап, Санаи мен Аттардың поэмаларындай туынды жаза алар ма едіңіз? Сіздің ғазелдеріңізде ол бар, алайда мистикалық жолдың ережелері рет-ретімен бір кітапта баяндалса – «нұр үстіне нұр болар еді». Ақын сол сәтте қоржынынан қағаз алып, өз қолымен «Мәснавидің» 18 бейітін бір демде жазып тастап, оны Хусамаддиннің қолына ұстатыпты. Шығыстың ұлы шайырының атақты туындысындағы «Сыбыз­ғының әні» деп аталатын кіріспесі осылай жазылған екен. Әрине, бұл әңгі­ме сол дәуірден жеткен аңыз бол­ғаны­мен, шындыққа бір та­бан жақын. Өйткені Руми поэмасының жазылу тарихын баяндайтын дерек­тердің бәрінде де осы әңгіме айтылады.

«Мәснави» – ақын шығармашы­лы­ғының ең ұлы шыңы. Бұл шығар­маға «парсы тілінде жазылған Құ­ран» ретінде баға берілгеннен бері «Мавлави» бауырластығының мү­ше­лері мен оның ілімін қол­дау­­шылар оған тамсанып, мадақтау­мен келеді. Сопылық ілімге мойынсұн­ған­дар­дың ішінде талай-талай талантты туындыларды өмірге әкелген ақын­дар аз емес. Бірақ солардың ешқайсысы да Румидің «Мәснави» поэмасындай кеңінен тарап, жан-жақты зерттеліп, түрлі пікірлер ту­ғыза алған жоқ. Қолжазба күйінде ғана бұл поэманың 500-ге жуық да­на­сы бізге жетті. Мағынасы терең, тағылымы мол поэманың даралық табиғатын егжей-тегжейлі талдаған ғылыми еңбектердің бәріне тоқталатын болсақ, әңгімеміз бүгін бітпейді. Сондықтан да біз Румидің «Мәснави» поэмасын жан-жақты зерттеген еңбектерге шолу жасамай-ақ, белгілі ғалым Олег Феодорович Акумишкиннің ғылыми еңбегіне сүйене отырып, шамамыз жеткенше бұл туындының ерекшелігін оқырманға қысқаша түсіндіріп беруге тырысып көрейік.

«Мәснави» поэмасын оқығанда ақынның табиғи зердесі мен білі­мі­нің тереңдігі таң қалдырады. Поэмасындағы әңгімелерге сюжет табу үшін ақын жүзден астам шы­ғармаларға үңілген. Мысалы, асыраушы-шыбын жайлы сю­жетті ХІ ғасырда өмір сүрген ар­аб ақыны сатирасынан алған. Ақ­ын бұл шығармасын қолмен жаз­ған жоқ, көңіл-күйі тасып, ша­быты қозған уақытта ауызша шы­ғар­ды. Сондықтан да поэмадан шығармашылық өнердегі суырып-салмалықтың ықпалы айқын байқа­ла­ды. «Мәснави» поэмасының құ­рылы­мы да күрделі. Әдебиеттегі іза­шарлары Санаи мен Аттарға елік­теп, Руми өз шығармасын аңыз бен тағылымдық әңгімелер түріндегі дидактикалық формада жазды. Со­нымен қатар «Мәснави» поэмасын жазған шайырдың шәкірт­терінің мұсылмандық мистицизмге қатысты өтінішін қанағаттандырып, әлеуметтік тапсырысты орындаға­нын да ұмытпаған абзал. Сол себептен де ол өз шығармасында мұ­сыл­мандық эзотеризмнің іргета­сы болып саналатын Құран мен Мұхаммед пайғамбар туралы хадистерге жиі жүгінді. Құранды парсы тіліне аудара отырып, одан 760 рет өлең жолын, хадистен 745 мысал келтірген. Құрандағы жыр жолдарын аллегориялық жолмен түсіндіре келіп, өзінің хадистерге байланысты түсініктерін дәлелдей түсу мақсатымен оқырманға арнап Құрандағы жекелеген өлеңдер мен пайғамбарлар туралы аңыздардың құпия мағынасын аша түседі.

«Мәснави» поэмасындағы қан­дай да бір моральдық-этикалық немесе сопылық ережелерді түсін­діру­дің жүйесі төмендегідей болып келеді: теза (мистикалық постулат), содан кейін оны дәлелдеу (Құ­ран­нан өлең немесе хадис), сосын жарқын мысал (аңыз, әңгіме, миниатюралық новелла), сонан соң тұжырым (сентенция немесе уағыз күйінде).

Соңғы жылдары поэмада баян­дал­ған негізгі идеялар мен сопылық доктриналарының бейберекетсіздігі жайлы да әңгіме айтыла бастады. Еуропа ориенталисі Ю.Баликтің пікіріне сүйенсек, «Мәснави» – өзі­нің құрылымы жағынан Аттардың «Иллахи-наме» («Құдайлық туралы кітап») поэмасын еске түсіретін туынды. Бұл поэма да шекарасын Румидің өзі белгілеп берген үш дербес бөлімнен тұрады. Ю.Балдиктің осы айтқандарын дәлделдеу үшін келтіретін дәлелдері мынандай: «Мәс­навидің» бірінші бөлімі Құдай мен Ақиқатты іздеудің жолына түскен адам арылуға тиіс адам­ның құмарлық сезімдеріне ар­нал­ған (бірінші дәптердің маз­мұны), өйткені зұлымдық пен жал­ғандық, Сайтанға елігу – көңіл пәстігінің көрінісі (екінші дәптердің мазмұны). Үшінші және төртінші дәптерлер екінші бөлімді құрайды. Ондағы әңгімелердің мағынасын Руми сертін бұзған ға­шық пен Мұса пайғамбар туралы әңгімемен түйіндейді. Сайтанды періште алмастыратын бұл бөлімнің негізгі тақырыбы – абсолютті Сана, адамның ақылы мен білімнің қарым-қатынасы. Үшінші бөлімде (бесінші және алтыншы дәптерлер) бірыңғай мәндік Болмысты дәлелдеп, адамдық бол­мысты терістейтін тақырып мазм­ұндалған. Онда абсолюттік Рух пен Ақиқаттың мистикалық тұжырымы түсіндіріледі.

Руми поэмасы халықтың ыстық ықыласына бөленген, даңқы жер жарған бірегей туындыға айналды. Бұл шығарманың зор табысқа қол жеткізуінің басты себебі: ақынның мистикалық теория мен тәжірибені ұштастырғанында ғана емес, күр­меуі күрделі философиялық тұ­жы­рымдарды өте қарапайым, ұғы­нықты тілмен баяндап беріп, оқырман жүрегіне жол таба білуінде.

Ол – поэтикалық ойлау жүйесі ешкімге ұқсамайтын нағыз ақын. Шайыр поэзиясының тілінде әсіре бояулар мен жасанды сұлулық жоқ. Бәрі де қарапайым және бәрі де онда шынайы сезімнің жібімен кестеленген. Ақын жырларының бояуын анық, нәшін айқын етіп жазады. Дегенмен «Мәснави» поэмасының өмірге келуі оңай, жазылуы жеңіл болды деп айта алмаймыз.

Поэманы жазу барысында ақ­ын бірде шаршап-шалдығуды білмей, жүрегінен туған жырлардың тасқынын Хусаммаддинге ауызша айтып, шабыт патшалығында шалқыса, енді бірде терең ойын жеткізетін сөз бен оған лайық ұй­қас таба алмай, айлар бойы шығар­ма­шылық тозақтың азабын шегіп, жаны ауырып, қатты қиналды. «Сөздер – менің жауым, олар ма­ған бағынбай қойды» деген ақын сөздерін оқығанда, нағыз ұлы дүние туғызудың қандай ауыр қасірет екенін жан-тәніңмен түсінгендей боласың.

«Мәснави» – мұсылмандық мистицизмнің нағыз энциклопедиясы. Таяу және Орта Шығыс елдерінің бәрі де оны жатқа оқып, тағылым алды. Әсіресе, бұл туын­ды Иранда, Солтүстік Үнді елі, Пә­кіс­тан мен Түркияда кеңінен насихатталып, әдебиеттің жаңаша бағытқа бет бұруына себепкер болды. Мысалы, Түркияда ХХ ғасырға дейін Румидің бұл атақты поэмасы сол үшін арнайы салынған аудиторияларда талқыланып, оның мағынасы жалпақ жұртқа наси­хатталып келгені аян. Ал мұсыл­ман әлемінің бір бөлігі болып са­на­латын Шығыс Түркістанда «Накшбанди-ходжаган-и-актаглик» дәруіштерінің ағайындығында ақын­ның осы поэмасының жеті жүздей бәйітін білу міндет болып саналған.

«Мәснави» – сопылардың та­лай ұрпақтары рухани шөлін қандырған сопылық энциклопедия мен мистикалық идеялардың қайнар бұлағы ғана емес. Өзінің мәнісі терең, тағылымы мол, бояуы құлпырған мысалдарымен ақын өмір сүріп отырған қоғамының бейнесін шебер жеткізген. Шығарманың өзегі болып табылатын көптеген әңгімелерінің кейіпкерлерін ақын нағыз өмірден алынғандай етіп, соншалықты шынайы және нанымды етіп суреттеген.

Сопыларға арналып қана жа­зылған бұл поэма жылдар өткеннен кейін барлық қоғамның, ғасырлар өткеннен кейін барша адамзаттың рухани игілігіне айналды. Тоғыз ғасырдан бері талай дүние ескіріп, күресінге лақтырылса да, «Мәснави» поэмасының жұлдызы бұрынғыдан да арайлы болып жарқырап, әлемге шуағын шашып тұр.

Шынымды айтсам, мақаланы жазарда Руми туындыларының ба­ғасын бергісі келген мақсатты да көз­деген жоқпын. Өйткені оны Уақыт баяғыда беріп қойған. Ол ба­ғаның аты – Мәңгілік.